Астрономия . Жұлдыздар

Астрономия. Жұлдыздық шамалар

Астрономиялық бірлік
Астрономиялық
бірлік
–
астрономия
саласында негізгі
жəне
тұрақты
өлшем
бірлігі
ретінде
қолданылатын,
Жер мен Күн
арасын қамтитын
физикалық шама.
Əдетте AU деп

жазылады,
қазақша а.б деп
белгіленеді. 1 AU
= 150*10⁹ метр

Параллакс
Параллакс – бір затқа жылжымайтын нүктеде қарап, одан соң басқа бір көру
аясында екінші нүктеден қараған кездегі заттың жылжуы болып көрінетін
құбылыс. Осы екі бағыттың арасындағы бұрыш параллактикалық бұрыш
немесе қысқаша параллакс деп аталады.
}

}

}

Тəуліктік Параллакс Жердің өз осінде айналу салдарынан болады. Тəуліктік
Параллакс төбесі ғарыш денесінің центрінде болатын, қабырғалары Жер
центріне жəне бақылаушыға бағытталған бұрыш ретінде анықталады. Күннің
орташа қашықтығы үшін тəуліктік Параллакс шамамен 8”,794;
Жылдық Параллакс Жердің Күнді айнала қозғалуы салдарынан болады. Ол –
гипотенузасы Күн мен ғарыш денесіне дейінгі қашықтық, кіші катеті Жер
орбитасының үлкен жарты осі болатын тікбұрышты үшбұрыштың кіші
бұрышы болып анықталады. Жылдық Параллакс өте аз шама болғандықтан
оның мəні ғарыш денесіне дейінгі қашықтыққа (r) кері пропорционал r=1/П.
Жұлдыздардың жылдық Параллаксы 1”-тан аз;
Ғасырлық Параллакс – ғарыш денесінің бір жыл ішіндегі бұрыштық
ығысуы. Ғарыш денелерінің орташа статистикалық ығысуын ғасырлық
Параллакс деп санайды. Ғарыш денелерінің Параллаксын өлшеу арқылы
оларға дейінгі қашықтықты анықтауға болады.

ПАРСЕК
Парсек объектіге дейінгі арақашықтық. Жылдық параллакс
бір бұрыштық секундқа тең.
1 пк = а. е. ≈ 206 264,8 а.
б. = 3,0856776×1016 м = 30
,8568 трлн км (петаметр)
= 3,2616 жарық жылы .
Біздің галактиканың
өлшемі - 30 000 парсек.

Базис

Герцшпругн-Рассел диаграммасы
Герцпрунг – Рассел диаграммасы
(қысқаша H-R диаграммасы деп
аталады) — жұлдыздардың
спектрлік кластары мен абсолют
жұлдыздық шамасы арасындағы
байланысты көрсететін
диаграмма. Спектрлік кластар
жұлдыздардың беткі
температурасына байланысты
бөлінетін болғандықтан мұны
абсолют шама мен беткі
теппмература байланысы арқылы
сипатталатын диаграмма деуге де
болады. Абсолюттік жұлдыздық
шама дегеніміз 10 пк қашықтықта
болатын жұлдыздың көрінерлік

жұлдыздық шамасы.

Құрылымы
I.

Диаграмманың вертикаль осьтерінде жұлдыздардың жарқырауы мен
абсолют шамалары орналасқан, ал горизонталь осьінде жұлдыздң беткі
температурасы белгіленген графиктен тұрады. Горизонталь осьтің
ерекшелігі температура мəндері оңнан солға қарай өседі, яғни жұлдыз
қаншалықты солға ығысқан болса, соншалықты ол жарық деген сөз, бұл
жəй ғана шартты қанағаттандыру үшін жасалған нəрсе.

II.

Негізгі тізбек Диаграммадағы жұлдыздардың орналасуына келер болсақ, сол
жақ жоғарыдан бастап оң жақ төменге қарай жұлдыздардың «бас тізбегі»
орналасқан. Осы тізбекте барлық жұлдыздардың 90%- ы жəне біздің
Күнмен қоса орналасқан. Бас тізбектің бас бөлігінде ең жарық, əрі жас
жұлдыздар, ал төменгі бөлігіне жарқырауы төмен, кəрі жұлдыздар
орналасқан. Осы аралықта өте ыстық көгілдір жұлдыздардан (спертрлік
класы В) бастап, ақ (спертрлік класы А), ак сарғыш (спектрлыік класы F),
сары (Күн; спектрлік класы G), қызғылт сары (спектрлік класы К)
жұлдыздар, одан кейін қызыл ергежейлі жұлдыздар (спектрлік класы М)
орналасқан. Олардың жарқырауы термоядролық реакцияның негізінде
жүзеге асады. Яғни сутектердің қосылып гелий түзілуінен жұлдыздар
біртіндеп үлкейеді жəне жарық шығарады

Жұлдыздар
Алыптар Бас тізбектен жоғары оң жаққа қарай қызыл алып жұлдыздар
орналасқан. Олар өте үлкен жəне жарқырауы да үлкен мəнге ие, бірақ беткі
температурасы төмен болып келеді. Одан да жоғары қарай асқын алып
жұлдыздар орналасқан. Олар өте ұзақ жылдар бойы термоядролық реакциялар
жүзінде жарқыраған жұлдыздар. Ал қазір олардың құрамындағы сутектердің
көп бөлігі гелий түзген, солай кəрі жұлдыздар өте үлкен көлемге ие болған.
Күн де 6,5 млрд. Жылдан кейін осындай күйге енеді жəне ол Шолпанның
орбитасының аумағына дейін созылып жатады. Ондай алып жұлдыздардың
ғарышқа шығаратын энергиясы бас тізбектегі жұлдыздар шығаратын
энергиямен шамалас. Тек энергия бөлінетін беттің ауданы өте үлкен
болғандықтан беттік температура төменірек болады.
Ергежейлілер Бас тізбекте субергежейлі жұлдыздар орналасқан. Олардың көлемі
кішкентай жəне құрамында металл аз. Ергежейлі жұлдыздардың бір бөлігі "ақ
ергежейлілер" деген атаумен бас тізбектен төмен, диаграмманың сол жақ
төменгі бөлігінде орналасқан. Олар өте ыстық жəне көлемі жағынан кішкентай
əдетте Жерден үлкен емес. Өз көлеміне сай кеңістікке аз энегия таратады жəне
жоғарғы дейгейде жарық бөледі.

Жұлдыздардың өмірі
Жұлдыздар өмірін сипаттау Г-Р диаграммасына қарай
отырып біз жұлдыздардың өмірін сипаттай аламыз.
Жұлдыз алдымен газды-шаңды бұлттардан пайда
болып, термоядролық реакцияға қажетті қысым мен
температураға жеткенге дейін тығыздалады жəне
сəйкесінше орыны бас тізбектің бір бөлігінде болады.
Сутектің барлығы дерлік гелий түзбей ол Күн секілді
бас тізбекте болады, ал сутек қоры таусылған кезде ол
қызыл алып немесе субалып жұлдыздардың көлеміне
дейін үлкейіп диаграмманың оң жақ жоғары бөлігіне
орналастырылады. Кейін суып кішірейіп ақ
ергежейлінің көлеміне жеткенде диаграмманың оң жақ
астыңы бөлігінен орын табады.