ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТІҢ МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ САНДЫҚ АҚПАРАТТЫҚ ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІНЕ АРНАЛҒАН АВТОРЛЫҚ БАҒДАРЛАМА

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
№56 Ю. Гагарин атындағы жалпы орта мектебі
коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Карвонов Холматвой Адилшикович

ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТІҢ МҦҒАЛІМДЕРІНІҢ САНДЫҚ
АҚПАРАТТЫҚ ҚҦЗІРЕТТІЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ӘДІСТЕМЕСІНЕ АРНАЛҒАН АВТОРЛЫҚ БАҒДАРЛАМА
(Озық педагогикалық тәжірибені зерттеу, тарату және енгізу)
Жалпы орта мектептің директор орынбасарларына арналған

Шымкент, 2022
1

УДК 371.214
ББК 74.202
К18
Пікір білдірушілер:
Бҥркіт Ә.Қ. - Қазақстан Педагогикалық Академиясының профессоры
ОҚМПУ доценті, п.ғ.к. Алдешов С.Е.
Жетпісбаева Г.О. - М.Әуезов атындағы ОҚУ доценті, п.ғ.к.,

Авторы: Карвонов Холматвой Адилшикович
Жалпы
орта
мектепт
мҧғалімдерінің
сандық
ақпараттық
қҧзіреттіліктерін қалыптастыру әдістемесіне арналған авторлық
бағдарлама (Озық педагогикалық тәжірибені зерттеу, тарату және
енгізу). Жалпы орта мектептің директор орынбасарларына арналған.
Карвонов Х.А., №56 Ю. Гагарин атындағы жалпы орта мектебі. Шымкент,
2022. 150-бет.

ISBN 978-601-80786-6-8
Бұл авторлық бағдарламада жалпы орта мектептің мұғалімдерінің
сандық ақпараттық құзіреттіліктерін қалыптастыру әдістемесі жайлы құнды
еңбектер жазылған.

УДК 371.214
ББК 74.202
ISBN 978-601-80786-6-8

© Карвонов Х.А.
©№56 Ю. Гагарин атындағы жалпы орта мектебі

2

Кіріспе
Құзыреттілік— бұл білімді, іскерлікті қолдану қабілеті, оқу
міндеттерін шешуде практикалық тәжірибе негізінде табысты жұмыс жасау.
Құзыреттілік адамның білімі мен практикасындағы іс-әрекеттер арасында
болатын қатынас ортасы болып қалады» деп жазады орыс ғалымы М.В.
Рыжаков ӛз еңбегінде. Кейбір сӛздіктерде құзыреттілік құзырлылық делініп
былай анықтама берілген. «Құзырлылық – адамның стандарттан тыс
жағдайда нәтижелі әрекет ету қабілеті. Құзіреттілік = Білім – Тәжірибе –
Іскерлік.
Қҧзыреттілік тҧрғы білім нәтижесіне назар аударып, нәтиже ретінде
адамның меңгерген ақпараттарының жиынтығын емес, түрлі жағдаяттарда ісқимылдар жасау қабілетін басшылыққа алады. Белгілі бір салада табысты
әрекет жасау үшін білім, іскерлік, және жеке тұлғалық сапаларын қолдану
қабілеті.
Білім нәтижелері
Педагогтің білімдік процесті аяқтаған соң (лекциялар, пән, модуль)
нені білетіндігі, түсінетіндігін анықтау. (Қызметі: оқытуды педагогтің
кӛқарасы тұрғысынан қарап, оның жинақтайтын оқу тәжірибесінің сапасын
кӛтеру).
Ақпараттық құзіреттілік
* ақпараттық ізденісті жоспарлау:
* ақпараттың белгілісі мен белгісізін бӛліп анықтамаларды,
энциклопедияларды қолдануы; мазмұн бойынша кітаптарға және сілтемелер
бойынша сайтқа бағдар жасауы;
* ақпаратты адамға сұрақ қоя отырып алуы
* ақпаратты кӛркем образды мазмұнды қайнаркӛздерден бӛліп алуы;
ақпараттарды жүйелеуі ;
* қарапайым ақпараттарды графикалық түрінен мәтінге немесе
керісінше ауыстыруы;
* ақпараттың жеткіліксіздігінің немесе түсініксіздігін кӛрсетуі;
* ұсынылған қайнаркӛздегі ақпараттан дәйектер мен қорытынды табуы;
* ақпаратты ӛңдеу кезінде логикалық операцияларды орындау:
* дәйектемені бағалауы.
Проблемалар мен ӛзіндік менеджментін шешу қҧзыреттілігі ол оқушылардың:
* - әр түрлі жағдайларда проблемаларды анықтау, жауапты шешім
қабылдау, шешімнің салдарын бағалау;
* - ӛзінің іс-әрекетінің мақсатын қою, оны жүзеге асыру үшін қажетті
жағдайларды анықтау, оған қол жеткізу процесін ұйымдастыру (яғни
міндетке сәйкес технологияларды әзірлейді);
* - рефлексия мен ӛзін-ӛзі бағалауды, ӛз қызметін және оның
нәтижелерін бағалауды жүзеге асыру;
3

* - ӛз үшін жағдайларға сәйкес іс-әрекет пен мінез-құлық нормаларын
таңдау;
* - қойылған міндеттерге сәйкес технологияларды таңдау,
технологияларды айқын қолдану даярлығы.
Жалпы орта мектептегі білім беру жүйесі - сабақтастығы бар білім беру
бағдарламалары мен әр түрлі деңгей мен бағыттағы мемлекеттік білім беру
стандарттары жүйесінің, оларды әртүрлі ұйымдастыру құқықтық формадағы,
типтегі және түрдегі білім беру мекемелерінде іске асырушы тармақтардың,
сонымен бірге білім беруді басқару органдары жүйесінің жиыны.
Бастауыш бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық
дамуында жетекшi роль атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай
түседi. Ал бiлiмнiң қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның
негiзгi мәселесi – рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы
тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным теориясы деп аталады. Таным
теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi айырмашылығы – ол
бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын, объективтiк
қатынастарды қалыптастырады.
Қазіргі білім беру жҥйесі
Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты - бәсекеге қабілетті маман
дайындау. Жалпы орта мектеп – үйрететін орта, оның жүрегі - мұғалім.
Ізденімпаз мұғалімнің шығармашылығындағы ерекше тұс - оның сабақты
түрлендіріп, тұлғаның жүрегіне жол таба білуі. Ұстаз атана білу, оны қадір
тұту, қастерлеу, арындай таза ұстау - әр мұғалімнің борышы. Ол ӛз кәсібін, ӛз
пәнін , барлық шәкіртін , мектебін шексіз сүйетін адам.Ӛзгермелі қоғамдағы
жаңа формация мұғалімі – педагогикалық құралдардың барлығын меңгерген,
тұрақты ӛзін-ӛзі жетілдіруге талпынған, рухани дамыған, толысқан
шығармашыл тұлға құзыреті.Жаңа формация мұғалімі табысы, біліктері
арқылы қалыптасады, дамиды. Нарық жағдайындағы мұғалімге қойылатын
талаптар : бәсекеге қабілеттілігі, білім беру сапасының жоғары болуы, кәсіби
шеберлігі, әдістемелік жұмыстағы шеберлігі.
Осы айтылғандарды жинақтай келіп, жаңа формация мұғалімірефлекцияға қабілетті, ӛзін-ӛзі жүзеге асыруға талпынған әдіснамалық ,
зерттеушілік,
дидактикалық
әдістемелік,
әлеуметтік
тұлғалы,коммуникативтілік, ақпараттық және тағы басқа құдыреттіліктердің
жоғары деңгейімен сипатталатын рухани- адамгершілікті, азаматтық
жауапты, белсенді, сауатты, шығармашыл тұлға.
Нәтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы
аясында жекелеген ұғымдар мен нормаларды және тиімді педагогикалық
технологияларды меңгеру үшін педагогтардың кәсіби мәдениетін дамытуға
бағытталған оқу қажеттіліктері туындылап отыр.
Біліктілік арттыру жүйесінде педагогтардың оқу қажеттіліктері нақты
білімнің мәнін түсінуге, соның нәтижесінде ӛзіндік іс- әрекетке енуге және
4

жеке ӛміріндегі тәжірибені жетілдіру мақсаттарына байланысты
қалыптасады. Осы заманғы мұғалім оқуға үлкен потенциалдық
мүмкіндіктермен келеді.
Сондықтан олардың функционалдық сауаттылықтарын кәсіби
шеберлікпен ұштастыру үшін нәтижеге бағытталған білім беру үлгісінде
мақсатты түрде білім беретін, қалыптастыратын, дамытатын андрогогикалық
процесс қажет. Басқаша айтқанда ересектерге арналған, жалпы және кәсіби
білімнің қажеттілігін дамыту, ғылым, білім мен мәдениет жетістіктері
арқылы адамдардың жалпы мәдениеті мен әлеуметтік белсенділікті дамытуға
бағытталған танымдық іс-әрекетке ынталандыру үшін білім беру. Қазіргі
білім беру парадигмасы «білікті адамға» бағытталған білімнен «мәдениет
адамына» бағытталған білімге кӛшуді кӛздейді. Бұл білім беру жаңаша
ұйымдастыру- оның философиялық, психологиялық, педагогикалық
негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді.
Қазақстан
Республикасының
12
жылдық
білім
беру
тұжырымдамасында педагог кадрлардың кәсіби - тұлғалық құзыреттілігін
қалыптастыру басты мақсат екендігін атай келе, 12 жылдық білім беруде
педагог тӛмендегідей құзыреттіліктерді игеруі міндетті деп кӛрсетілген.
1.
Арнайы құзыреттілік- ӛзінің кәсіби дамуын жобалай білетін
қабілеті.
2.
Әлеуметтік құзыреттілік- кәсіптік қызметімен айналысу қабілеті.
3.
Білім беру құзыреттілігі - педагогикалық және әлеуметтік
психологияның негііздерін қолдана білу қабілеті.
Ендеше құзыреттілік дегеніміздің ӛзін қазіргі заман талабына сай
педагог қауымының ӛзін -ӛзі ӛзгерте алу қабілеттілігі деп түсінуге болады.
Білім саясатындағы түбегейлі ӛзгерістерді күнделікті оқу үрдісінде берілетін
тапсырмалардан бастау қажет екендігі айқын кӛрсетілген. Оқушытер
оқытушы қауымнан тек білімге ғана емес, ӛмірге үйрететін қабілеттілікті
қажет етіп отыр. Демек, болашақ педагогтеріміз осы ақпараттық қоғамнан
қалыспай:
жедел
ойлаушы:
жедел
шешім
қабылдаушы:ерекше
ұйымдастырушылық қабілетті: нақты бағыт- бағдар беруші болып шығуы бұл қазіргі заманның талабы.Міне, құзыреттілік қалыптастыру дегеніміздің
ӛзі болашақ мұғалім - қазіргі оқушытердің шығармашылық қабілеттерін
дамыта отырып ойлаудың , интеллектуалдық белсенділіктің жоғары
деңгейіне шығу, жаңаны түсіне білуге, білімнің жетелгілі бір
құзіреттіліктерді бойына сіңірген жеке тұлғаны қалыптастыруды талап етеді.
Жалпы орта мектепте білім сапасын арттыру және нәтижеге
бағытталған үлгіге беталуы барысында мұғалімдер мемлекеттік стандарт
берілген нәтижелерге жетуде кәсіби шеберлікпен меңгерген зерттеу біліктері
мен дағдылары нәтижесінде проблеманың шешімін таба алатын, ақпараттық
– коммуникативті мәдениеті жоғары тұлғалық - дамытушылық функцияны
атқарады. Қазіргі заман адамның осы құзыреттілікті меңгере отырып тек
« кәсіби икемділігін оңтайландыруды қамтамасыз ету ғана емес, іске
5

асырылу мүмкіндігін « үнемі оқып – үйрену және ӛзін-ӛзі жасау талабын
қалыптастыра алады.
Қазақстандағы білім беруді дамытудың 2020-2050 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы жобасында Қазақстанда оқитындарды сапалы
біліммен қамтамасыз етіп, халықаралық рейтингілердегі білім кӛрсеткішінің
жақсаруы мен қазақстандық білім беру жүйесінің тартымдылығын арттыру
үшін, ең алдымен, педагог кадрлардың мәртебесін арттыру, олардың бүкіл
қызметі бойына мансаптық ӛсуі, оқытылуы және кәсіби біліктілігін
дамытуды қамтамасыз ету, сондай- ақ педагогтердің еңбегін мемлекеттік
қолдау мен ынталандыруды арттыру мәселелеріне үлкен мән берілген.
Осыған байланысты қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесіндегі
реформалар мен сыңдарлы саясаттар, ӛзгерістер мен жаңалықтар әрбір
педагог қауымының ойлауына, ӛткені мен бүгіні, келешегі мен болашағы
жайлы толғануына, жаңа идеялармен жаңа жүйелермен жұмыс жасауына
негіз болары анық. Олай болса, білімнің сапалы да саналы түрде берілуі білім
беру жүйесіндегі педагогтердің, зиялылар қауымының деңгейіне
байланысты. Дәстүрлі білім беру жүйесінде білікті мамандар даярлаушы
кәсіби білім беретін оқу орындарының басты мақсаты – мамандықтарды
игерту ғана болса, ал қазір әлемдік білім кеңестігіне ене отырып, басекеге
қабілетті тұлға дайындау үшін адамның құзырлылық қабілетіне сүйену
арқылы нәтижеге бағдарланған білім беру жүйесін ұсыну – қазіргі таңда
негізгі ӛзекті мәселелердің бірі. Жалпы алғанда «құзырлылық» ұғымы жайлы
ғалым К.Құдайбергенова «Құзырлылық ұғымы – соңғы жылдары педагогика
саласында тұлғаның субъектілік тәжірибесіне ерекше кӛңіл аудару
нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым.
Орыс педагогі К.Д.Ушинский айтқандай, қазіргі заман талабына сай, әр
мұғалім, ӛз білімін жетілдіріп, ескі бірсарынды сабақтардан гӛрі, жаңа
талапқа сай инновациялық технологияларды ӛз сабақтарында күнделікті
пайдаланса, сабақ тартымды да, мәнді, қонымды, тиімді болары сӛзсіз. Бұл
жӛнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім
беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын
енгізу,
білім
беруді
ақпараттандыру,
халықаралық
ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығу» деп атап кӛрсеткен.
Қазақстанды дамыған 30 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең
ететін – білім». Сондықтан, қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдында
оқыту үрдісінің технологияландыру мәселесін қойып отыр. Оқытудың
әртүрлі технологиялары сарапталып, жаңашыл педагогтардың іс – тәжірибесі
зерттеліп, мектеп ӛміріне енуде.
Осы айтылғандарды жинақтай келіп, жаңа формация мұғалімірефлекцияға қабілетті, ӛзін-ӛзі жүзеге асыруға талпынған әдіснамалық ,
зерттеушілік,
дидактикалық
әдістемелік,
әлеуметтік
тұлғалы,коммуникативтілік, ақпараттық және тағы басқа құдыреттіліктердің
жоғары деңгейімен сипатталатын рухани- адамгершілікті, азаматтық
жауапты, белсенді, сауатты, шығармашыл тұлға.
6

Нәтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы
аясында жекелеген ұғымдар мен нормаларды және тиімді педагогикалық
технологияларды меңгеру үшін педагогтардың кәсіби мәдениетін дамытуға
бағытталған оқу қажеттіліктері туындылап отыр.
Біліктілік арттыру жүйесінде педагогтардың оқу қажеттіліктері нақты
білімнің мәнін түсінуге, соның нәтижесінде ӛзіндік іс- әрекетке енуге және
жеке ӛміріндегі тәжірибені жетілдіру мақсаттарына байланысты
қалыптасады. Осы заманғы мұғалім оқуға үлкен потенциалдық
мүмкіндіктермен келеді.
Сондықтан олардың функционалдық сауаттылықтарын кәсіби
шеберлікпен ұштастыру үшін нәтижеге бағытталған білім беру үлгісінде
мақсатты түрде білім беретін, қалыптастыратын, дамытатын андрогогикалық
процесс қажет. Басқаша айтқанда ересектерге арналған, жалпы және кәсіби
білімнің қажеттілігін дамыту, ғылым, білім мен мәдениет жетістіктері
арқылы адамдардың жалпы мәдениеті мен әлеуметтік белсенділікті дамытуға
бағытталған танымдық іс-әрекетке ынталандыру үшін білім беру. Қазіргі
білім беру парадигмасы «білікті адамға» бағытталған білімнен «мәдениет
адамына» бағытталған білімге кӛшуді кӛздейді. Бұл білім беру жаңаша
ұйымдастыру- оның философиялық , психологиялық, педагогикалық
негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді.
Жалпы орта мектепте интербелсенді әдістерді қолдану
«Жаңаша жаңғыртып оқыту жүйесінде» үйренуші бұрынғы дәстүрді
ұғымдардағыдай әрекетсіз, енжар тұлға емес, ол оқыту процесіне бастан аяқ
қатыстырылатын, танымдық іс-әрекетін толық іске қосқан белсенді тұлға.
Пікірсайыс сабағы барысында оқытушының ролі ӛте маңызды. Себебі,
оқытушы бұл сабақта негізгі рӛлді атқарады. Оқытушы мынандай ережелерді
басшылыққа алады: сабақта жайлы, достық қарымқатынас орнату, сынамау,
сӛзін бӛлмеу, ауыстырмау, олардың белсенділігін ынталандыру, қызықтыру,
сабақтың ӛн бойында олардың сӛйлеу әрекеттерін қуаттап, жоғары бағалау.
Қорытынды пікірді оқытушы жасайды. Олар пікірталастың
демократиялық сипатта болуы тек сондай ұстаныммен байланысты екендігін
ұғуы қажет. Ұстаз пікірталаста шәкірттерін ӛз позицияларын нақты
айқындап, оларды тыңдаушыларға жеткізіп, дәлелдей білуіне үйренуге
шақырады.
Қазіргі уақытта инновациялық педагогикалық технологиялар саны
жеткілікті әзірленген. Оларды пайдалану барысында республикамызда адам,
оның ӛмірі, құқығы мен бостандығы-жоғары құндылық болып саналатын
Қазақстан Республикасының негізгі заңы – Қазақстан Республикасы
Конституциясын басшылыққа алу керек.Бұл білім берудегі жаңартудың
негізгі принциптерін: білім берудің ―ізгілік парадигмасын‖ іске асыруға
бағытталған білімді ізгілендіру мен демократияландыру принциптерін
7

анықтайды. Ол ―білгір адам‖ парадигмасын ауыстыратын ―ӛмірге
дайындалған адам‖, ―іскер адам‖ парадигмасы болып табылады.Оқу-тәрбие
үдерісінде жаңа педагогикалық технологияларды ендірудің алғашқы
шарттарының бірі – білім берушінің инновациялық іс-әрекетін
қалыптастыру. Жаңа педагогикалық технологияларды меңгерген әрбір
мұғалім ӛз сабағында жақсы нәтижені кӛре алады.
Оқыту үдерісінде дамыта оқыту, деңгейлік саралап оқыту,
бағдарламалап
оқыту,
оқытудың
компьютерлік
технологиясы,
ынтымақтастық педагогикасы, ӛздігінен дамыту технологиясы және т.б.
оқыту
технологияларын
пайдаланып,
жетістіктерін
күтуде.
Мұғалім алғаш жаңа педагогикалық технологияларды оқып үйренеді,
екіншіден, меңгереді, үшіншіден, оны тәжірибеде қолданып, тӛртіншіден,
дамытып нәтижесін байқайды.
Оқытудың жаңа технологияларын тиімді пайдаланудың тағы бір
ерекшелігі – мұғалім мен білім алушының күрделі, тығыз байланысын
оңтайлы шешуге кӛмектесе отырып, сенімділікпен жұмыс жасауға, ӛзара
батыл пікірлесуге, оқуға деген ынтасын арттырады, қысқасы сапалы білім
берудің оң жолдарын қамтиды. Сондықтан да ендігі жерде педагогикалық
технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет, ол мемлекеттік
стандарты деңгейінде оқу үдерісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық
технологияны ендіруді міндеттейді. Сондықтан жаңа технологияны
пайдалану мұғалім мен оқушының қарым-қатынас жайын аса шеберлік,
білімділік, демократиялық бағытта уақыт талабына сай таңдауды қалайды.
Парадигмалардың осылай ауысуы – білім берудің барлық мазмұнын терең
ойластыруға ықпал етті. Мұғалім дайын ақиқат, түйін, ой қорытындысын
балалардың ―миына құйғанмен‖, ойлау мен сӛйлеу негіздеріне жақындауға да
мүмкіндік бермей, шығармашылық, арман, қиял қанатын байлап қояды.
Кӛптеген жағдайда баланың ой еңбегі ӛзі де ойлап үлгермеген, санасына
ерекше әсер етпеген байланыстарды жаттап алуына әкеледі. Соның
нәтижесінде құбылыстың мәнін ойлау және бақылау қабілеті дамымай,
жаттауға негізделген есте сақтау дамиды.
Баланы білім, ақиқат, ереже мен формулалар қоймасына айналдырмау
үшін, оны ойлауға үйрету керек. Сабақта, жалпы мектепте оқушыларға
жайлы және ыңғайлы болу керек, сонда ғана оқудан жақсы нәтиже шығады.
Ол тұлға ретінде жан-жақты дамитын болады. Қазіргі заманғы мектеп бала
үшін қызмет етуі керек, ол білім алып қана қоймай, оны ӛмірде қолдана
білетін, кӛпшілікпен араласа алатын, ішкі мәдениеті, ойлау мен сезіну
қабілеті бар адам дайындау керек. Мақсат – мектеп бітірушінің барынша кӛп
білуі емес, оның ӛзіне қажетті білімді ӛзі алып, табуға үйренуі, оқу, кәсіптік,
8

тұрмыс мәселесін кез-келген жағдайда шешіп, іс-әрекет жасай алу керек.
Оқушының ӛз бетімен оқулықпен жұмыс істеп, білім алу дағдысын
қалыптастыру үшін қажетті талаптардың бірі – оқулық соған бейімделп
жазылуы керек. Кеңінен қарастыратын болсақ, оқулық деген не? Ол –
педагогикалық жүйенің бір ғана құрамдық бӛлігі. Ал, педагогикалық жүйе
дегеніміз не? Педагогикалық жүйе дегеніміз: мақсат, мазмұн, әдіс-тәсіл,
оқытудың ұйымдастыру түрі, құралы және осылар арқылы нәтидеге
жетелейтін оқушы мен оқытушының арасындағы оқыту үдерісі. Мұндағы
педагогикалық жүйенің алғашқы бес компоненті әдістемелік жүйені
құрайды: мақсат, мазмұн, әдіс-тәсіл, түрі, құралы. Дидактикалық үрдіс
ойдағыдай жүзеге асу үшін оқушыларды белгілі дәрежеде оқуға
қызықтырып, ынталандыру қажет. Оған мұғалім ӛзінің шеберлігі арқылы
және міндетті түрде қызықты, тартымды, ӛз бетімен білім алуға қолайлы
құрастырылған мазмұн арқылы қол жеткізе алады. Сондықтан, қазіргі
заманның орта білім берудегі бірден бір талабы: оқулықтың мазмұнын
жаңаша теру керек – мазмұндалуы жағынан да, құрылымы жағынан да
жетілдірілген түрде. Бұл жағдайда оқулық мазмұнына кем дегенде
тӛмендегідей тӛрт шарт қойылады:
-бүкіл орта білім беру мектебінің мазмұны (бағдарламасы), әр пән
бойынша тарау мен тақырыптардың мазмұны:\
-алғашқы синтез (кіріспе) – анализ (талдау) – соңғы синтез
(қорытынды) құрылымына сай келу керек;
-ұлттық және аймақтық ерекшеліктерді ескерумен қатар ғылымының
әлем деңгейіндегі жетістіктерін қамту керек;
-компьютердің оқытушылық мүмкіндіктерін ескеру (компьютермен
орындалатын тапсырмаларды ұйымдастыру);
-тақырыптың мазмұны деңгейлік тапсырмалар арқылы – қарапайымнан
күрделіге, саннан сапаға ауысу принциптері бойынша – берілуі керек.
Айтылғандар әдістемелік жүйенің бір ғана компонентін (мазмұнын)
жетілтіруге қойылатын талаптар. Білім берудің жоғарыдағы қойылғандай
және мақсатына жаңаша терілген мазмұнына сәйкес әдіс тәсілдер, түрі,
құралдары, оқушы мен оқытушының іс-әрекеттері, нәтижені бағалау жүйесі –
осының барлығы (Педагогикалық жүйенің сегіз компоненттері) жаңаша
кӛзқарасты талап етеді. Мұнда жаңа тақырыпты меңгеру үш кезең арқылы
ұйымдастырылған: әр кезеңнің мақсаты ―шағын мақсат‖, оның нәтижесі
―аралық нәтиже‖ - деп қарастырылады. Тақырыпты меңгеру оқу
бағдарламасына, мазмұнының кӛлеміне сәйкес бір немесе бірнеше сағатқа
жоспарлануы мүмкін. Соңғы жағдайда да үш кезеңдік тәртіп сақталады: әр
келесі сабақта тақырыптың кезектегі кезеңі жалғастырылып ӛтіледі.
9

Кез келген даму үдерісі аралық нәтижелер алып отыру арқылы жүзеге асады
және әр аралық нәтиже ілгеріде алынған аралық нәтижеден жоғары болуы
шарт.
Жалпы мақсат (мысалы, жаңа тақырып бойынша) → 1-ші шағын мақсат →
оның нәтижесі (1-ші аралық нәтиже) → 2-ші шағын мақсат → оның нәтижесі
(2-ші аралық нәтиже) → 3-ші шағын мақсат → оның нәтижесі (3-ші аралық
нәтиже) → 4-ші шағын мақсат → оның нәтижесі (4-ші аралық нәтиже) =
Түбегейлі нәтиже (мысалы, олимпиадалық тапсырмаларды орындау).
Бұл жерде В.П.Беспальконың кез келген мазмұнды меңгеру үшін оған тӛрт
деңгейлерінің шағын мақсаттары арқылы жетуге болатындығы кӛрсетілген.
Қазіргі нарықтық экономиканың сұраныстарын қанағаттандыруға және
экономиканың, ӛндіріс салаларының дамуына сай жастарды компонентті
тұлға ретінде қалыптастыру үшін мұғалімдер оқытудың қазіргі жаңа
технологияларын пайдаланып, оны одан әрі заман талабына сай жетілдіруі
қажет. Осылай оқушылардың білім жетістіктерінің деңгейін кӛтеруге болады.
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы әлемнің түкпір-түкпірінен
жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген
Джинни Л. Стил, Куртис С. Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізгі Ж.
Пиаже,
Л.
С
Выготский
теорияларын
басшылыққа
алады.
Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез-келген мазмұнға сыни тұрғыдан
қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға
сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты,
―Сорос-Қазақстан‖ қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ
тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.―Сын тұрғысынан ойлау‖
ұғымын белгілі бір идеаларды қабылдай отырып, оның неге қатысты екенін
зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя білу, салыстыра алу,
сол идеяларға қарсы кӛзқарастсрмен тепе-теңдікте ұстап зертеу, оларға
сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар.Сын тұрғысынан ойлау –сынау емес,
шыңдалған ойлау. Бұл деңгейдегі ойлау тек ересек адамдарға, жоғарғы
сынып оқушыларына ғана тәндеп ойлау аса дұрыс түсінік емес. Жас
балалардың да бұл жқмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда ӛз даму
деңгейіне сәйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сӛзсіз.
Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану,
ой толғаныс кезеңдерінен түзіледі.
‡йрену процесі – бұрынғы білетін мен жаңа білімді ұштастырудан
тұрады.
‡йренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді ӛзінің бұрынғы білімін жаңа
ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі.

10

Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына тӛмендегі шаралар
орындалуы керек:
-Сын тұрғысынан ойлауды тудыру уақыт керек.
-Оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру.
-Әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау.
-үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдану.
Кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айналдырмау.
Оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді, дәйекті
болуын талап ету.
Сын тұрғысынан ойлауды бағалау.―Ақыл-ой Одиссеясы‖ мектеп
бағдарламасы 1978 жылы Американың Нью-Джерси штатында басталды. Ал
оның негізін қалаған Самуэль Миклис деген американ азаматы.
Сабақ — мұғалімнің шығармашылық еңбегінің нәтижесі. Оның ӛз
мәнінде ӛтуі ұстаздың біліміне, ұйымдастыру қабілетілігіне, шеберлігіне
байланысты. Мемлекетімізде болып жатқан ӛзгерістерден білім беру
саласыда шет қала алмайды.
Осыған байланысты бағдарламаның мақсаты: Жалпы орта мектеп
пәндері бойынша білім беруді жаңарту және критериалды бағалау жүйесін
енгізу тұрғысынан педагогтардың жауапкершілікті түсіну мен олардың
кәсіби деңгейіне, педагогикалық шеберлігін жетілдіруде және білім беру
үдерісіндегі кӛптеген мәселелерді шешуге қосқан үлес қосқан.
Бағдарламаның міндеттері: Жалпы орта мектеп пәндері бойынша
жаңартылған білім беру бағдарламасының құрылымымен, оңдағы
материалдардың
күрделілігінің
ӛсу
ретімен,
мазмұнымен
және
мақсаттарымен таныстыру;
жалпы орта мектеп пәндері бойынша жаңартылған білім беру
бағдарламасына сәйкес келетін педагогикалық тәсілдерді түсінуін және
қолдана білуін қамтамасыз ету;
жалпы орта мектеп пәндері бойынша жаңартылған білім беру
бағдарламасындағы оқу мақсаттарына қол жеткізу мақсатына критериалды
бағалау жүйесін түсініп, қолдана білуін қамтамасыз ету;
мұғалімдердің бойында орта білім мазмұнын жаңарту жағдайында
жалпы орта мектеп пәндері бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасын
іске асыру үшін қажетті дағдыларды қалыптастыру.
Оқудан күтілетін нәтежелер: мұғалімдер жаңартылған білім беру
бағдарламасының құрылымын, ондағы материалдардың күрделілігінің ӛсу
ретін, мазмұнын және мақсаттарын біледі және түсінеді;

11

жалпы орта мектеп пәндері бойынша жаңартылған білім беру
бағдарламасына сәйкес педагогикалық тәсілдерді, оқу материалдарын
қолдана біледі;
жалпы орта мектеп пәндері бойынша жаңартылған білім беру
бағдарламасындағы оқу мақсаттарына қол жеткізу мақсаттарында
критериалды бағалау жүйесін түсінеді және қолдана біледі;
мұғалімдердің орта білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында жалпы
орта мектеп пәндері бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасын іске
асыру үшін қажетті біліктері мен дағдылары қалыптасқан.
Сонымен
қатар,
мұғалім
мен
оқушының
тұлғалық
—
бағдарлы ӛзара
қарым — қатынасы маңызды орын алып отыр.
Мұнда тұлғаны рухани тәрбиелеуге, адамның адамгершілік жағынан
келбетінің қалыптасуына ерекше мән беріледі. Сондай-ақ, білім беру
факторларының: мектеп, отбасы, әлеуметтік орнының кіргізілуі кӛзделеді.
Бағалау жүйесі де түбегейлі ӛзгеріске ұшырап, критериалық бағалау
жүйесіне ӛтеді. Критериалды бағалау кезінде оқушылардың үлгерімі алдын
ала белгіленген критерийлердің нақты жиынтығымен ӛлшенеді.
Оқушылардың пән бойынша үлгерімі екі тәсілмен бағаланады:
қалыптастырушы бағалау және жиынтық бағалау. Ең жоғары балл 60 ұпай,
орташа балл 48 ұпай деп белгіленеді. Баланың жан-жақты ізденуіне
ынталандырады. Критериалық бағалау жүйесі Филиппин, Сингапур,
Жапония, Франция, Финляндия сынды дамыған елдерде пайдаланылады. Бұл
бағалау жүйесінің артықшылығы, баланың ойлау қабілетін дамытып,
ғылыммен айналысуына ықыласын туғызады. Кеңестік заманнан қалған бес
балдық бағалау жүйесі жойылады. Қалыптастырушы бағалау күнделікті
оқыту мен оқу үрдесінің ажырамас бӛлігі болып табылады және тоқсан бойы
жүйелі түрде ӛткізіледі. Қалыптастырушы бағалау үздіксіз жүргізіле отырып,
оқушылар мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етеді
және балл не баға қоймастан оқу үдерісін түзетіп отыруға мүмкіндік береді.
Жиынтық бағалау оқу бағдарламасының бӛлімдерін (ортақ тақырыптарын
және белгілі бір оқу кезеңін (тоқсан, оқу жылы, орта білім деңгейі) аяқтаған
оқушының үлгерімі туралы ақпарат алу мақсатыда балл және жиынтық
бағалау барлық пәндер бойынша қолданылады.)
Сабақтағы қалыптастырушы бағалау — мұғалімдерді, оқушыларды
және педагогикалық үдерістің басқа да қатысушыларын оқуды жетілдіру
үшін қажет ақпаратпен қамтамасыз ететін оқудың ағымдағы бағалауы
(нәтижесі баға ретінде тіркелмейді).
Бағалау критерийі — білім алушылардың оқу жетістік деңгейлері
ӛлшенетін белгі, ӛлшем, негіздеме.
12

Дискриптор — оқушының жұмысты қаншалықты жақсы орындағанын
бағалайтын тұжырым.
Тапсырма — оқушының құзіреттілік деңгейін (пәндік, тілдік және тағы
басқа) бағалауға мүмкіндік беретін нақты жағдай.
Кері байланыс — қандай да бір жағдайда немесе әрекетке арналған
жауап, пікір.
Сабақтың соныңда мұғалімдерге қалыптастырушы бағалауға
байланысты алынған тәжірибені қалай таратуға болатыны жӛнінде
талқылауға тапсырма беріледі.
Сонымен қатар, жалпы орта мектептарға
арналған оқу
бағдарламарының маңызды қағидаты білім беру бағдарламасының спиральді
білім беру бағдарламасының спиральдік қағидаты болып табылады. Ол
оқу бағдарламалары спиральді білім беру бағдарламасы (Джером
Брунер) моделіне негізделген.Оның негізінде оқушылар келесі сыныпқа
ауысқанда зерделенген материалдар мен білім қайталанып отырады деген
тұжырым жатыр.Спиральді білім берудің негізгі ерекшілігі: әрбір
қайталанып оқыған сайын тақырыптың немесе пәннің күрделілігі арта түседі;
жаңа білім алдыңғы біліммен тығыз байланысты және бұған дейін алынған
ақпарат тұрғысынан қарастырылады; оқушы пәнді қайталап оқыған сайын
ақпаратты толықтырып бекітіп отырады; спиральді
білім беру
бағдарламасы жеңіл идеялардан күрделі идеяларға қисынды жолмен
ауысуға мүмкіндік береді; оқушыларды соңғы оқу мақсатына қол жеткізу
үшін бұрын алынған білімдерін қолдануға жетелеу ұсынылады. Жалпы
орта мектептің оқу бағдарламаларындағы ӛзгерістер: кең ауқымды
дағдылардың негіздерін
меңгерген оқушы
тұлғасының үйлесімді
қалыптасып дамуына қолайлы білім беру ортасын құру болып табылады.
Коммуникативті оқыту ұстанымы: тілдік дағдыларды дамыту. Тӛрт
дағдыны ескере отырып Ж.Аймауытовтың «…бала әуелі тәжірбиеге
талпынып, нәрсемен танысып, содан кейін сол нәрсе туралы сӛйлесін,
тыңдасын, жазсын, оқысын, тілге үйренсін» деген сӛзін еріксіз еске түсіреді.
Кіріктірілген білім беру бағдарласында қазақ тілі пәнінің берілу жайы
да ӛте ӛзгеше. Бағдарлама оқушының тӛрт тілдік дағдысын: тыңдалым,
айтылым, оқылым, жазлым жетілдіруге бағытталған. Бұл тӛрт дағды оқу
жоспарында «Шиыршық әдісімен» орналастырылған және бір-бірімен тығыз
байланысты. Яғни, жыл бойына бірнеше рет қайталанып отырады және
сынып ӛскен сайын тілдік мақсат та күрделене түседі. Бүгінгі күні, барлық
елдер жоғары сапалы білім жүйесіменьжұмыс істеуде. Ӛйткені, қазіргі
заманда елдің бәсекеге қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен
анықталады, сондықтан білім беру жүйесі болашақтың талабына сәйкес
13

дамуы тиіс. Оқушыларды заманауи әдіс-тәсілдерімен оқытып, ой-ӛрісі кең,
саналы, еркін азамат етіп тәрбиелеу қажеттілігі де осы себептен туындап
отыр. Оның үстіне білім берудің жүйесін қарқынды дамытқан бұл үдерістің
жалпы білім беретін мектептер де енгізіле бастауы кӛңілді қуантады.
Курстың
маңыздылығы
да
міне,
осында.
Жаңартылған
оқу
бағдарламасының құрылымын, мақсат-міндеттерін меңгерту. Курста
жаңартылған оқу бағдарламасы, оқу жоспарлары, тілдік дағдылар,
педагогикалық әдіс-тәсілдер және белсенді оқыту техологиялары да
қарастырылды.
Бұл бағдарламаның мәні, баланың функционалды сауаттылығын
қалыптастыру. Оқушы ӛзінің мектеп қабырғасында алған білімін ӛмірде
қажетке асыра білуі керек. Сол үшін де бұл бағдарламаның негізі
«Ӛмірмен байланыс» ұғымына құрылған. Ұстаздарға үлкен жауапкершілік
міндеттелді. Оқушылардың бойына ХХІ ғасырда ӛмірдің барлық
салаларында табысты болуы үшін, қажетті дағдыларды дарыту үшін,
мұғалімдер тынымсыз еңбектенуі керек. Жаңартылған оқу бағдарламасы
аясында тек ӛз пәнін, ӛз мамандығын шексіз сүйетін, бала үшін ұстаз
ғұмырын құдіретті деп санайтын білімді мұғалімдер ғана жұмыс істей алады.
Үйренгеніміз де, үйренерміз де кӛп Үнді халқының
тарихи
тұлғасы Махатма Гандидің «Егер сен болашақтағы ӛзгерісті байқағың келсе,
сол ӛзгерісті уақытында жаса» деген ілімін негізге ала отырып, оқушы
бойындағы қабілетті жетілдіріп, оқушыларды болашаққа жетелеп, жақсы істі
бастағалы отырмыз. Жаңартылған білім — болашақтың кепілі.
Мектепте заманауи цифрлық технологияларды пайдалану
XXI ғасыр — озық технологиялар ғасыры. Сондықтан, білім беру
жүйесінде жаңа сандық технологияларды тиімді пайдалану ӛте қажет.
Адамзат баласы кӛру, есту арқылы тез қабылдайды. Ақпараттық
технология — ақпараттарды жинау, сақтау және ӛңдеу үшін бір
технологиялық тізбекте біріктірілген әдістер — технологиялық құралдардың
жиынтығы. Бастауыш математиканы оқыту үрдісінде ақпараттық
технологияны қолдану білім сапасын жақсартуға кӛмектеседі. Сонымен
бірге, кейде қол жетпейтін кӛрнекіліктерді пайдалануға, білім мен
мәліметтерді әртүрлі формада ұйымдастыруға, қажетті модульге тез арада
қол жеткізуге кӛмектесе алады.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8-бап 7тармағында: «Оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді
ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу»
міндеті қойылған.
14

Қазіргі ғылым мен техниканың шарықтаған шағында сабақтарда
кӛрнекіліктердің қай түрі болсын молынан пайдалану мүмкіндігі бар. Яғни,
оқытудың мұндай жүйесінің құралы компьютер болып табылады.
Жалпы орта мектепте компьютермен жұмыс істеу ӛте пайдалы.
Ӛйткені, нашар оқитын оқушының ӛзі компьютермен жұмыс істеуге
қызығады, себебі балаға компьютер білмеген жерін кӛрсетіп, кӛмекке келеді.
Заман талабына сай техникалық құралдарды жалпы орта мектептың барлық
сабақтарында қолдану — мұғалім жетістігіне апаратын тиімді жол.
Бастауышта компьютер арқылы оқыту мынадай міндеттерді қамтиды:
*оқушылардың компьютерлік сауаттылығын ашу;
*оқыту-тәрбиелеу үрдісіндегі ақпараттық алмасу сипатын айқындау;
*дайын бағадарламаларды қолдана білу шеберлігін арттыру;
*ойлау қабілетін дамыту;
*ЭЕМ-нің мүмкіндіктерін пәндік материалда меңгеруді қолдана білуге
үйрету.
Осыған орай, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерінің ең күрделі түрі
— «Мультимедиалық кабинетте компьютер және интерактивті тақта арқылы
сабақтар ӛткізу». Бұл оқушылардың пәнге деген танымдық қызығуын
арттырады, тиянақты білім алуына жағдай туғызады. Сабақ үстінде ӛз
бетінше берілген тапсырмаларды орындау барысында оқушының оған
қызығуы арта түседі. Сабақ барысында компьютерді қолданудың жақсы
жақтары: түрлі-түсті иллюстрациялар, аннимациялар есте сақтау процесі
үшін тиімді.
Мектепте оқытудың жаңа компьютерлік жүйесін пайдаланудың
мынадай ұтымды жақтарын атап кӛрсетуге болады:
*оқушылардың
ойлану
дәрежесіне,
*материалдық
қабылдау
ерекшелігіне байланысты әрбір оқушы үшін жеке-жеке компьютерде
бағдарлама құрып, оқушылармен дербес жұмыс жасауға болады;
*компьютер арқылы нашар оқитын оқушыларды оқытудың тиімділігі
артады;
*компьютерді сабақта пайдалану уақытты үнемдейді;
*оқушының сабаққа деген қызығуын арттырады.
*Әр сабақта сӛз әрекетінің тӛрт түрі де қолданылады: тыңдалым,
сӛйлесім, оқылым, жазылым.
Әр сабақ тӛмендегілерді қамтиды:
*компьютермен үзіліссіз тілдік қарым-қатынас;
*компьютер оқушының ӛзіндік жұмысын ұйымдастырады;
*оқушымен жекелей жұмысты іске асырады;
*компьютерлік оқытудың аудио- және бейне құралдардың
мүмкіндіктерін табысты байланыстырады.
*компьютерде мәтінмен жұмыс жасау барысында тапсырмалар
мынадай бӛлімдерден болуы мүмкін:
*Берілген мәтіннің тақырыбын ашу.
*Мәтіндегі кейіпкер тобын ажырату.
15

*Мәтін мазмұнында кездесетін қанатты сӛздерді жазу.
*Мәтін мазмұны бойы