Материалдар / Критералды бағалау
2023-2024 оқу жылына арналған

қысқа мерзімді сабақ жоспарларын

жүктеп алғыңыз келеді ма?
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен 2022-2023 оқу жылына арналған 472-бұйрыққа сай жасалған

Критералды бағалау

Материал туралы қысқаша түсінік
критералды бағалау туралы жалпы мағұлымат толық берілген
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ
27 Қараша 2018
195
0 рет жүктелген
Бүгін алсаңыз 25% жеңілдік
беріледі
770 тг 578 тг
Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
logo

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

г ^
^ 69
У РМ А И ІЕВ Б.А.

КРИТЕРИАЛДЫ БАҒАЛАУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ

А л м аты 2016

Ә О Ж 37.062.5 (075.8)
У 69
РЕЦЕНЗЕНТТЕР:
Ж атканбаев Е.Т. - доцент, т.ғ.к., «Химияны оқьгтудың
теориясы м еи әдістемесі» кафедрасы, М. Әуезов атындағы
ОҚМУ;
Ш агр аев а Б .Б - - доцент, х.ғ.к., «Химия» кафедрасы, ОҚМПИ;
Б айм аханова Г. - доцент, х.ғ.к., «Химия» кафедрасы, ОҚМПИ.
У 69 У рм аш ев Б.А*
Критериалды бағалау технологиясы: Оқу құралы /
Б.А. У рм аш еа- Алматы: «ССК» баспасы, 2016,- 140 б.
І8В ^ 978-601-310-732-5
Оқу құралы негізғі эдебиет ретінде қолданыла алады. Оқу
қүралында бағалау, багалау технологиясы, бағалау жүйесі, бағалау
критерийлері сиякты педагогикалық терминдер мен категориялар
бойынша түсініктер келтірілген. Сонымен қатар білім алу
үрдісіндегі оқушылардың жетістіктерін критериалды бағалау жүйесі
мен критериалды бағалау технологиясы химия пәніне байланысты
қарастырьшған.
Оқу қүралы жоғары оқу орындарыньщ 5В 011200 - Химия
мамандығы студенттеріне арналған.
Оқу құралын баспага М. Әуезов атындагы Оңтүстік Қазақстан
м е м л е к е т т ік университетінің әдістемелік кеңесі үсынган.

<>ОЬ<о ^
С.Торайғыроо
ӘОЖ 37.062.5 (075.8)
атандағы ПМУ-дің
акадечтк С.Бейсёмбаөа
І8ВИ 978-601-310 ^ З З іф з д а ™ 4=ылыми

КІТАПХАНАСЫ
© Урмашев Б.А., 2016
© С С К , 2016

М АЗМ Ұ НЫ
Кіріспе

3

I

Оқушылардьщ оқу жетістіктерін багалаудың

7

I. I

нормаларын жасаудың гылыми негіздері
Паі .иіау жүйесін дамытудағы заманауи тенденциялар

7

1.2

Критсриаіілы бағалауды ұйымдастырудың

13

I I
1.4

і ки хологнялық-педагогикалык негіздері
Критериалды бағалаудың эдістемелік негіздері
Критериаіщық бағалау жүйесІне қойылатын талаптар

18
34

1.5

Оқушыларды критериалдық багалау жүйесі:

35

халықаралық тэжірибенің аясындагы қазақстандық
м аім үн ы

1 (і

Ор і урлі слдердсгі бағалау жүйелері

44

2

Окуішнлардыц фуіікционалдық сауаттылыгын

73

қалыитастыру
3

Критсриалдық бағалаудың магынасы және

96

3.1
3.2

функцнялары
Оқыту мен оку үшін бағалаудың маңыздылығы
Осы уақьптағы бағалау жүйесінің функциялары

96
100

3.3

Критериалдықбағалау педагогикалықтехнология

101

3.4

ретінде
Критериалдық бағалаудың түрлері

104

3.5

ГІән деңгейінде бағалау критерийлері

106

3.6

Бағалау критерийлерін жасау бойцынша жалпы

111

ұсыныстар

л
3

4
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7

РІ8А Халықаралық зерттеуі
Білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
РІ8А зергтеуінің негізгі бағытгары
Жаратылыстану сауаттылығы
Оқу сауаттылығы
Оқушылардың оқу жетістікгері мен білім алу үрдісіне
әсер ететін факторлар
ТІМ 88 - Тгеікіз іп Іпіетаііопаі М аіһетаіісз

115
115
117
120
122
123
124
126

апсі 8сіепсе 8йкіу Халықаралық мониторингтік зертгеуі
5
5.1

5.2

Оқушының химнядан білімін критериалдық багалау
«Химиялық реакциялардың жьшдамдығьша эсер етуші
факторлар» тақырыбына критериалдық бағалау жүргізу

128
128

әдістемесі
Критерийлер бойынша бағалау әдісі

131

Қорытынды

134

Пайдапанылған әдебиетгер

136

4

К ІР ІС П Е
Елімізде болып жатқан элеуметтік-экономикалық түрлендірулер адамзаттың барлық салаларына елеулі өзгеріулер енгізді.
Әсіресе, бүл білім саласына айтарлықіай ықпал етгі. Елбасымыз
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында білім
мәселесіне нақгы тоқтальш, алдымызга міндеттер қойды. Дамыган
мемлекетгердің қатарынан көрінуіміз ушін біз сауаттылығы жогары
мамандар дайындаумыз керектігін айтты.
Еліміздің білім беру жүйесіндегі даму іс-эрекеті - білім
мазмүны мен сапасын артгыру, білім беруде жаңаша педагогикалық
көзқарас қалыптастыру секілді кешенді шараларға байланысты.
Қолдауды қажет ететін бүгінгі күннің білімінің орнына елімізді алға
тартатын, жастарымызды дүрыс жолға бағьптайтын инноваңиялық
білім
керек.
Осы
орайда
білім
беруде
инновациялық
технологиялармен қатар жасалып жатқан бағдарламалардың
маңызы зор. Бүл бағдарламалар оқушьшардын өз бетінше оқып,
үйреніп, нэтижесінде өз пікірін еркін жеткізе алатын, дамыған,
ынталы, білімге қүштарлы, мақсат қоя білетін түлғаның
қалыптасқанын күтеді.
¥ л ы қазақ педагогы Ы. Алтынсариннің айтқанындай мүғалім
мсктеп жүрегі болса, оның оқушыларды тэрбиелеу, дамьпуға
іш і

ьпталған сыныптағы күнделікті жүмысы оқьпу үдерісі мен

"і \ шылардың оқу нэтияселеріне оң ықпал етеді. Сондықтан да
пи.ілардың ойлау қабілеті, қалыптасатын білімдері жан-жақган
-ічііініаіі (мүғалімнен, достарынан, интернетген, кітаптан, т.б.)
імі.іраі гарына негізделеді. Дэстүрлі оқьггу кезінде оқушының алған
(ііиімдсрі механикалық түрде есте сақталынып, кейбір жерде
ум.імды пайдаланылады. Бірақ, мэні терең меңгерілмегендіктен
(іқушылар оны өмірде тиімді пайдаланбайды. Сол себептен,
•ікушылардың қалай оқу керектігіне, түсіну қабілетін дамыгып, оны
м-рек кезде пайдалана білетін, о й ы і і накі ы жсткіче алатын,

көзқарасы дамыған, жігерлі тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ету
- білім беру ұйымдарының негізгі мақсаты.
Біз Кеңес Үкіметі кезінен бастау алған оқьггудың дәстүрлі
түрін осы күнге дейін басшылыққа алып келдік. Ол ез кезеғінде
жүмыс нэтижесін де берген. Елімізде қаншама зиялы қауым, білікті
мамандар мен басшылар, қызметкерлер, инженер мен экономист,
дэрігер мен педагогтар жэне т.б. түлғаларды оқытудың дэстүрлі
әдістерімен дайындаған болатын. Енді Еліміз егемендік алып
дамыған,

прогресшіл

елдердің

қатарынан

көріну

үшін

білім

сапасына да зор көңіл бөліп, жастарды болашақ жоғары
квалификациялық маман ретінде қалыптасуына ықпал етуіміз керек.
Қазіргі кезде түлғаны жан-жақгы білімді, ізденімпаз, ойы үшқыр,
саналы, зерек, жауапкершілігі зор, қоғам талаптарын қанағаттандыратындай етіп қалыптастыру ең маңызды мәселелердің бірі
болып отыр. Оны шеіыу үшін білім берудің мазмүнын жаңартып,
бағалаудың инновациялық (жаңа) және озық эдіс-тәсілдерді
пайдалану керек. Сол себепті білім беруді мектептен бастап,
оқушыларды өз бетінше білім іздеуге дағдыландыруымыз абзал.
Осы айтылгандардан оқырман қауымға арналған оқу құралыныц
тақырыбының өзектілігі айқындалады.
Оку ңұралын ж азудагы мацсат дәстүрлі бағалау жүйесіне

сипатгама жасай отырып, түтасгай алғанда оқу үрдісінің маңызды
бөлігі ретінде критериалдық бағалау технологиясының мағынасын
және мэнін ашу.

6

1

ОҚУШ ЫЛАРДЫҢ ОҚУ ЖЕТІСТІКТЕРІН БАҒАЛАУДЫҢ
НОРМАЛАРЫН ЖАСАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Бағалау жүйесін дамытудағы заманауи генденциялар
Бағалау

-

білім

беру

үрдісіндегі

қажет

басты

қүрама

бөліктердің бірі. Бүл үрдісте оқытушы окушының ағымдағы жэне
қорытынды үлгерімі туралы ақпаратгы жинақгайды жэне талдайды.
Бағалаудың

мақсаты,

міндетгері,

пэні,

нысаны,

принциптері,

әдістері, түрлері және қүралдары білім беру үрдісінің барлық
қатысушыларына (мектептің экімшілігі, мүғалімдер, ата-аналар
жэне оқушылар) түсінікті болуы керек.
Бағалау жүйесі - бүл оқьпу мәселелерін болжаудың және
жетістіктерін өлшеудің негізгі қүралы. Бүл қүрал білім берудің
сапасын, оның элемдік стандарттарға сэйкестігін анықгауға, білім
беру саласындағы заманауи міндетгерге сэйкес болмаған жағдайда
оны білім беру стратегиясы мен тактикасы бойынша түбегейлі
шешімдерді қабылдауға, білім берудің мазмүнын, білім берудің
күтілетін

нәтижелерін

бағалаудьщ

түрлерін

де

жетілдіруге

мүмкіндік береді. Сонымен қатар бағалау - алынған нәтижелерді
жэне жоспарланған мақсатгарды салыстыру үрдісі.
Қазіргі уақытта барлық деңгейлердегі жетекші мамандар мен
басшьшар

педагогнкалық бақылаудың аспаптық қүралдарымен

жабдықталмаған. Мектептер (әдіскерлер) бақьшау жэне қадағалау
аспаптарын жэне құралдарын өз бетгерінше жасайды. Мүндай
қүралдардың мазмүны мен құрылымы зертгелінетін нысанның
ерекшеліктеріне, түрлеріне жэне қадағалау мен бақылаудың
әдістеріне байланысты анықгалады. Мұндай құралдардың жэне

7

аспагггардың сапасы нақты тексерілмейді. Нэтижесінде басшылық
тарапынан білім беру үрдісін бақылау нэтижелері бойынша қандай
да бір нақгы шешімдерді қабылдауда мэселелерді туындатады.
Мысалы, пэнді игеру бойынша әдістемеліктердегі талагггардың
жэне білім басқармасы тарапынан қойылатын бақылаудың
мазмүнының арасындағы қарама-қайшылықтар бар. Мысалы, химия
пәнінен ауылдық мектептерде «5» (өте жақсы) алатын 10-шы жэне
11-ші сыныіггардың оқушыларының білімін қаланың мектеп
оқушыларымен салыстырғанда айырмашьшық болады. Қаланың
мектеп

оқушыларының

білімімен

салыстырғанда

ауыл

мектептерІнің оқушыларының білімі төмендеу көрінеді. Сол сияқты
ірі қалалардағы ЖОО-ньщ студенттерінің де үздік студенттерінің
білімдері салыстыру барысында сәйкес бола брмейді.
Келесі мысал, «орыс тілі» пэні бойынша да бағалау мен оқыту
мақсаты арасында сәйкессіздік эр кез байқалады. Себебі, білім беру
сапасын анықгау барысында соңғы мақсат - қарым-қатынас жасау
қүзыреттілігінің игерілуі тіптен тексерілмейді. М емлекетгік
бақылау барысында оқушының тек тіл бойынша грамматикалық
жүйесі тексеріледі. Онда ол материалдың 30 %-ын гана қамтиды.
Сөйлеу мэнерінің игерілуі тапсырмаларга кірмейді, ал жоғарыда
айтып кеткендей қарым-қатынас жасау қүзыретгілігі тіптен бақылау
назарынан тыс қалдырылган. Нэтижесі - қазақ сыныбын аяқгаған
жэне жоғары оқу орындарына сәйкес мамандықгарға түскен
студентгер орыс тілінде қарым қатынас жасауға жэне оқьш түсініп
келген материалды айтьш бере алмай қиналады. Яғни, мектептерде
мүндай түлектерді орыс тілінде тек түрмыстық деңгейде ғана
қарым-қатынас жасауға үйреткен. Ал ғылыми тақырыптарда ақпаратгы өңдеу, талдау туралы үйрету түгілі, сөз тіптен қозғалмайды.
Оқытудың түрлерінің жэне әдістерінің көп түрде болуы білім
беру қызметінің сапасы туралы нақты жэне шындық ақпарат беруі
керек. Білім беру үрдісінің эр бір жеке түлғасы үшін қажеттіліктерін
толық қанағаттандыратын оқушылардын жэне олардың ата-

аналарының азаматтық құқықтарын қамтамасыздау үшін жағдайларды жасау керек.
Бастапқы, негізгі орта жэне жалпы (толық) орта мектепті
бітіруші оқушылардың оқу дайындығының деңгейін педагогикалық
бақьшаудың аспаптық қралдарын жасауды орталықтандырылған,
яғни жүйелі түрде үйымдастыру қажет.
Бағалау үрдісін қайта қараудың өзектілігі білім берудің
заманауи міндеттерімен, білім берудің деңгейін хапықаралық
стандарттарды жэне білім берудің сапасына қойылатын талаптарды
ескере отырып жоғарылату, білім берудің нэтижелерінің шынайы
болуын қамтамасыздау және елден тыс жерлерде қазақстандық
мектептердің

түлекгерінің

бэсекелестікке

қабілетті

болуы

мақсатында бағаға жэне оқушының оқу жетістіктерін бағалауға
қойьшатын бірыңғай талаптарды жасау қажетгілігімен анықталады.
РІ8А-2009-да Қазақстанның нэтижелеріне жасалған талдау 20112020 жылдардағы ҚР білім беруді дамыту Мемлекетгік
бағдарламасының аясында білім беру саясатының басты бағыты
ретінде білім беру сапасын бақьшаудың үлтгық жүйесін жетілдіру
үшін келешекге өзекті мэселе екендігі туралы қорьггынды жасауға
мүмкіндік береді.
Бағалаудың дэстүрлік бес балдық жүйесі. Педагогикалық
тэжірибеде кеңінен қолданьшып жүрген бағалаудың бес балдық
шкаласы бойынша әдістемесі қарапайым және үйреншікті болған.
Алайда, оның бірқатар кемшіліктері бар: субъективті жэне баға
қоюшыға тәуелділік бар, дифференңиалдық қабілеттілігі темен.
Қазіргі мектептердегі бес балдық бағалау жүйесі бағалардың
шынайьшығын бақылауға мүмкіндік бермейді. Оқушы алған
бағасын не өзіне, не ата-анасына не үшін алғанын нақты түрде
түсіңдіре алмайды. Сонымен қатар, ең жоғарғы баға «5» көп
жағдайларда нақты критерийлері болмағандықган субъективті
болып келеді. Мысал ретінде осы «5» деген бағаны қала
мектептерінің, гимназияларының жэне ауыл мектептерінің «5»
9

деген бағаларын салыстырып айтуға болады. Әдетге, ауьш '
мектептерінің оқушылары қала мектептерінің оқушыларына
қарағанда білім деңгейі бойынша төмендеу. Кейде керісінше,
ұстаздың тәжірибесіне байланысты ауьш балаларының білімі
жоғарылау болады. Бұны тек келесі себептермен түсіндіруге
болады: бағалардың нақгы жэне айқын критерийлері жоқ. Осының
салдарынан бағалау мүғалімнің толық еркінде (қойғысы келсе,
қояды). Кейде оқушының бір жыл бойы оқып еңбектенген ұпайы
соңғы

емтиханда

бір

сұрақтың

арқасында

шешіліп

отырған

жагдайлар да болады. Кейде педагогикалық ұжымның арасындагы
қарым-қатынастардың да оқушылардың бағаларына кейде оң жэне
кейде теріс әсерлері тиіп жатады.
Қазіргі уақытта мектегтгердегі бағалау жүйесін жан-жақты
жетілдіру керек. Тек қана мектептерде ғана емес, сонымен қатар
Ж О О -да да қолданыстағы бағалау жүйесін жетілдіру керек. Жалпы
қарапайым нұсқада алғанда мектептердегі мұғалімдер бағалау
жүйесіне келесі талаптарды қойып отыр:
-оқушы қаншалықгы табысты оқып, білім алып жатқанын
анықтауға мүмкіндік беруі керек;
-оқушының тэжірибелік дағдыларды қаншалықгы игергенін
анықгай алуы керек;
-қандай танымдық қасиетгерінің жэне қаншалықгы дамығандығын анықтай алуы керек;
-бағалаудың жүйесінде оқушының өзін-өзі дамуын бағалауы
қарастырылуы керек;
-бағалау жүйесінде оқушыны оньщ табыстары үшін марапаттау жэне қолдау механизмдері болуы керек;
-жүйеде «оқушы-мұғалім», «сынып жетекшісі жэне ата-ана»,
«педагогикалық ұжым жэне экімшілік» байланыстары қарастырылуы керек;

ю

Мінеки, осындай жан-жакгы критерийлермен қамтамасыздалған бағалау жүйесі оқу үрдісін қалыптастыруға жүйелі түрде
қарауға мүмкіндік береді, яғни оның тұтастығын қамтамасыз етеді.
Қүзыретгшіктерді
қалыптастыруға негізделген
жаңадан
қалыптасып келе жатқан білім беру парадигмасы, жаңадан пайда
болған білім стандартгары оқушылардың жетістіктерін бағалаудың
бірыңғай критериалды технологиясын жасауға жэне қолдануға
келіп

тоқтайды.

Бағалаудың

мұндай

бірыңғай

критериалды

технологиясы:
-толықтай жэне жан-жақгы жүйелі болуы керек;
-пән арапық сипатқа ие болуы керек;
-оқушының оқу-танымдық құзыреттіліктерінің қалыптасуына
эсер ете алуы керек;
-бағалау үрдісінің ұйымдастырушьшық жэне педагогикалық
негіздерін аныктай алуы керек;
-осы технологияны іске асыру үшін нақгы моделі (түрі) болуы
керек.
Бағалаудың эр түрлі жолдарының пайда болуы, әрине, жеке
тұлғаны қалыптастырумен, оның құзыретгіліктерінің дамуына
апаратын жалпы педагогикалық конңепңияның нақты орнығуымен
байланысты. Осының бэрі бағалау жүйесінде қазіргі тенденциялардың пайда болуына әкелді. Нэтижеде біз бағалаудың критериалды
технилогиясына келіп тоқтадық. Бұл жүйенің тағы бір қыры — ол
алдын-ала жоспарланған жетістіктерге, яғни, жалпы алғанда қажетгі
құзыреттіліктерге оқушының қаншалықты жэне қандай деңгейде
сәйкес екендігін салыстырып қарауға мүмкіндік береді.
Осы орайда оқу құралын дайындаудағы мақсат - 12-жылдық
білім берудің басты жағдайларын ескере отырып оқытудьщ
нэтижелерін критериалды бағалаудың қазақстандық жүйесінің
пайда болу себепгерімен, оның мақсат-міндетгерімен, стратегиясымен, эр бір оқушының білім алу үрдісінде құзыреттіліктерді
қальштастырудағы жетістіктерінің жоғары болуын қамтамасыз-

даушы критериалды бағалау технологиясыиа қатысты материалдармен болашақ мамандарды, яғни пэн мұғалімдерін таныстыру.
Оқу құралында негізгі бөлімдер келесі сұрақтармен байланысты болды:
-критериалды бағалаудьщ ғылыми негіздері;
-пәндік және пэн аралық нәтижелерді бағалаудың критерийлерінің жобалары;
-12-жылдық білім

беру

жүйесінің

талаптарына

сәйкес

критериалды бағалау жүйесінің негізгі сүрақтары;
-жеке түлғаның басты құзыреттіліктер жэне функционалдық
сауаттылықтар бойынша қалыптасуын бағалау және өзіндік бағалау
механизмі;
-оқушылардың білім алу жетістіктерін қадағалауға қойылатын
талаптар;
-қорытынды бағалауға қатысты мәселелер.
Критериалды бағалау технологиясының маңызы туралы
Үкімет тарапынан да айтылып жатқаны баршамызға бұхаралық
ақпарат көздерінен белгілі. 2012 жылы 11 қыркүйекте ҚР
Үкіметінің «2012-2016 жж мектеп оқушыларының функцоналдық
сауатгылыктарын дамыту
бойынша жүмыстардың Үлттық
жоспарының орындалуы барысы туралы» мәжілісінде сол кездегі
білім жэне ғылым министрі Б.Т. Жумагулов «...біз болашақ 12жылдық білім берудің мазмұнына мүлде жаңа эдіснаманың
негіздерін енгіземіз. Үлтгық жоспарда функционалдық сауаттылықгы дамытудьщ 4 негізгі базалық механизмдерін бөліп көрсетуге
болады. Солардың бірі білім берудің нәтижелерін бағалау жүйесін
модернизациялау б о л ь т табьшады. Функционалдық сауатгылықты
дамыту «алған білімді қайта көрсету - түсіну, қолдану - жүйелеу
және жалпы қорытынды жасау» жаңа критерийлер жүйесі бойынша
білім жетістіктерін бағалауда мүлдем жаңа эдістерді талап етеді»
екендігін атап өткен болатын.

12

Оқушылардың функционалдық сауатгылығына қойылатын
талаптарды ескере отырып Ы. Алтынсариннің атындағы Б ¥А 12жылдық білім беру зертханасы жағдайларды жэне оқушының
қызметін ескере отырып 12-жылдық мекгепте оқушылардың білім
жетістіктерін бағалаудың жобасын ұсынды. Қазірғі уақытга
құзыреттілікті білім беруді енгізгендіктен оқушьшардың білім алу
нэтижелерін білімі, білігі және дағдысы түрінде қарастырмайды.
Білім алу нәтижелерін пэннің ауқымында білім, білік жэне
дағдының жиынтығы жэне құзыреттіліктер түрінде қарастырады.
Олардың мазмүны

мен

мөлшерлік сипаттамалары

оқушының

қызметіне байланысты жэне «оқу жетістікгері» жаңа терминімен
анықталады. Осыған байланысты мектептерде қолданьшатын
бағалау жүйесі ендігіде білім, білік жэне дағдымен
құзыреттілікгерді де бағалауға мүмкіндік беруі керек.

бірге

ч

1.2 Крнтерналды бағалауды ұйымдастырудың

пснхолоі нялық-педагоғикалық негіздері
Оқу қызметінің құрама бөлігі ретінде бағалауға қатысты
мәселер көп жэне оның себептері жан-жақгы екендігі баршамызға
эдебиеттерден белгілі. Психологиялық-педагогикалық эдебиеттерде
бағалауды оқушының жеке түлғалық сапасының жэне оның оқу
қызметінің нәтижелерінің
көрсетілген.

көрсеткіші

ретінде

түсіну

кеңінен

Оқушының оқу қызметінің табыстьшығының бағасы келесі
іүрлерде бола алады:
- аз түрлер (мимика, қол қимылы, дауыс ырғағы, үлгерімі
бойынша қысқа ескертулер);
- оқушының жалпы сипаттамасы;
- бағалар;

13

-

сөзбен бағалау (оқушымен жеке сөйлескенде, ата-аналар

жиналысында);
жекелей

түрде

алғанда

мектептің

ішкі

тэртібімен

қарастырылған басқа формаларда.
Психологиялық жэне педагогикалық зерттеулерде бағалаудың
эр түрлі жақгары мен қасиеттері көрсетілген: мазмүны, орны,
қызметі, оқьпуш ының бағалау барысындағы қызметінің құрылымы
жэне тағы сол сияқгы. Алайда, бағалаудағы келесі мэселелер
шеттеп қалған: нақты көрсеткіштер бойынша бағалаудың бірыңғай
жүйесін

жасау,

бағалаудағы

субъективтілік,

бағаны

қоюда

мүғалімнің жэне оқушының жеке ерекшеліктері, қарым-қатынасы.
Егер бүл мәселелерді жэне сүрақтарды шешпесе, онда жеке түлғаны
дамьпу бағьггындағы міндетгерді орындауға қол жеткізу өте қиын
болары сөзсіз.
Педагогикалық бағалаудың фукциялары. Ең алдымен бағалау
жүйесінің қазіргі таңдағы функцияларын анықтап алайық:
Нормативтік функция. Бекітілген эталон бойынша нақты
оқушының жетістіктерін бір жағьшан белгілеу болса, енді бір
жағьшан жекеленген оқушьшардың, мектептегі сыныптардың,
олардың

үлгерімдерінің

деңгейлерін,

мүғапімнің

жүмысының

сапасын (соңғы онжылдықтарда қалыптасқан тэжірибе бойынша)
зкімшілік тарапынан қадағалау болып табылады. Бірінші жағдайда
нәтижеде оқушы оқу орнын бітіріп шығуы үшін толық қүқыққа ие
болады.
Ақпараттық-болжам жасау функциясы. Білім беру үрдісінің
барлық қатысушылары арасыңда мазмүнды байланысгың негізгі
сәттерін, оқушьшардың мазмүндық жэне эмоционалдық рефлексиясьш, сонымен

қатар мүғалімнің педагогикалық рефлексиясын

көрсетеді. Себебі, ең алдымен бағалау нақгы сыныпты алғанда білім
беру үрдісінің барлық сүрақгары дұрыс шешілгендігі, сыныптағы эр
бір окушының жағдайының қалыпты екендігі туралы ойлауға
мүмкіндік береді.

Бұл бағыттар бойынша жұмыстар бұрыннан орындалып келеді.
1981 жылы жекеленген атомдарды тасымалдауға мүмкіндік беретін
туннельдік микроскоп жасалды.
Туннельдік эффект потенциальдың өткелмен оқшауланған
бөлікке микробөлшектің классикалық қозғалыс обылысынан өтудің
кванттық құбылысы. М икроскопты ойлап табудың неғізінде өте
үшкір инені қолдану жатьф. Бүл ине зерттеуге алынған беттің
үстімен сырғып отырады. Иненің үшының жэне беттің арасы 1
нанометрден кіші. Бүл жағдайда электрондар иненің үшынан осы
аралық арқьшы бетке қарай бағытталады.
Алайда, беткі қабатты зерттеуден басқа, микроскоптың жаңа
түрлерін ашу жэне жасау нанометрлік өлшемі бар элементтерді
жасаудың түбегейлі жаңа жолын ашып берді. Атомдардың орын
ауыстыруы, немесе оларды алып тастау және берілген нүктеге түсіру
бойынша, сонымен химиялық үрдістерді белгілі бағытга жүргізу
бойынша ғажайып нәтижелер алынды.
Содан бері технология өте мэнді дамып жетілдірілді. Қазіргі
уақытта бүл жетістіктер күнделікті қолданылуда: кез-келген лазерлік
дискілердің өндірісі, эсіресе Б У Б -лерді өндіру нанотехникалық
бақылау әдістерінсіз пайдаланьш жасау мүмкін емес.
Нонахимия
— бүл
нанодисперстік
заттардың
жэне
материалдардың синтезі, нанометрлік өлшемдері бар денелердің
химиялық
өзгерістерін
ретгеу,
наноқұрьшымдық
химиялық
деградациясының алдын алу, нанокристалдарды пайдаланып
ауруларды емдеу тәсілдері.
Төменде
нанохимиядағы зертгеулердің бағыттары
санап
көрсетілген:
наноманипуляторлардың
көмегімен
атомдардан
ірі
молекулаларды жинақтау әдістерін жасау;
механикалық, электрлік жэне магниттік әсерлердің барысында
атомдардың молекулаішілік орын ауыстыруларын зерттеу; шектілігі
өте жоғары сүйықгықтардың ағысында наноқүрылымды денелерді
синтездеу; фракгальдық, каркастық, түгікш елік жэне бағаналық
наноқүрылымдарды бағыттай отырып жинақтаудың эдістерін жасау;
ультрадисперстік затгардың жэне наноқүрылымдардың
физикалық-химиялық
эволюциясының
теориясын
жасау;
наноқүрылымдардың химиялық деградациясын алдын алудың
тэсілдерін жасау;
15

әр оқушыда өзіндік деңгейлер қалыптаса бастайды. «Білімі» күшті
оқушылар эр уақытта жоғары бағаланып отырады, жэне нәтижеде
оларда өзіндік жоғары бағалау туындайды да олар сапалық жағынан
дамуы тежеледі. Мысалы, эр уақытта «өте жақсы» баға қойылған
оқушы басқа мүғалімнен төмен баға алып қалуы сияқты мысалдар
бар. Немесе сыныптың басқа мүғалімнің сабақ өтуіне немесе
топтың басқа оқытушының сабақ жүргізуіне қарсылық көрсетуі,
сыныптың мүғалімғе үйреніп қалуы және басқа мүғалімді «қажет
етпеуі» сияқты жағдайлар педагоғикалық тәжірибеде жиі кездеседі.
Ал ендігі кезекте, білімінің деңгейі төмен оқушьшарды мүғалімдер
жэне педагогтар төмен
қалыптасып қалады.
Оқушының
мәселесі

оқу

бойынша

бағалайды

қызметінің

басты

да,

олар

осы

табыстылығын

тенденңия

ол

деңгейге

бағалаудың

бағалаудың

басты

функциясының айқын болуында. Ол функция оқушының білімі
және білігі қалыптасуының шарты ретінде бақылаумен байланысты.
Яғни, білім мен білік қалыптасқандығын бақылау. Сондықган да
бақьшау сонымен қатар оқушының ынта қою жэне психикалық
танымдық үрдістерді дамыту қабілеттерін қалыптастырудың негізі
ретінДе бола алады.
Оқушылардың оқу жетістіктерін критерийлер бойынша
бағалау үрдісін үйымдастыру барысында оқушылардың оқутанымдық

қызметінің

төмендегідей

психологиялық

жэне

педагогикалық ерекшеліктері ескерілуі керек:
- өзбетінше білімін, біліктілігін жэне дагдыларын жетілдіруге
жэне жаңа жетістіктерге үмтылуға дайын болуы керек;
- өзінің жетістіктерін нақты бағалай алуы керек;
- өзінің алдына қойылған міндеттерін түсіне алуы керек;
- окушының жеке білім алу бағытын таңдауға жэне оны
қүрастыруға үмтылуы;
- оқу жэне өз бетінше дайындалу сабактарының барысында
оқу-танымдық белсенділікке ұмтылуы;
16

- сыныптастарымен қарым-қатынас жасауға ұмтылуы;
- оның құрбы-құрдастарының алған бағаларына көңіл аударуы,
яғни оның өзара бағалауға ұмтылуы;
- теориялық жэне критерийлік ойлауының қапыптасуы;
- талғампаздығы;
- ақпаратгы қабылдау барысында ынтасының тұрақтылы; бір
мақсатқа бағытталуы.
Оқушының жұмысындағы кемшіліктерді анықтау, олардың
себебін жэне сипаттарын айқындау бақьшаудың педагоғикалықпсихологиялық негіздері болып табьшады. Мұндағы мақсат - осы
кемшіліктердің алдын-алу. Мұғалімге осы білімдер оқушыда қалай
(немесе қандай жолмен) жэне қаншалықты игерілгендігі туралы
білу қажет. Тексеру - бұл оқушының білімін бекіту, нақтылау,
ойлану жэне жүйелеудің түрі. Мұғалімнің тарапынан тақырып
бойынша қойылған сұраққа жауап беріп жатқан жолдастарын
тыңдап, оқушылар оның алдында гана өздері берген жауаптарын
қайталайды. Тексеру неғұрлым жақсы ұйымдастырылса, білімнің
бекітілуі де соғұрлым жақсы болады. Мұғалімнің осы орайда
мақсаты —материалдың толық игерілуі. Ал ол үшін білімді арнайы
әдіс бойынша тексеру керек. Тек сонда ғана білім толық және терең
игерілгеніне көзіміз анық жетеді. Ал сыныптың барлық
оқушыларының тақырып бойынша деңгейін анықтау өз алдына
талдауды қажет ететін жеке сүрақ. Бұл мэселенің шешімі тест
сұрақтарын бірнеше нұсқада жасаумен байланысты.
Бағалау жүйесін дамьггудағы қазіргі бағьптар анықталған
критерийлермен оқушының жеке
байланысты болып отыр. Ал

жетістіктерін
критерийлер

салыстырумен
өз кезегінде

құзыретгілікгермен жэне жаңаша білім беру парадигмасымен
байланысты. Осы бағыгтарды ескере отырып білім беру
стандарттары жасалады. Мұндай бІлім беру стандарттары білім
беру ұйымдарының педагогикалық тәжір
С.Торайғыров
критериалды жүйесін енгізу үшін белгілі бір та аЩШЬдайМУ-дің
і-..кадвмик С.Бойсізмбзеп
I атмидағы {чылыми

'7

КІТАПХАНАСЫ

Критериалды
бағалау
алдын-ала
ұжыммен
бірге
кұрастырылган, білім беру үрдісіне қатысушылардың барлығына
белгілі жэне түсінікті критерийлер бойынша оқушының білім
жетістіктерін салыстыру үрдісі ретінде түсіндіріледі. Бүл
критерийлер білім берудің мақсатына жэне мазмүнына сәйкес
болуы керек және оқушының
қалыптастыруға ықпал етуі керек.

оқу-танымдық

қүзыреттілігін

Критериалды бағалау оқу бағдарламаларының мазмүнына,
бағалау іс-шараларының түрлеріне, оқушьшардың жеке психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне сэйкес жүзеге асырылады.
Сонымен қатар критериалды бағалау формативтік және констативтік бағалаудың біріккен негізінде іске асырылады. Бүл дегеніміз
оқушылардың білім жетістіктерін аралық және қорытынды
бақылауды өзара байланысты түгас жүйеде қолдану. Критериалды
бағалау сонымен қагар бақылау үрдісін сезіну жэне осы бағалау
технологиясын пайдаланудың тиімділігін педагогикалық болжауды
жүргізу іске асырылатын болжау негізінде жүргізіледі.
Критериалды бағалау оқушылардың оқу-танымдық белсенділігін, олардың шыгармашылық жэне зерттеу аясын, жүйелі рефлексияға оқушыны бейімдеу арқьшы ғьшыми ақпараттың ағынында өз
бетінше жүмыс істеуін жэне бағыт-бағдарын қалыптастыру жэне
дамыту үшін жағдайларды жэне мүмкіндіктерді жасау мақсатын
анықгайды.

1.3 Критериалды бағалаудың эдістемелік негіздері
Қазіргі кезеңде мектепті ішкі басқарудың теориясы мен
тэжірибесінде педагогикалық бақылаудың бірнеше түрлері
байқалады (кесте 1).

18

Кесте 1
I Іедагогикалық бақыпаудың түрлері
X?
I

2

3
4

5
6

Бақылаудын
түрлері
Такырыптық

Оқу бағдарламасының маңызды тақьірыптары бойынша
(өтілетін такырыптың шеңберінде мүғалімнің жұмыс

жасау жүйесін зерітеу)
Жалпы сүрақтар бойынша окушылардың үжымының
(немесе мүғалімдердің бір тобының жұмысының табысты
екендігін) білімін жэне біліктерін тэжірибеде тексеріп
көру, зертгеу;
Оқушылардың, сыныптың, жекеленген педатогтардың
Салыстыржеке басындағы қаснеттерді қатар зертгеу;
малық
ГГерсоналдық Нақгы баланың жеке басындағы қасиеггерді, жекеленген
педагогтың кэсіби педагогикапык қызметін жан-жақты
зертгеу;

ЖалпыНакты сыныптағы оқушьшардың білімінің және
сыныптық
біліктерінің (білім берудің) сапасын зертгеу;
ЖалпыЖекеленген оқу пэндері бойынша оқушьшардың білімінің
пәндік
жэне біліктерінің (білім берудің) сапасын зертгеу;
Фронталдышолу

7

Жалпыкешендік

8

Жүмыс
барысында
қалыптастырушы

9

Мазмүны

10 Қорьггынды
(суммативтік)

Бастапқы, негізгі орта немесе жалпы орта мектептің
накты сыныптағы окушыпардың білімінің
жэне
біліктерінің (білім берудің) сапасын жан-жақты зертгеу;
Білім беру үрдісіндегі кездейсоқ туындаған мәселелерді
зертгеу;
Бағалау окушыдан мүғалімге қарай бағытында оқудың
барлық уақытында іске асырылады;
Бағалау білім берудің соңғы нәтижелерін қорытьшдылауға бағытталған.

Бақылаудың

барлық

түрлері

бағалаудың

жасалған

критерийлерінің негізінде іске асырыла алды.
В.П. Бесгіальконың критериалды-бағытталған оқьггу технологиясы критериалды бағалау жүйесінің әдіснамалық негізі болып
19

табылады. Оның теориясының негізгі қағидаларын сипатгдп
кетейік. Дәстүрлі оқьпу үрдісінде оқьпудың шартгарының
көрсеткіштері эр кезде белгіленген (оқу уақьпгы, ақпаратгы беру
тәсілдері барлығьша бірдей жэне т.с.с.). Тек қана, оқьггудың
нэтижелері
ғана
белгіленбеген,
олар
шашырыңқы
түрде
сипатталады.
Американдық психологтар Дж. Керолл жэне Б. Блум түрақты,
белгіленген параметрлер ретінде оқьггу нәтижелерін үсынған.
Мүндай

жағдайда

оқьпудың

басқа

параметрлері

оқушының

берілген жетістіктерге - критерийлерге жету үшін өзгереді.
Американдық психологтардьщ жэне орыстың ғалымы
В.П.Беспальконың зерттеулерінің нэтижесінде критериалдықбағьпталған оқьпудың технологиясы жасалды. Бүл технологияны
басқаша толық игеру технологиясы деп те атайды. Себебі, оның
басты шарты — барлық оқушылар қажет оқу материалын игеруге
қабілетгі болуы керек. Ол үшін білімді игеру критерийлері немесе
білім стандарттары алдын-ала белгіленуі керек. Бүл жерде білім
беру кең үғым, ал білімділік тек оның бөлігі екеніне біз
тоқталғандыгымызды айта кетуіміз керек. Сондықтан да бүл жерде
сүрақ нақты айтканда білімділік стандартгары туралы. Мектептің
барлық пэндері бойынша беріліп отырған білімділік стандартгары
білімді игерудің нақгы критерийлерін жасау үш ін негіз б о л ь т
табьшады.
Критериалды-бағыгталған оқьггу (КБО) технологиясының
адами үстанымдары барлық оқушылардың міндетті критерийлердің
белгіленген деңгейлеріне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ол
тапсырмаларды түрлендіру, олардың бірнеше үлгілерде болуы
арқылы жасалады. Оқушыға мүғалім бүл деңгейлердің осы
замандағы мәдениетке сай жеке түлға ретівде дамуы барысында
ары қарай жетістіктерге жетуі үшін қажет екендігін түсіндіреді.
КБО моделіне сәйкес (немесе бойынша) оқьггу нәтижелеріндегі
айырмашьшықтар білім беру үрдісіне қатысушылардың барлығына
20

ііі.іииы жагдайлардан, яғни жалпы білім минимумынан бөлек
(іолііш да орын алуы мүмкін. Осы минимумның негізінде келесі
ціи|м|іеренциалды оқытудың деңгейінің нэтижелері қүрылады.
КІЮ моделі келесі элементтерден (сатылардан) қүралады:
I .Тақырыптың

(сабақгың)

игерілуі

бойынша

эталондар

(критсрийлер)
нақты
анықгалады;
бүл
оқытудың
нақгы
илінжслсрінің (бағдарлама бойынша талап етілетін) тізімінде
корсстіледі;
2. Гсксеру жүмыстары - тестгер дайындалады;
З.Оқу

материалдары

жекеленген

фрагменттерге

(оқу

бірліктсріне) бөлінеді. Әр бір фрагмент оқу материалының түгас
болімі ретіңде беріледі. Осы бөлімдерді жасағанда мазмүндық
іүілсіы қпен бірге оқу материалының үзақтығы да (2-3 сабақ, 2-3
аіпа) сскерілуі ксрск. Оқу бірліктері бөлінген соң оларды оқу
барысында қол жеткізілетін нэтижелер (критерийлер) анықіалады
жпне агымдаі ы бақылау жүмыстары қүрастырылады. Бақылау эр
бір оқу бірлігінің мақсатының орьгадалғанына көз жеткізуге
мүмкіндік береді. Ағымдағы тестгердің негізгі қызметі — оқу
барысындағы кейбір кемшіліктерді айқындау және түзету.
4.Материалды оқу эдістері тандалады, оқу тапсырмалары
қүрастырылады;
5.'Гест сүрақгарының эр бір үлгісі бойынша басқа түзетуші
жэне толықтырушы материалдары жасалады.
КБО технологиясының басты мақсаты (бағдарламаның жэне
жалпы стандарттың талаптарына сэйкес) толық игерудің эталонын
(кригерийін)

анықгау

жэне

жасау.

Оның

негізделген оқу мақсатгары.
Оқытудағы
оқу
мақсатгарының

негізі

анағүрлым

-

ғылыми
маңызды

функңияларын боліп қарастыруға болады:
Қүрылымдыц функциясы, оқу үрдісін болжау жэне жоспарлау;
жоспарлау барысында жалпы мақсат бірнеше жеке құрылымдық
компонентгерге бөлінеді;
21

Оңтайлы

мазмұнды

іріктеу

функциясы,

ол

мақсаттың

белгіленген бағытгарына сай болуы керек;
Технологиялық функция, яғни мақсатқа сай оқу үрдісінде
қолданылатын әдіс-тәсілдерді анықгау;
Болашагы бар дамыту функциясы, мақсатгар жүйесін алдын-

ала көру оқушыларға алдағы жүмысында бағдар жасауына, оны
мазмүндық элементгерін қүрылымдық байланыста жэне сатылы,
жүйелі көруге мүмкіндік береді;
Оқушылармен

қабылданған

жэне

түсінген,

ғылыми

негізделген мақсатгар мүғалімнің жэне оқушылардың қызметінің
мағынасын жақындатады, білімнің жеке түлғаға бағытталуын
қамтамасыздайды.
Отандық

мектептің

тәжірибесінде,

атап

көрсетілгендей,

оқьпудың тэрбиелеу, дамьпу жэне білім беру мақсаттарын бөліп
қарайды. Осы орайда айтып кеткен абзал. Американдық мектептерде де осы мақсаттарға үқсас дәрежеде мақсатгар қойьшады:
Когни
Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!
Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды
Ресми байқаулар тізімі
Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!