Материалдар / бастауыштың оқушыларына құқықтық тәрбие беру
2023-2024 оқу жылына арналған

қысқа мерзімді сабақ жоспарларын

жүктеп алғыңыз келеді ма?
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен 2022-2023 оқу жылына арналған 472-бұйрыққа сай жасалған

бастауыштың оқушыларына құқықтық тәрбие беру

Материал туралы қысқаша түсінік
жалпы бұл мақала ғылыми жұмыс болып табылады. бұл ғылыми жұмыста бастауыш сынып оқушыларына құқықтық тәрбие беру туралы жазылған.
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ
14 Қырқүйек 2021
143
0 рет жүктелген
Бүгін алсаңыз 25% жеңілдік
беріледі
770 тг 578 тг
Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
logo

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

БАИШЕВ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ
ХАБАРШЫСЫ
ғылыми журналы
ВЕСТНИК
БАИШЕВ УНИВЕРСИТЕТА
научный журнал

Қазақстан Республикасының ақпарат министрлігінде 2004 жылдың 29 қаңтарында
тіркелген, куәлік № 4645-Ж Зарегистрирован в Министерстве информации
Республики Казахстан, свидетельство № 4645-Ж от 29.01.2004 г.

Үш айда бір рет шығады Выходит один раз в три месяца
№ 2(72)
июнь
2021

2000 жылдан бастап шығады

МАЗМҦНЫ
БАС РЕДАКТОР
ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР
Ахан Б.А.
БАС
РЕДАКТОРДЫҢ
ОРЫНБАСАРЫ
ЗАМ.
ГЛАВНОГО
РЕДАКТОРА
Лыгина О.И.
РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ
РЕДКОЛЛЕГИЯ
Ташмухамбетов Б.Г.
(Казахстан)
Абрахам Алтонаян
(Великобритания)
Асаров А.А. (Казахстан)
Бияшев Б.Г. (Казахстан)
Жанпейсова Н.М. (Казахстан)
Камаруль Хавари (Малайзия)
Корченко А.Г. (Украина)
Ли Дзень Хун (КНР)
Асадуллин Р.М. (Россия)
Мухитдин Бин Исмаил (Малайзия)
Султангареева Р.А. (Россия)
Тяпухин А.П. (Россия)
Терегулов Ф.Ш. (Россия)
Кереев Я.М. (Казахстан)
Махамбетова У.К. (Казахстан)

Издается с 2000 года

СОДЕРЖАНИЕ

CONTENTS

ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ
З.О.Иманбаева, Ш.М.Бухарбаев, Ж.М.Қонақ
Кредиттік қызметтер мен ӛнімдер нарығындағы
инновациялар

3

ТЕХНИКА ҒЫЛЫМДАРЫ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ
А.С. Акашаев, Н.Қ. Болатов
Ӛндірістік жүйелердің сапалық және сандық
икемділігі мен ілгерлемелі және кері логистика
байланыстары қалыптасуына шолу

6

Ж.И. Буркитбаев, Н.Қ. Болатов
Интермодальдық тасымалдар кезінде
контейнерлерін ұйымдастыру

10
теміржол

Б.Утегенов, Н.Б.Курбангалиева, Г.Е.Шопанова
13
Сымсыз автоматтандыру құралдарын қолдана
отырып, қабылдау-тапсыру пунктінде мұнайдың
сапалық кӛрсеткіштерін бақылау
Жолдыбаев М.Е.
1

16

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021
БулатовН.К. (Казахстан)

Екінші ретті дербес туындылы дифференциалды
теңдеудің сингулярлы ауытқыған бастапқы секірісі
бар шекті есебінің шешімдерінің бағамдары

МорочковскаяА.А.
(ответственный секретарь)

Қалиева А.А.
Теміржолавтоматикажәнетелемеханикаүшінқауіпсіз
діктіқамтамасызетужүйелерініңнегіздеріжәнедамуү
рдістері

20

Куракбай М.Б.
KTCS жүйесі мен басқару орталықтары арасында
сымсыз мәліметтер жіберуді қамтамасыз ететін
tetra сандық радиоканал арқылы мәліметтер
тарату

24

Адрес редакции:
г.Актобе
ул.Бр.Жубановых
д.302
«А» для писем: 030000 г.
Актобе, а/я 64
e-mail:
vestnik@bu.edu.kz
тел.:8(7132) 974083
Жарияланған мақала
авторларының пікірі редакция
кӛзқарасын білдірмейді.
Мақала мазмұнына
авторлар жауап береді.
Опубликованные
материалы авторов не
отражают точку зрения
редакции.
Авторы несут ответственность
за выбор и
представление фактов.
Редакционная коллегия
оставляет за собой право
корректировки по ГОСТ 7.5.-98
«Журналы,сборники,
информационные издания.
Издательское оформление
публикуемых материалов», ГОСТ
7.1-2003 СИБИД
«Библиографическая
запись. Библиографическое
описание.
Общие требования и правила
составления».
Сдано в набор 18.06.2021
Подписано в печать
18.06.2021 г. Формат
21х29,7. Печ.л.8,4 Тираж
100 экз.
Отпечатано в РИО
Баишев Университета

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ
ҒЫЛЫМДАРЫСОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫЕ
НАУКИ
А.Б.Альситова, Э.Ш.Нагметова
30
Мектеп жасына дейінгі балалардың экологиялық
мәдениеті туралы түсінік
С.С.Сейтенова
33
Баланың мінез-құлқының қалыптасуына әсер ететін
әлуметтік-психологиялық ықпалдар
С.Ш.Изтлеуова,М.Х.Аманова
37
Бастауыш сынып оқушыларына құқықтық тәрбие
беру
А.Б.Альситова
40
Қашықтықтан білім беру жағдайында студенттердің
оқу іс-әрекетіне мотивациясын арттыру
А.А.Имагамбетова, К.Қалиоллақызы
43
Мектеп жасына дейінгі балалардың логикалық
ойлау қабілетін дамыту ерекшеліктері
А.А.Имагамбетова,А.М.Мұханбетәли
46
Ойын – балалардың негізгі іс-әрекеті және оның
психологиялық, педагогикалық маңызы
Т.С.Жұмабек
50
Ойын - мектеп жасына дейінгі баланың негізгі ісәрекеті

2

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021

ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫ
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ
МРНТИ 06.73
3

З.О.Иманбаева1, Ш.М.Бухарбаев2, Ж.М.Қонақ
1,2,3
Баишев Университет, Қазақстан Республикасы
buk1403@mail.ru

Кредиттік қызметтер мен ӛнімдер нарығындағы инновациялар
Андатпа
Қаржылық қызмет ең технологиялық жағынан күрделі сфера сондықтан да, ұзақ уақыт
бойы нарықтың кӛшбасшылары жаңа қызметтер мен ӛнімдерді тезірек енгізген сала несиелік
ұйымдар болып табылады.
Сондай-ақ, клиенттің ӛзгеріп отыратын қажеттіліктері мен банктік бәсекелестіктің күшеюі
банктерден ұсынылатын ӛнімдер қатарына жаңа және жаңа ӛзгерістер енгізу мен қызмет
кӛрсетудің инновациялық технологияларын қолдануды талап етеді.
Түйін сөздер: Банк инновациясы, инновациялық технологиялар, кредиттік қызмет, кредиттік
саясат, механизм,несиелік ұйымдар, депозиттік ресурстар.
Бүгінгі таңда шет елдерде инновациялық кредит жүйесін нарықтық және мемлекеттік
реттеудің әдістері жан-жақты зерттелген бірқатар тиімді құрылымдар бар. Алайда шетелдік
тәжрибені қазақстандық болмысқа дәлме-дәл тікелей кӛшіру мүмкін емес және ол
шетелдердегідей тез оң нәтиже бере алмайды. Сол себепті, экономикалық әдіс-тәсілдерді
отандық жағдайға бейімдеу мақсатында кредит жүйесін оңтайлы реттеу, сондай-ақ жұмыс
істеп тұрған институттардың қызметін жетілдіру факторлары жеткіліксіз зерттеліп, терең
талдауды қажет етіп отыр.
Қаржылық қызмет ең технологиялық жағынан күрделі болып табылады және ұзақ
уақыт бойы нарықтың кӛшбасшылары жаңа қызметтер мен ӛнімдерді тезірек енгізген
несиелік ұйымдар болды. Біздегі банк жүйесі бүгінгі таңда тәжірибеде ең заманауи
технологиялар мен банк ӛнімдерін пайдаланады. Оларға несие ӛнімдері, интернет-банкинг,
интернет-сауда, жылдам ақша аударымдары жүйелері және басқалары жатады. Сонымен
бірге, ұйымдастырушылық деңгейде кӛптеген отандық банктер клиенттерге қызмет
кӛрсетуге кӛп уақыт жұмсайды деп айтуға тура келеді. Жаңа қызметтерді енгізу хаотикалық
сипатқа ие, ал әлемде бұл процесті жүйелеуге және оны тиімді етуге кӛмектесетін бизнеспроцестерді модельдеу стандарттары бұрыннан бар және қолданылады.
Несиелік ұйымдардың тиімділігін арттырудың негізгі әдістерінің бірі маркетинг болып
табылады. Қазіргі заманғы отандық банк үш түрдің бірінің бәсекелестік артықшылықтарын
қалыптастыру стратегиясын жүзеге асырады: шығындардың үстемдік стратегиясы,
қызметтердің ассортиментін кеңейту стратегиясы және клиенттердің шектеулі және біртекті
тобына (нарықтық орынға) назар аудару стратегиясы. Банк ӛнімдерінің пакеттерін кешенді
сатуды ынталандыру сатудың ӛсуі есебінен Банктің комиссиялық кірістерінің кӛлемін
ұлғайтуға мүмкіндік береді[1].
Жекелеген ӛнімдер мен қызметтердің бӛлшек бағасымен салыстырғанда тұтынушы
үшін кешенді ӛнімнің құнын тӛмендету клиенттің банкпен тығыз кӛп салалы
ынтымақтастыққа интеграциялануына ықпал етеді.
3

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021

Бұл мақаланың мақсаты коммерциялық банктердің ҚР-да жаңа несие ӛнімдерін
шығаруына әсер ететін факторларды анықтау және жүйелеу болып табылады.
Банктің қаржылық ӛнімдер мен қызметтерді ӛндіруші ретіндегі кӛзқарасы Банктік
маркетинг жүйесінің пайда болуына ықпал етті. Банктер бәсекелестік пен мемлекеттік
реттеудің ортасында орналасқан қаржы нарықтарының ең дамыған және әмбебап
қатысушылары болып табылады, сондықтан Қаржы-шаруашылық қызметке маркетингтік
кӛзқарас ең алдымен ӛз міндеттерін сәтті орындау үшін қажет[2].
Маркетингтік тәсілдер әсіресе динамикалық, жоғары бәсекеге қабілетті, банктік қызмет
кӛрсету нарықтарындағы сәтті қызмет үшін қажет. Әдетте, олар банк пен тұтынушылардың
мүдделерін ӛзара тиімді сақтай отырып, банк қызметтері мен банк ӛнімдерін тұтынушыларға
жылжыту жӛніндегі шараларды жоспарлау мен жүзеге асырудан тұрады. Банк қызметтерін
сату жүйесін құру, банктің әр түрлі қаржы нарықтарындағы маркетингтік мінез-құлық
стратегияларын дамыту қызмет кӛрсету нарығы мен капитал мүмкіндіктерін, ұлттық
экономикалық жүйелердің негізгі тенденцияларын, клиенттердің әлеуетті қажеттіліктерін
теориялық зерттеулермен қатар жүреді.
Біздің банк жүйесі бүгінгі таңда тәжірибеде ең заманауи технологиялар мен банк
ӛнімдерін пайдаланады. Оларға несие ӛнімдері, интернет-банкинг, интернет-сауда, жылдам
ақша аударымдары жүйелері және басқалары жатады. Сонымен бірге, ұйымдастырушылық
деңгейде кӛптеген отандық банктер клиенттерге қызмет кӛрсетуге кӛп уақыт жұмсайды деп
айтуға тура келеді. Жаңа қызметтерді енгізу хаотикалық сипатқа ие, ал әлемде бұл процесті
жүйелеуге және оны тиімді етуге кӛмектесетін бизнес-процестерді модельдеу стандарттары
бұрыннан бар және қолданылады.
Банк инновациясы – бұл уақыт функциясы. Ол осы инновацияның ӛмірлік циклінің
бастапқы және соңғы нүктелерімен белгіленген уақыт аясында ғана жұмыс істейді. Бұл
дегеніміз, банктік инновацияны тек осы банк үшін жаңа, бірақ басқа банктерде бұрыннан
жүзеге асырылған банктік ӛнім немесе технология деп санауға болмайды. Уақыт ӛте келе
банктік инновация ӛмірлік цикл болып табылатын бірқатар кезеңдерден ӛтеді. Банктік
инновацияның ӛмірлік циклі-бұл банктік ӛнімнің немесе технологияның белсенді ӛмірлік
күші бар және банкке ӛндіруші (ӛндіруші) және инновацияны сатушы ретінде белгілі бір
пайда немесе басқа нақты пайда әкелетін белгілі бір уақыт кезеңі. Банктік инновацияның
ӛмірлік циклінің тұжырымдамасы инновациялар ӛндірісін жоспарлауда және банк
саласындағы инновациялық процесті ұйымдастыруда маңызды.
Қазақстанның 2020-2030 жылдарға арналған инновациялық саясатын тұжырымдау
туралы тұжырымдамасы – еліміздің инновациялық жаңару жолының негізгі бағыты болып
саналады [3].
Сондықтан да, екінші деңгейлі банкілер кредит капиталы нарығының түрлі
секторларында операция жүргізетін кӛп атқарылымды мекемелер болып есептеледі. Олар
кәсіпкерлік іс-тәжірибесінде белгілі қаржы операциялары мен қызметтерінің кӛпшілігін
орындайды. Екінші деңгейлі банкілер кез келген елдің кредит жүйесінде дәстүрлі түрде
негізгі, базалық буын рӛлін атқарады. Олар үкіметтің, іскер топтардың және миллиондаған
жеке тұлғалардың салымдарын шоғырландырып бұрынғыша қаржы жүйесінің орталығы
болып қала беруде. Екінші деңгейлі банкілер кредит және инвестициялық операциялар
арқылы түрлі текті қарыз алушыларға ӛз қорларына қол жеткізуге жол ашады.
Осыған сәйкес, қазіргі кездегі инновациялық кредит жүйесі келесідей белгілері
бойынша ерекшеленеді:
- банктік капиталдың және банктік монополиялардың шоғырлануы және орталықтануы;
- кредиттік мекемелердің әр алуан түрлері арасындағы бәсекенің күшеюі;
-банктік капиталдың ӛнеркәсіптік капиталмен байланысуы жәнe қаржылық капиталдың
қалыптасуы;
4

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021
- кредиттік, соның ішінде монополистік мекемелер қызметінің ғаламдануы мен
интернационалдануы және континент аралық халықаралық кредиттік монополиялардың
пайда болуы.
Сонымен, қазіргі экономикада инновациялық кредиттік жүйенің атқаратын ролі мен
орны ерекше. Сондықтан ол мемлекеттік орындардың тарапынан мұқият қадағалау мен
реттеу объектісі болып табылады. Кредиттік іс – бұл, мемлекеттің, жеке және заңды
тұлғалардың уақытша бос қаражатын шоғырландыру мен тартуға және оларды кредиттеу
қағидасына сәйкес белгілі бір буындар арасында үлестіруге бағыталған кәсіпкерлік
қызметтің ерекше бір саласы болып табылады.
Қорыта айтқанда, инновациялық кредит жүйесі банктік және басқа кредиттік
мекемелердің, кредиттік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық
формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Кредиттік қатынастарды
ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес институттар шеңберінде.
Сәйкесінше кредиттік жүйенің екі негізгі буыны қалыптасады: банктік мекемелер және
мамандандырылған кредит-қаржы мекемелері. Кредит жүйесі кредиттік операциялардың
кӛлемінің функционалдық мамандануымен және кредиттік мекемелердің санымен, сонымен
бірге шаруашылықты жүргізудің жекелеген субъектілеріне ұсынылатын қаржы-кредит
қызметтерінің санымен сипатталады.
Әдебиеттер тізімі
1.
«Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі» туралы Қазақстан Республикасының
Заңы, 30.03.1995 жыл (01.01.2021 жылғы ӛзгерістер мен толықтырулар енгізілген).
2.
Үкіметтің, Ұлттық Банктің 2020-2025 жылдарға арналған экономиканы және қаржы
секторын тұрақтандыру жӛніндегі бірлескен іс-қимыл Жоспары.
3. Дастанбаев А.С. Банктік сектордағы кредиттік тәуекелдерді талдау //
«Тұран»
университетінің хабаршысы. - 2020. - № 1.
4.
Усипов Л.Б. Қазақстан Республикасының банк құқығы: Оқу құралы. – Алматы: Бастау,
2019.
Innovations in the market of credit services and products
Abstract
Financial activity is the most technologically complex area, so for a long time the market
leaders are credit institutions that are faster to introduce new services and products. In addition,
changing customer needs and increasing banking competition require banks to make new and new
changes to the range of products offered and to apply innovative service technologies.
Keywords: Banking innovations, innovative technologies, credit activity, credit policy, mechanism,
credit organizations, deposit resources.
Инновации на рынке кредитных услуг и продуктов
Аннотация
Финансовая деятельность является наиболее технологически сложной сферой,
поэтому на протяжении длительного времени лидерами рынка являются кредитные
организации, которые быстрее внедряют новые услуги и продукты. Кроме того,
изменяющиеся потребности клиента и усиление банковской конкуренции требуют от банков
внесения новых и новых изменений в предлагаемый ряд продуктов и применения
инновационных технологий обслуживания.
Ключевые слова: Банковские инновации, инновационные технологии, кредитная
деятельность, кредитная политика, механизм, кредитные организации, депозитные ресурсы.

5

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021

ТЕХНИКА ҒЫЛЫМДАРЫ
ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ
МРНТИ 81.88.11
А.С. Акашаев, Н.Қ. Болатов
Бәйішев университеті, Ақтөбе қ., Қазақстан Республикасы
nurzhan_b_80@mail.ru

Ӛндірістік жҥйелердің сапалық және сандық икемділігі мен ілгерлемелі және кері
логистика байланыстары қалыптасуына шолу
Аңдатпа
Мақалада ӛндірісті ұйымдастырудың логистикалық тұжырымдамасы, ӛндірістік
жүйелердің сапалық және сандық икемділігі мен ілгерлемелі және кері логистика
байланыстары қалыптасуына шолу келтірілген. Негізгі қызмет түрлері қарастырылады.
Түйін сөздер: Ӛндірістік жүйе, ілгерлемелі логистика, кері логистика, логистикалық
тұжырымдар.
Ӛндірісті ұйымдастырудың логистикалық тұжырымдамасы келесі негізгі ережелерді
қамтиды:
- артық қорлардан бас тарту;
- негізгі және кӛлік-қойма операцияларын орындауға артық уақыттан бас тарту;
- сатып алушыларға тапсырыс берілмеген бӛлшектердің серияларын дайындаудан бас тарту;
- жабдықтың тоқтап қалуын жою;
- байланысты міндетін жою;
- ұтымсыз зауытішілік тасымалдарды жою;
- жеткізушілерді қарсы тараптан мейірімді серіктестерге айналдыру.
Логистикалық
тұрғыдан
айырмашылығы,
ӛндірісті
ұйымдастырудың
дәстүрлі
тұжырымдамасы мыналарды қамтиды:
- ешқашан негізгі жабдықты тоқтатпаңыз және оны пайдаланудың жоғары коэффициентін
сақтаңыз;
- ӛнімді барынша ірі партияларда дайындау;
- "тек жағдайда"материалдық ресурстардың барынша үлкен қорына ие болу.
Тұжырымдамалық ережелердің мазмұны мынаны кӛрсетеді:
- ӛндірісті ұйымдастырудың дәстүрлі тұжырымдамасы "сатушы нарығының" шарттары үшін
ең қолайлы, ал логистикалық тұжырымдама "сатып алушы нарығының"шарттары үшін
қолайлы.
- сұраныс ұсыныстан асып кеткен кезде, нарықтық жағдайды ескере отырып жасалған ӛнім
партиясы жүзеге асырылады деп сеніммен айтуға болады. Сондықтан жабдықты максималды
жүктеу мақсатына басымдық беріледі. Сонымен қатар, ӛндірілген партия неғұрлым үлкен
болса, ӛнім бірлігінің құны соғұрлым тӛмен болады. Бірінші кезекте іске асыру міндеті тұр
емес.
Нарыққа сатып алушының "диктатурасының" келуімен жағдай ӛзгеруде. Бәсекелестік
жағдайында ӛндірілген ӛнімді сату міндеті бірінші орынға шығады. Нарықтық сұраныстың
тұрақсыздығы мен болжанбауы үлкен қорларды құру мен ұстауды орынсыз етеді. Сонымен
бірге, ӛндіруші бұдан былай бір тапсырысты жіберіп алуға құқылы емес. Демек, ӛндірістің
6

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021
пайда болған сұранысқа тез жауап бере алатын икемді ӛндірістік қуаттар қажеттілігі.
Нарықтағы ӛндіріс ӛнімнің ассортименті мен мӛлшерін тез ӛзгерте алатын жағдайда ғана
ӛмір сүре алады.
70-ші жылдарға дейін бүкіл әлем бұл мәселені қоймаларда дайын ӛнімнің болуы
есебінен шешті. Бүгінгі таңда логистика ӛндірістік қуаттылық есебінен сұраныстың ӛзгеруіне
бейімделуді ұсынады.
Ӛндірістік қуат қоры ӛндірістік жүйелердің сапалық және сандық икемділігі болған
кезде пайда болады. Сапалы икемділік әмбебап қызмет кӛрсететін персоналдың және икемді
ӛндірістің болуына байланысты қамтамасыз етіледі. Сандық икемділікті әртүрлі жолдармен
қамтамасыз етуге болады. Мысалы, Жапонияның кейбір кәсіпорындарында негізгі персонал
жұмыс істейтіндердің ең кӛп санының 20% - ынан аспайды. Қалған 80% - уақытша
жұмысшылар. Осылайша, қызметкерлер саны 200 адам болған жағдайда кәсіпорын кез
келген уақытта тапсырысты орындауға 1000 адамға дейін жеткізе алады. Жұмыс күшінің
резерві еңбек құралдарының тиісті резервімен толықтырылуға тиіс.
Қайтымды (кері) логистика – ресурстарды тұрақты ӛндіру мен айналысқа шығарудың
тамаша құралы. Оның анықтамасы мен қолданылу аясы 1980 жылдардың басынан бастап әлі
де дамып келеді. Бірақ жинау, сұрыптау/тестілеу, қалпына келтіру және қайта бӛлу кері
логистикадағы негізгі тӛрт қызмет болып саналады. Ӛкінішке орай, кӛптеген зерттеушілер
кері логистиканы оның әдеби мәні бойынша болжайды және кері логистикалық қызметті
жоспарлайды және тікелей логистика немесе жеткізілім тізбегі қағидаттарына негізделген
шешімдер қабылдайды. Кері логистикаға арналған шешім қабылдаудың тиімділігі мен
айнымалысын бағалау бойынша академиялық зерттеулер болуы екіталай. Бұл мақала кері
логистикадағы тӛрт негізгі қызмет түріне негізделген әр түрлі іс-әрекеттерді, шешім
қабылдау айнымалыларын және тиімділік кӛрсеткіштерін дамытуға бағытталған. Үш негізгі
сұрақ – клиенттен кім жинайды, жиналған ӛнімдермен не істеу керек және қалпына
келтірілгеннен кейін оны қайда жіберу керек – жинау, сұрыптау/тестілеу және қалпына
келтіру орталықтарының қызметімен ӛзара байланысты негізгі әрекеттерді, шешім
қабылдаудың ауыспалы мәндерін және кері логистиканың негізгі кӛрсеткіштерін қамтамасыз
етеді. Әр түрлі орталықтардың орналасуы мен ӛткізу қабілеті, желілердің түрлері, қалпына
келтірудің әртүрлі нұсқалары, жинаудың әртүрлі әдістері және озық логистикамен үздіксіз
интеграция шешім қабылдаудың негізгі айнымалылары болып табылады. Тиімділік
кӛрсеткіштері кері логистикамен байланысты болуы үшін тиімділік кӛрсеткіштері олардың
арасындағы іс-шаралар мен іс-шаралар негізінде әзірленетін болады. Қызметтің осы
тұжырымдамалық негізі, ӛзгермелі шешімдер және тиімділік кӛрсеткіштері кері логистика
саласында жұмыс істейтін менеджерлерге тиімді және негізделген шешімдер қабылдауға
кӛмектеседі деп күтілуде.
Реверсивті логистика (RL) ӛсіп келе жатқан жасыл алаңдаушылық, тұрақты даму, қатаң
жаһандық бәсекелестік, болашақ заңнама, ӛнімнің қайтарымдылығын арттыру,
тұтынушылардың экологиялық санасы және т.б. салдарынан жеткізу тізбегін пайдалану және
басқару саласындағы зерттеушілер мен практиктердің назарын аударуда. Бұл ӛндіріс, тарату
немесе пайдалану нүктесінен ӛндіріс нүктесіне дейінгі шикізат, ӛндіріс, буып-түю және
дайын ӛнімнің кері ағындарын жоспарлау, іске асыру және бақылау процесі.
Қалпына келтіру нүктесі немесе тиісті жою нүктесі. Кері логистиканы жобалау және
іске асыру форвардтық логистикадан мүлдем ӛзгеше. Форвардтық логистика шикізатты
дайын ӛнімге айналдыру процесінде бірқатар шараларды қамтиды. Кері логистика клиенттен
қалпына келтіру нүктесіне дейін қайтарылған ӛнімдерді қалпына келтіруге қамқорлық
жасайды. Тікелей және кері логистиканың негізгі айырмашылықтары сапа, тасымалдау,
шығындар, қорлар, буып-түю, баға белгілеу, бағыттау, болжау және т. б.
Кері логистика клиенттерден қайтарылған ӛнімдерді жинаудан басталады. Қайтарылған
ӛнімдерден ұсақ жӛндеуден кейін қайта пайдалануға болатын ӛнімдер дистрибьюторға
7

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021

жіберіледі, ал қалғандары бӛлшектеу үшін бӛлшектеу орталығына жіберіледі. Бӛлшектерді
қайта пайдалану мүмкіндігін тексеру үшін сұрыптау және тестілеу бӛлшектеумен қатар
жүргізіледі. Бұл бӛліктер қалдық сапасына және қалпына келтірілетін бӛліктер, қайта
ӛңделетін бӛлшектер және бір реттік бӛліктер сияқты әр түрлі қызмет ету мерзіміне
байланысты әртүрлі санаттарға бӛлінеді. Қалпына келтіруге болатын бӛлшектер жӛндеу
орталығына жіберіледі.
Құндылықты қалпына келтірмейтін, бірақ материалды қалпына келтіру үшін қолдануға
болатын бӛліктер қайта ӛңдеу орталығына жіберіледі, ал қалған бӛліктер жойылады.
Осылайша, кері логистикалық қызметті үш негізгі кезеңге бӛлуге болады: жинау, тексеру
және сұрыптау, сонымен қатар ӛнімді қалпына келтіру. Жабық жеткізілім тізбегінің
жалпыланған құрылымы 1 суретте кӛрсетілген.
Кері логистиканың маңыздылығын кері логистиканың орташа құны жалпы
логистикалық шығындардың 9,5% құрайтындығымен бағалауға болады [1]. Технологияның
ӛзгеруі, ӛнімнің ӛмірлік циклінің қысқаруы және либералды қайтару саясаты қайтарылған
ӛнімнің кӛлемін арттырады. Роджерс пен Тиббен-Лембке(Роджерс және Тиббен-Лембке,
1998) американдық нарықты зерттеу журнал баспагерлері үшін кері логистиканың кірістілігі
50%, кітап шығарушылар үшін 20-30%, каталог сатушылар үшін 18-35% және электронды
дистрибьюторлар үшін 10-12% құрайды деп тапты. Кері логистикалық операцияларды тиімді
ӛңдеу экономикалық және стратегиялық пайда әкелуі мүмкін [2]. Кӛптеген компаниялар кері
логистикалық тәжірибені бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізу үшін кӛздерді азайту
процестерімен біріктіруге болатындығын және сонымен бірге тұрақты дамуды қамтамасыз
ете алатындығын түсінді [3 - 6]. Қайтымды логистика негізінен Еуропада реттеумен
басқарылады, онда үкімет ережелері кәсіпорындарды мерзімі ӛткен ӛнімдерді қалпына
келтіруге және қайта ӛңдеуге мәжбүр етеді; АҚШ-тағы пайда, құны мүмкін болған жерде
қалпына келтіріледі; және әлемнің дамушы елдерінде, соның ішінде Үндістанда [7]. Кері
логистиканы жүзеге асыру ӛте қиын міндет. Кері логистика тар немесе кең қолдану саласына
ие болуы мүмкін. Кері логистиканың тар саласы тұтынушылардан жеткізушілерге
ӛнімнің/бӛлшектердің/материалдардың кері ағындарын нақты жылжыту және басқаруды
білдіреді [8]. Содан кейін логистикалық мүмкіндіктерді оңтайландыру үшін тасымалдау
және бағыттау әдістері, қабылдауды жоспарлау және үшінші тарап логистикалық
провайдерлерін пайдалану сияқты логистикалық мәселелерге назар аударылады [9]. Кері
логистиканың кең ауқымы пайдаланылған ӛнімдерді басқаруды, соның ішінде оларды
жинауды, сұрыптауды және әртүрлі тәсілдермен қайта пайдалануды қолдайтын қызметті
қамтиды [10]. Бұл күндері бағаны қалпына келтіруден экологиялық менеджмент пен
әлеуметтік басқаруға баса назар аударылды. Кӛптеген ұйымдар RL қызметін тұрақтылықтың
үш тірегі – экономикалық, экологиялық және әлеуметтік бағытта ойлана бастайды.
Кері логистиканың негізгі үш қызметі – жинақтау, тексеру және сұрыптау, сонымен
қатар ӛнімді қалпына келтіру.
Жинақтау - кері логистиканың бірінші және маңызды элементі [11, 12].
Бұл пайдаланылған ӛнімдердің қол жетімділігін және олардың белгілі бір нүктеге
физикалық қозғалысын қамтамасыз ететін барлық іс-шараларға қатысты, онда ӛнімді
қалпына келтіру үшін одан әрі ӛңдеу жүзеге асырылады [13]. Айта кету керек, коллекция
белгілі бір дәрежеде заңмен белгіленеді, мысалы, Германиядағы орауыш материалдарға
арналған 94/62/EC директивасы [14].
Орталықтандырылған немесе орталықтандырылмаған ӛнімдер жиналғаннан кейін
тексеріліп, сұрыпталады. Тексеру және сұрыптау берілген ӛнімнің қайта пайдалануға
болатындығын немесе болмайтындығын және егер болса, қандай дәрежеде болатындығын
анықтайтын операциялардан тұрады.

8

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021

1 сурет. Жабық жеткізілім тізбегінің жалпыланған құрылымы [11]
Бӛлшектеу – бұл ӛнімді құрамдас бӛліктерге, компоненттерге, түйіндерге немесе басқа
топтарға бӛлудің жүйелі әдісі, сонымен қатар улы элементтерді жою үшін қолданылады. Ол
бӛлшектеу, бұзу немесе қайта ӛңдеуді қамтуы мүмкін [15].
Ӛнімді қалпына келтіру – қалпына келтіруге, жӛндеуге немесе қайта ӛңдеуге арналған
ӛнімдердің немесе бӛлшектердің ағынын басқаруға, сондай-ақ ресурстарды тиімді
пайдалануға бағытталған кері логистиканың маңызды қызметі. Әдетте, бұл жасырын
экономикалық құндылықты қалпына келтіру, нарықтық талаптарды қанағаттандыру немесе
Үкіметтің нұсқауларын орындау үшін жасалады [12].
Әдебиеттер тізімі
1
Кочнев Ф.П., Акулиничев В.М. Организация движения на железнодорожном
транспорте. – М.: Транспорт, 2008. – 240 с.
2
Основы эксплуатационной работы железных дорог. / Под ред. Кудрявцева В.А. –
М.: ПрофОбрИздат, 2002. – 352 с.
3
Соловейчик М.З., Сотникова Т.А. Организация пассажирских перевозок. – М.:
Транспорт, 2008. – 190 с.
4
Iris Ç., Christensen J.M., Pacino D., Ropke S. Flexible ship loading problem with
transfer vehicle assignment and scheduling. // Transp. Res. Part B Methodol. 2018, 111. – P.
113–134.
5
Iris C., Pacino D., Ropke S. Improved formulations and an adaptive large
neighbourhood search heuristic for the integrated berth allocation and quay crane assignment
problem. Transp. Res. Part E Logist. Transp. Rev. 2017. – Vol. 105. – P. 123–147.
6
Azab A., Karam A., Eltawil A.B. A simulation-based optimization approach for
external trucks appointment scheduling in container terminals. // Int. J. Model. Simul., 2019.
– P. 1–18.
7
Karam A., Eltawil A.B., Reinau K.H. Energy-Efficient and Integrated Allocation of
Berths, Quay Cranes, and Internal Trucks in Container Terminals. // Sustainability. – 2020. –
Vol. 12. – P. 3202.
8
Karam A., Attia E.A. Integrating collaborative and outsourcing strategies for yard
trucks assignment in ports with multiple container terminals. // Int. J. Logist. Syst. Manag. –
2019. – Vol. 32. – P. 372–391.
9

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021

9
Review of the Marine Market. // United Nations Conference on Trade and
Development UNCTAD/RMT/2018 (In Russian). – NY, USA: United Nations Publications –
New York, 2018. – 1022 р.
10
Fomin O., Lovska A.O., Pistek V., Kucera P. Research of Stability of Containers in the
Combined Trains During Transportation by Railroad Ferry. // MM Sci. J. – 2020. – P. 3728–
3733.
11 Ceyhun G.C. The impact of shipping accidents on marine environment: A study of
Turkish seas. // Eur. Sci. J. – 2014. – Vol. 10. – P. 10–23.
12
Bell R., Kirtman B. Extreme environmental forcing on the container ship SS El Faro. //
J. Oper. Oceanogr. –2019. – P. 1–16.
13
Battershill C., Ross P. Schiel the MV Rena shipwreck: Time-critical scientific response
and environmental legacies. // N. Z. J. Mar. Freshw. Res. – 2016. – Vol. 50. – P. 173–182.
14
Kamm N. An Overview of Pollution from Shipwrecks. // Ph.D. Thesis, University of
Cape Town. – Cape Town, South Africa, 2014. – 890 p.
15
The Impact of Sea and River Transport on the Environment as an Urgent Problem of
Our Time. // Available online: https://greenologia.ru/eko-problemy/gidrosfera/rechnoitransport.html (accessed on 23 January 2020).
Обзор формирования качественной и количественной гибкости производственных
систем и связей опережающей и обратной логистики
Аннотация
В статье представлена логистическая концепция организации производства, обзор
формирования качественной и количественной гибкости производственных систем и связей
опережающей и обратной логистики. Рассматриваются основные виды деятельности.
Ключевые слова: Производственная система, продвинутая логистика, обратная логистика,
логистические выводы.
Overview of the qualitative and quantitative flexibility of production systems and the
formation of forward and reverse logistics links
Abstract
The article presents the logistics concept of production Organization, an overview of the
qualitative and quantitative flexibility of production systems and the formation of forward and
reverse logistics links. The main types of activities are considered.
Key words: Production system, advanced logistics, reverse logistics, logistics concepts.
МРНТИ 73.47.39
Ж.И. Буркитбаев, Н.Қ. Болатов
Бәйішев университеті, Ақтөбе қ., Қазақстан Республикасы
nurzhan_b_80@mail.ru

Интермодальдық тасымалдар кезінде теміржол контейнерлерін ҧйымдастыру
Аңдатпа
Мақалада интермодальдық тасымалдар кезінде теміржол – су интермодальдық
тасымалдардағы теміржол контейнерлерін ұйымдастыру жұмыстары ұсынылады. Сонымен
қатар теміржол және су портының жұмысының типтік схемасы келтірілген.
Түйін сөздер: контейнерлік терминал, теміржол, су порты, контейнерлік тасымал.

10

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021
Контейнерлік тасымалдау - бұл контейнерлерді тасымалданатын тара және тасымалдау
құралы ретінде пайдаланатын кӛлік түрі. Контейнерлермен жүктерді негізгі кӛлік бірлігі
ретінде интермодальдық тасымалдау халықаралық сауда тасымалдарын дамыту үрдісіне
айналды. Оның маңызды бӛлігі теміржол және су кӛлігі үшін жіксіз кӛлік түрі болып
табылатын теміржол-су интермодальдық тасымалдау болып табылады. Ол экономикалық
жаһандану мен тұрақты даму үрдісінде біртіндеп барлығының назарын аударды. Дәстүрлі
тасымалдармен салыстырғанда контейнерлік тасымалдарды дамыту үшін қауіпсіздік және
қоршаған ортаны қорғау сипаттамалары, кӛлік шығындарының тӛмендігі, сондай-ақ
ауқымды арнайы пойыздар бар теміржол-су интермодальдық тасымалдар үлкен маңызға ие.
Мысал ретінде Еуропаны алайық, мұнда теміржолдардың техникалық және экономикалық
артықшылықтарына байланысты ӛткізу қабілеті, тасымалдау тиімділігі, шығарындылар
деңгейі және кептелу жеңілдігі тұрғысынан интермодальдық кӛлік орта және алыс дәліздерде
автомобиль тасымалына негізгі үміткер болып саналады [1]. Еуропа біртіндеп салыстырмалы
түрде тұрақты және контейнерлермен интермодальдық Кӛлік қызметтерінің бірлескен
желісін жүк тасымалдаудың негізгі бірлігі ретінде және темір жолдармен ядро ретінде
құрды. Сонымен бірге Еуропаның негізгі порттарында контейнерлік теміржол станциялары
салынды. Темір жолдар порттарда контейнерлерді жинау мен таратуда маңызды рӛл
атқарады.
Еуропа теміржолдардың кӛп кӛлемді тасымалдауды жақтайды, бұл мультимодальдық
кӛлік тізбегіне қызмет кӛрсету деңгейін арттыруды және орта және алыс тасымалдарға қайта
есептегенде теміржол тасымалы нарығының үлесін арттыруды талап етеді. Атап айтқанда,
2020 жылдың соңына дейін олар ЕО мультимодальдық тасымалдардың негіздемелік басқару
жүйесін және тӛлем ақпараттық жүйесін құруға ниетті; 2030 жылға дейін олар автомобиль
жүктерінің 30% - ын рельстер мен су жолдарына ауыстыруды, ал 2050 жылға қарай 50% - ға
жетуді талап етеді [2]. 2017 жылы теміржол және теңіз интермодальдық тасымалдардың
үлесі Дуйста 36%, Гамбургте 39% және Бременде 47% құрады.
Алайда, Қазақстанда мультимодальдық тасымалдардың дамуы басқаша жүруде. Теміржол су кӛлігі Қазақстанда он жылдан астам уақыт бойы дамып келе жатқанына қарамастан,
теміржол жүйесінің жеткіліксіз ӛткізу қабілетіне және басқа да себептерге байланысты
теміржол - су кӛлігін енгізу баяу жүруде.
Қытайдын "Он үшінші бесжылдық жоспар" мен "Белдеу және жол" стратегиясының
үздіксіз ілгерілеуімен Қазақстан таза сулар мен жайқалған таулар баға жетпес активтер деген
ұғымды орнатты және қоршаған ортаны қорғауды нығайту үшін бұрын-соңды болмағандай
табандылық пен қарқындылықпен әрекет етті. Сонымен бірге, ЖҰӚ (жалпы ұлттық ӛнім)
бірлігіне энергия тұтынуды 20% - дан астам тӛмендету мақсаты қойылды. Елдің тірек саласы
ретінде кӛлік саласы осы процесте ӛмірлік маңызды рӛл атқаратын болады.
Сондықтан Қазақстан кӛлік инфрақұрылымын дамытудың, қызмет кӛрсету деңгейін
арттырудың, трансформация мен дамудың алтын кезеңіне аяқ басқан. Алғашқы ҚазақстанЕуропалық теміржол аралық пойызы 2017 жылдың 28 желтоқсанында Чунциннен ресми
түрде шығарылғаннан бері тӛрт жыл ӛтті. Жүк тасымалдары кӛлемінің ұлғаюына қарай
дамыған елдермен және ӛңірлермен салыстырғанда, әсіресе теміржол және су тасымалдары
бӛлігінде алшақтық біртіндеп қалыптасуда. Қазақстандың негізгі жағалау порттарында темір
жолдар портты жинау мен тасымалдау кӛлемінің 5% - дан азын құрайды, ал Гамбург, Бремен
және Лонг-Бич сияқты біріккен теміржол кӛлігінің әдеттегі әлемдік порттарында бұл үлес
35% - дан асады [3].
"Темір жол – тасжол" және "су – тасжол" интермодальдық тасымалдармен
салыстырғанда "темір жол – су" интермодальдық тасымалдарды ұйымдастыру толығымен
тәуелсіз темір жол және су жүйелері арасындағы пайдаланушы ұйымды неғұрлым тиімді
үйлестіруді кӛздейді. "Темір жол – су" интермодальдық тасымалдарды үйлестіру дәрежесі
едәуір дәрежеде темір жолда жүктерді жинау мен таратуды ұйымдастырумен шектелген.
11

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021

Сондықтан бұл мәселе ӛзекті және зерттеуді қажет етеді.
Бұл жұмыста теміржол – су интермодальдық тасымалдарда шығыс теміржол контейнерлерін
ұйымдастыру мәселесі зерттеледі. 1 суретте қазақстандық біріктірілген теміржол және су
портының типтік схемасын ұсынады [4].

1 сурет. Теміржол – су интермодальдық тасымалдардың контейнерлік тасымалдары
картасының эскизі
Орталық теміржол вокзалының орналасқан жері қарастырылған кезде екі түрі бар. Бір
түрде, мысалы, Ақтау портында орталық теміржол вокзалы доктың қасбетінің жанында және
порт ауласының бір бӛлігінде орналасқан терминал теміржол вокзалы ретінде қолданылады.
Екіншісі, мысалы, орталық теміржол вокзалы порт қақпасының артында орналасқан
порты. Шығыс теміржол контейнерлері үшін айырмашылық пойыздан кемеге дейінгі
қашықтықта болады. Бұл мәселеде нақты жұмыс уақыты мен процесс қатыспағандықтан,
қашықтық кӛлік шығындары тұрғысынан біркелкі болады.
Қазақстанда портты пайдалану жӛніндегі нұсқаулыққа сәйкес контейнерлік орталық станция
мен порт станциясы арасындағы теміржол контейнерлік тасымалдау процесі негізінен үш
бӛлікке бӛлінеді:
(1) жүктер орталық станцияда шоғырланған. Толық ось сияқты техникалық шарттар
біліктілік талаптарына сәйкес келгенде, техникалық тиеу - түсіру жұмыстары жүргізіледі.
Пойыз порт станциясына барады.
(2) портқа келгеннен кейін "пойыз-кеме" тікелей тиеу және түсіру шарттары келу уақыты
мен контейнердің кӛлемі бойынша ескеріледі. Содан кейін алынған нәтижелер негізінде
әртүрлі контейнерлермен әртүрлі операциялар жасалады.
(3) тиеу операциялары порт докта орындалады. Осыдан кейін кеме 1 суретте кӛрсетілгендей
кесте бойынша порттан шығады. Қызыл жалаушалар контейнерлік пойыздармен
контейнерлік портқа тасымалданатын контейнерлерді білдіреді. Содан кейін олар портта
контейнерлік кемелермен тасымалданады. Ақыр соңында, бүкіл процесс доктың алдыңғы
жағына тиеумен аяқталады.
Әдебиеттер тізімі
1. Основы эксплуатационной работы железных дорог. Под ред. Кудрявцева В.А. – М.:
ПрофОбрИздат, 2002. - 352 с.
2. Crainic T.G., Perboli G., Rosano M. Simulation of intermodal freight transportation
systems: A taxonomy. // Eur. J. Oper. Res. – 2018. – Vol. 270. – Р. 401–418.
12

ISSN 2706-8293 Баишев университетінің хабаршысы № 2 (72) 2021
3. Luna J.H., Mar-Ortiz J., Gracia M.D., Morales-Ramírez D. An efficiency analysis of cargohandling operations at container terminals. // Marit. Econ. Logist. –2018. – Vol. 20, – Р. 190–
210.
4. Wang P., Mileski J., Zeng Q. Toward a taxonomy of container terminals’ practices and
performance: A contingency and configuration study. Transp. Res. Part A Policy Pract. 2019.
– Vol.121. – Р. 92–107.
Организация железнодорожных контейнеров при интермодальных перевозках
Аннотация
В статье предлагается работа по организации железнодорожных контейнеров в
железнодорожно – водных интермодальных перевозках при интермодальных перевозках.
Также пр
Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!
Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды
Ресми байқаулар тізімі
Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!