Ғылыми жоба. "Қазақ тіліне орыс тілінен енген сөздердің тарихи себептері мен маңызы"

Ақмола облысы

Степногорск қаласы

«Ю. А. Гагарин атындағы №7 орта мектебі» ММ

Қазақ тіліне орыс тілінен енген сөздердің тарихи себептері мен маңызы

Секциясы: қазақ тілі мен әдебиеті

Авторлары: Рахметова Аружан, Кадибердиева Нурсипат, 10 сынып

Жетекшісі: Қайдарова Сара Ермековна,

қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

2020 ж.

Мазмұны

1. Абстракт...........................................................................................................3-4

2. Кіріспе...............................................................................................................5

3.Негізгі бөлім

2.1. Кірме сөздердің пайда болуы.......................................................................6-8

2.2. Қазақ тіліне орыс тілінен енген сөздердің тарихи себептері..................9-16

4.Эксперименттік бөлім.

3.1. Оқушылар арасында орыс тілі кірме сөздерін пайдаланылу шеңберінде бөліп қарастыру. Маңыздылығын аңықтау.......................................................17

5.Нәтиже................................................................................................................18

6.Қорытынды.......................................................................................................19

7.Библиография...................................................................................................20

8.Қосымша.......................................................................................................21-23

АБСТРАКТ

Зерттеудің өзектілігі: Орыс тілінен енген кірме сөздерінің алатын орны. Кірме сөздерді дұрыс пайдалана отырып, қазақ тілінің де мәртебесін арттыру.

Зерттеу тақырыбы: Қазақ тіліне орыс тілінен енген сөздердің тарихи себептері мен маңызы.

Ғылыми жобаның мақсаты: Қазақ тіліне орыс тілінен енген сөздердің тарихи себептерін анықтау. Зерттеу жұмысы арқылы басқа тілден енген сөздердің бүгінгі қоғамдағы рөлін қарастыру, күнделікті өмірдегі қолданылу аясын айқындау. Қазақ тіліне орыс тілінен енген сөздерді жинақтау, тарихи маңыздылығын түсіндіру. Көптеген шешілмеген проблемаларды атап көрсету.

Ғылыми жобаның міндеттері:

1.Тақырыпқа байланысты теориялық материалдарға талдау жасау.

2.Кірме сөздердің келу себептерін аңықтау.

3.Кірме сөздердің жіктерге бөліну шеңбері.

4.Осы тақырыпқа байланысты оқушылар арасында сауалнама өткізу.

5.Кірме сөздердің пайда болуын қарастыру.

6.Оқушылар арасында көп пайдаланылатын кірме сөздерінің сөздігін құрастыру.

Зерттеу нысаны: Бұл ғылыми жоба қазақ тіліндегі басқа тілдерден енген сөздердің құбылыстары мен маңыздылығын көрсетуге арналады. Мұндай құбылыстарды көрсету үшін және алға қойылған міндеттерді шешу үшін түрлі әдістер пайдаланды.

1.Теориялық (әдебиетті оқу және зерттеу-нәтижесі)

2.Социологиялық (әңгіме, сауалнама)

3.Статистикалық (әдістерін көрсету)

Гипотеза: Қазақ тілін меңгеру барысында бізде орыс тілінің кірме сөздерін пайдалану көптеп орын алуда.

Ғылыми жұмыстың құрылымы: Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Күтілетін нәтиже: Орыс тілінен енген кірме сөздер ұзық жылдар бойы қалыптасып, қазақ тіліне еніп, сөздік қорының толығуына әсерін тигізгені мен бүгінгі күні де қазақ тілінің лексикасынан кең орын алатыны аңықталады.

ABSTRACT

Relevance of the research: The role of borrowed words in the Russian language. Increase the prestige of the Kazakh language by using borrowed words correctly.

Subject of research: Historical causes and significance of words introduced into Kazakh language from Russian language.

The purpose of the research project: is to identify the historical causes of words that have entered the Kazakh language from the Russian language. The study will focus on the role of words from other languages ​​in today's society, and identify their use in everyday life. Summarize words of the Russian language into the Kazakh language, explain the historical significance. Identify many unsolved problems.

Objectives of the research project:

1. Analysis of theoretical material on the topic.

2. Find out the reasons for the occurrence of borrowed words.

3. Circles of the division of words into strings.

4. Surveys of students on this topic.

5.Consider the occurrence of short words.

6.Create a dictionary of the most common borrowed words among students.

Field of research: This research project aims to demonstrate the significance and significance of words that come from other languages. Various methods have been used to illustrate such phenomena and to solve the tasks.

1. Theoretical (reading and research of literature)

2. Sociological (interview, questionnaire)

3.statistic (indicate methods)

Hypothesis: We are using a lot of borrowings in Russian language when learning Kazakh.

Research Structure: The research paper consists of an introduction, three chapters, a conclusion, and a list of references.

Expected result: It is clear that borrowings from the Russian language have been formed for many years, have entered the Kazakh language and have contributed to the replenishment of vocabulary, and today they have a considerable place in the vocabulary of the Kazakh language.

КІРІСПЕ

Елімізде жүріп жатқан реформалар оның тек экономикалық жағын ғана қарастырмай, сонымен қатар қазақ халқының этно-мәдени, қоғамдық-саяси, оқу-ағарту ісіне де назар салып отыр. Баршамыз білетініміздей елімізде бірнеше жылдан бері «үш тілдік тұғыр» саясаты жүргізіліп келеді. Кез-келген қазақстан азаматы үш тілді, яғни қазақ, орыс және ағылшын тілін білу міндетті. Қазақстан дүниежүзілік қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастар жүйесіне кіргеннен бері «әлемдік қоғамдық- әлеуметтік қарым-қатынастар ж.йесіне еніп келеді. Халықтың бір-бірімен экономикалық, тарихи-мәдени қарым-қатынаста түскен уақытта тілдер де араласып, әр тілдің сөздік құрамына басқа тілдерден сөздер енеді.

Кез-келген мемлекеттің өз тілі болады. Тіл әр халықтың ғасырдан-ғасырға қалыптасып, өніп, жинақталып келетін бай мұрасы. Осындай бай, әрі сөздік құрамы кең тілдердің бірі – қазақ тілі. Қазақ тілінің қалыптасу тарихынан оның сөздік қоры үнемі өзгеріп, басқа да тілдерден кірме сөздермен толығуын байқауға болады. Тілдің қалыптасу жолы ұзақ процесс. Басқа да тілдерден келген кірме сөздер- табиғи және тұрақты үдеріс.

Халықтар, елдер, мемлекеттер әрқашан бір-бірімен байланыста болғандықтан басқа тілдерден кірме сөздердің келуі заман талабы. Мысалы қазақ тілінің кірме сөздері қазақ халқының тарихи кезеңдерімен тікелей байланысты болып келеді. Әртүрлі даму кезеңдерінде бұл халықтың сөздік қоры араб, парсы, қытай, монғол және орыс тілінен енген сөздермен толықтырылады. Керісінше де көптеген славян, түркі халықтарының тілдерінде қазақ тілінен енген сөздерді байқауға болады. Мұндай құбылыс сол халықтың тығыз байланыста өмір сүріп, араласу процесінің айғағы деп есептеуге болады.

Баршамыз білетініміздей қазақ халқы оырс халқымен 300 жыл көлемінде тығвз байланыста болды. Тарихи-мәдени, білім-ғылым жағынан алатын болсақ та, бұл халықтардың өзара ұқсастықтарын табуға болады. Ал қазақ тіліне орыс тілінің қаншалықты әсері болды? Қазақ тілінде орыс тілінен енген сөздер көп пе? Осы сұрақтардың жауабын білу мақсатымен ғылыми жобада орыс тілінен енген сөздер зерттелініп, мысалдар келтіріліп, енген сөздердің шығу тарихы мен даму жолы, себептері қарастырылды.

3. Негізгі бөлім

2.1. Кірме сөздердің пайда болуы.

Қазіргі қазақ тіл білімінде тілдік құбылыстардың бірқатары терең зерттелгенімен, зертеуді одан әрі қажет ететін құбылыстар немесе зерттелген құбылыстардың зерттей түсетін тұстары да баршылық. Осындай тақырыптардың бірі – кірме сөздер. Қазақ тілінің сөздік құрамы өзінің даму барысында басқа да тілдерден енген сөздермен толығып отырғаны белгілі.

Бір тілден екінші бір тілге сөздердің ену жолдары мен себептері әралуан. Көбінесе бұл үрдіс сол тілдерде сөйлеуші халықтардың тарихи жағдайларына және экономикалық, сауда-саттық, мәдени-ағарту қатынастарға тікелей байланысты болып келеді. Қазақ тілі өзінің даму жолында араб, парсы, қытай, моңғол және орыс тілінен кірме сөздерді сөздік қорына қабылдаған болатын. Көп жағдайда осы сөздердің ену жоллдары – тарихи.Яғни,қазақ халқының сол уақыттағы тарихи кезеңіне байланысты жаңа атаулар тілімізге өзге тілден енген.Сонымен кірме сөздер дегеніміз не?!Олараға анықтама беріп көрейік.Қазақ тілі энциклопедиясында кірме сөздерге келесідей анытама берілген: кірме сөздер-тіларалық қарым- қатынас (байланыс) нәтижесінде бір тілден екінші тілге ауысқан бөгде тілдік элементтер (сөздер,сөз тіскестері,жұрнақтар т.б.).Ал,лингвист-ғылым Л.П.Крысин:”Кірме сөздер-тарихи-мәдени,оқу-ағарту,сауда-саттық жолмен енетін,бір халықтың екінші халықпен интеграциялаудың нәтижесі»,-деген анықтама береді.

Әлемдегі кез-келген тілдің сөздік қорында кірме сөздер бар.Олар тілдің сөздік қорына қоғамдағы түрлі тарихи оқиғалар өз әсерін тигізбей қоймайтынын түсіндік.Бірақ кез келген тілдің сөздік құрамының толығып кемелденуі бір ғана өзінің ішкі мүмкіндіктері арқылы болып қоймайды, сонымен қатар,өзінде жоқ сөзді өзге тілдерден ауысып алу арқылы да тіл өзінің сөздік құрамын байытып,жетілдіріп,толықтырып отыратынын түсіну керекпіз.Қазақ халқының даму тарихын саралап,көз жүгіртсек,олардың көптеген көрші елдермен үнемі тығыз қарым-қатынаста,әсіресе сауда-саттық байланыста болғандығын көреміз. Сол себептен қазақ тілінің сөздік қорындағы кірме сөздерді 5 топқа бөліп қарастыруға болады:

Кесте №1

Бір тілден екінші тілге сөз енудің жолдары сан алуан.Мысалы мемлекеттік қатынастар халықтардың бір-біріне зат алмасуымен қатар, ол заттардың атауларын да ауыстыруға мүмкіндік береді.Лексикалогия ғалымдары кірме сөздердің тілге қалай және қайдан келетіндігін зерттеп қана қоймайды.Сонымен қатар бұл сөздердің тілге сіңіп кетуі, оның граматикалық қатары мен лексикасына, фонетикалық нормаға сәйкестігіне аса назар аударады. XIX ғасырда орыс ғалымы, лингвист А.А.Потебня:”Сөздердің қайдан және қай тілге келетіндегі емес, ол сөзбен бірге не қосылды және басқа тілден енген сөз нәтижесінде не пайда болды деп сұрау керек»,-деген. Кірме сөздер тілге екі түрлі жолмен енеді. Бірі ауызша, екіншісі жазбаша. Ауызша жолмен енген сөздер тілге тез еніп, жылдам сіңісіп кетеді.Ал жасбаша жолмен енетін сөздер кей жағдайда ғана фонетикалық, лексикалық, грамматиқалық ерекшіліктерін сақтап енеді.Көптеген жағдайларда кірме сөздер енетін тілдің ерекшілігіне байланысты өзгеріске ұшырайды.

Тілді зерттеуші ғалымдар кірме сөздердің басқа тілге ену жолдарын бурнеше түрге бөлінеді:

К

Кірме сөздердің ену жолдары

Тарихи жолмен енген сөздер

Мәдени және тарихи жолмен енген сөздер

Сауда-саттық жолмен енген сөздер

Исламға байланысты енген сөздер

Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөдігіне 972 кірме сөз берілсе, оның 534-і араб сөзі, 274-і иран сөзі, 108-і сөз орыс тілінен енген болса, ал монғол тілінен бар болғаны 5 сөз екен.Сонымен, кірме сөздердің қазақ тілінде алатын орны ерекше.Барлық түсіндірме сөздіктерге кірме сөздерді кіргізген. Осы уақытқа дейін жарық көрген түсіндірме сөздіктердің ішінде 15 томдық сөздікте ғана кірме сөздер толық көрсетілген. Қорыта айтқада, қазақ тілінің сөздік қорына кірме сөздердің енуі тарихи жағдайларға және экономикалық, сауда,мәдени қатынастарға байланысты.

2.2 Қазақ тіліне орыс тілінен енген сөздердің тарихи себептері.

Қазақ халқы мен орыс халқы арасындағы тарихи байланыс нәтижесінде тілдің лексика саласында жаңа ұғымдар қалыптасып, екі тіл де кірме сөздермен толықты. Қазақ пен орыс халықтарының, қарым-қатынасы сонау ерте заманнан бері басталғандықтан, қазақ тіліне орыс сөздерінің ене бастауы да ертеректен басталатыны белгілі. Ғалымдар орыс тілінен қазақ тіліне сөз енідің кезендерін 4-ке бөліп қарастырған болатын.

Кесте №4

Тарихқа үнілсек ,орыс тілінен қазақ тіліне сөз ену XVII ғасырдан басталғаның байқауға болады. Екі халықтын тығыз байланысы қазақтардың орыс патшалығының, кейінде 1731 жылы Ресей империясының құрамына енуінен кейін күшейгенін көруге болады.XVII ғасырдың басынан бастап XVIII ғасырдың іші болған. Бұл кезеңде орыс халқы мен қазақ халқының қоныс араласуы, соның нәтижесінде қалалар мен бекеттер салына бастайды. Осы кезде мынадай сөздер қазақ тілінде кездесе береді:императрица, полковник,указ, генерал, губернатор, господин, граф, т.б.Сол уақытта қазақ елінде ғасырлар бойы қалыптасып келген хындық биліг ыдырап, жойыла

бастайды. Осының саладары қазақтардың орыс патшалығының құрамына енуі және қазақтардың жерінде әкімшілік ел билеу формасының пайда болуына әкеледі. Ел басқарудың мұдай формасының келуіне байланысты қазақ тіліне келесідей сөздер енеді:

Кесте №5

Орыс тілінен қазақ тіліне көптеген кірме сөздер ауызша сөйлеу тілі арқылы да енеді. Олардың ішінде қазақ тілінің лексикасында кең орын алған екі халықтың сауда-саттық қарым-қатынасы арқылы енген сөздер болып табылады. Орыс патшалығының қазақ жерінде отарлау саясатының бірден бір дәлелі- қазақ халқын қонастандыру саясаты еді.Сауда-саттыққа, өмірлік бұйымтайлардың атына байланысты туған сөдердің төмендегі кестеде көруге болады

Кесте №6

Тарихи кезең Кірме сөздердің пайда болу себебі.	Орыс тіліндегі мағынасы	Кірме сөздер
1.Қазақ жерінде XVII ғасыр 578тг - Сатып алу Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру Материал жариялап тегін сертификат алыңыз! Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды Материал жариялау Сертификатты жүктеу Ресми байқаулар тізімі Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз! Тізімді көру Материал іздеу Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз Барлығы 663 959 материал жиналған Пән Бағыт Сынып Іздеу Ұқсас материалдар Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2022-2023 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған Сертификатталған тренер жасаған 01.01.2023 17 863 13 694 ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған. 2022-2023 оқу жылына арналған Барлық пәндер Барлық материалдар Барлық сыныптар Қазақ тілі пәні бойынша барлық материалдарды көру Іс-шаралар кестесі Педагогтардың біліктілігін арттыру курстары Сайт Peaksoft веб-студиясында жасалған - Peaksoft.kz