МЕКТЕП ГЕОГРАФИЯ КУРСТАРЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДАҒЫ ТОПОНИМИКА ҒЫЛЫМЫ ЖАЙЛЫ КІРІСТІРУ САБАҚТАРЫ

ӘОЖ 911.37.091.373

МЕКТЕП ГЕОГРАФИЯ КУРСТАРЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДАҒЫ ТОПОНИМИКА ҒЫЛЫМЫ ЖАЙЛЫ КІРІСТІРУ САБАҚТАРЫ

Ахметқалиқызы Айдана, Ізтай Ұлжан Артықбайқызы

aidanamarzhan@gmail.com

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті, 7М01506 – География мамандығының 1 курс магистранты, Өскемен, Қазақстан

Ғылыми жетекші – Женсикбаева Назгуль Жаныбековна

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті, экология және география кафедрасының PhD докторы,

Өскемен, Қазақстан

Топономика география ғылымында географиялық жалпы атауларды зерттейтін ерекше бір ғылым саласы ретінде қолданылып, географиялы жалқы атаулар топонимдер деп аталып жүр.

Топонимдер заман ағымына сай толысып, жаңарып, қазіргі уақытта маңызды қызмет атқаруда. Өйткені жер бетіндегі өзен, су, тас, елді мекендер мен алуан түрлі ірілі-ұсақты нысандардың бәрі де нақтылы есім-атауға ие. Мысалы, орта ғасырда өмір сүрген ғұлама ғалым, Орта Азияның картасын жасаған Махмұт Қашғари география ғылымының дамуына зор үлесін қосты. Оның «Диуани лұғат ат-түрік» атты еңбегі тіл, география ғылымдарына және бүкіл түрік әлеміне ортақ ірі энциклопедиялық қазынасын, ғалымдар «XI ғасырдың Орталық және Орта Азияда жасалған түріктің географиялық ескерткіші деп атайды».

Ал, ішкі Азияны зерттеушілерінің ішінен топонимика мәселелеріне айрықша көңіл бөлген тұңғыш ғалым әрі ағартушы шығыс халықтарының география саласында айтарлықтай толымды да жемісті ғылыми зерттеулер жүргізген Ш.Уалиханов болды. Географиялық саяхаттар нәтижесінде жинаған ғалымның жер-су атаулары жөніндегі мәліметтері кейінгі ұрпақ үшін баға жетпес бай мұра болып табылады [1].

Қазіргі уақытта мектеп қабырғасында оқушылардың отан сүйгіш қасиеттерін (патриотизм) арттыру үшін өлкетанулық тұрғыдан жер-су атауларын (топонимика) оқыту мәселелерін қарастыруымыз керек деп ойлаймыз. Әрбір азамат туған жердің географиялық атауларын білуі қажет. Мектепте оқушыларды еркін ойлау мен талпынысқа баулу мұғалімге қажетті әдістердің ең бастысы дейміз. Топонимикалық материалдарды жүйелі түрде қолдану арқылы оқушылардың білімін тиімді түрде жетілдіруге болады.Қазіргі уақытта география сабағында жаңа әдістер мен тәсілдерді қолдану аясында білім берудің технологиясы мен жаңа бағыттары қолға алынуда. Соның ішінде топонимика мәселелерін оқытудың жаңа бағытын қарастыру маңызды рөл атқарады. География сабағында топонимика пәнінің дағдыларын меңгерту, қызықтыру, ойлау, есте сақтау ерекшеліктерін дамыту үшін әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады [2].

• Әдебиеттермен жұмыс (тарихи, мұрағаттық, картографиялық, географиялық, лингвистикалық және т.б);

• Қазақстанның халықтық және географиялық терминологиясын топтастыру;

• Топонимикалық карталарды кескін картаға түсіру;

• Топонимикалық диктант жазу;

• Топонимикалық викторина, ойын-сөз жұмбақ құрастыру т.б.;

• Туристік нысандарды анықтаудағы маршруттық бағыттарын құрастыру;

• Топонимдерді қалпына келтіру (унификация) реттеу және тілдік қабаттарды (стратиграфия) анықтау.

Оқушылардың топонимика ғылымы жайлы түсініктерін қалыптастыру үшін ең алдымен жалпы топонимикалық сөздіктерге назар аударған жөн. Ғылым салаларының аталу мағынасы туралы мәліметтерден бастаған дұрыс.

Қазақстан топонимдерінің қазіргі физикалық географияны оқытуда пайдалану үшін, тарихи мәліметтерге сүйеніп, Қазақстан жерінде болған халықтар туралы материалдарды пайдалана отырып, олардың болғандығын дәлелдейтін топонимдерді, сонымен қатар, қазақ халқымен туыстас басқа да, түрік және қазақ тайпаларының ертедегі дәуірінен бастап, қазіргі ұлт болып қалыптасуына дейінгі дәуірдегі топонимдермен байланыстыра зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Оқушыларға ең алдымен топонимиканың ғылым салаларының мағынасы жайлы жұмыс атқарған дұрыс. Топонимикамен тығыз байланыстағы ғылым салалары туралы мәліметтерді 1-кестеден көруге болады.

Кесте 1. Топонимикамен тығыз байланыстағы ғылым салалары

Сонымен қатар, тұған өлкеге байланысты географиялық нысандардың лингвистикалық топонимикалық сипаттамалары маңызды рөл атқарады. Мысалы:

1. Алтай дәуіріндегі атаулар (Арғанаты, Сілеті. Бақанас т.б.).

2. Көне түркі дәуіріндегі атаулар (Балқаш, қыпшақ).

3. Көне қазақ тіуііндегі атаулар (Қарқарау\ы т.б.)

4. Жана қазақ тіліндегі атаулар (Ақсу, Сарысу, Шалсүрінген).

5. Басқа тілден енген атаулар:

6. а) «Иран» тілінен- Бетпакдала; б) «Араб» тілінен- Мазарлар; в) «Монғол» тілінен — Баянаул, Дегерес; г) «Угор» тілінен; д) «Орыс» тілінен енген топтар.

«Қазақстанның физикалық географиясы» курсынан сарамандық жұмыс атқардық. Мақсаты: оқушыларға Қазақстанның физикалық картасынан адам және ру аттарына топонимдерді анықтап, дүниетанымдылығын арттыру болып табылды. Оқушылар топ бойынша бірігіп адам атына және ру аттарына қойылған топонимдерді картадан іздестірді.

Адам атына қойылған топонимдер: Абай, Абыралы (аудан, Семей облысында), Айса (станция, Қарағанды облысында), Ақболат (станция, Семей облысында), Аманкелді (Қостанай облысында), Байғанин (аудан, Ақтобе облысында), Байжансай (жұмысшы поселкасы, Оңтүстік Қазақстан облысында), Байқадам (аудан орталығы, Жамбыл облысында), Байсерке (станция, Алматы облысында), Елтай (станция, Ақмола облысында), Жамбыл (облыс, қала, аудан), Жәнібек (аудан, Батыс Қазақстан облысындад, Жоламан (станция, Алматы облысында), Ескендір (жұмысшы поселкасы, Оңтүстік Қазақстан облысында), Кенжалы (станция, Гурьев облысында), Малдыбай (станция, Жамбыл облысында), Сапақ (станция, Қызылорда облысында), Таңсық (станция, Семей облысында), Тарғын (станция, Шығыс Қазақстан облысында). Оқушылардың қызығушылықтарын арттырған топонимикалық атауларды 1-суреттен көруге болады.

Сурет 1. Оқушылардың қызығушылықтарын арттырған топонимикалық атаулар

Оқушыларға гидрологиялық сипаттамасын беретін индикатор терминдерді талқылап дәптерлеріне талдау жасау ұсынылады. Гидронимдер құрамындағы индикатор‑терминдер 2-кестеден көруге болады.

Кесте 2. Гидронимдер құрамындағы индикатор‑терминдер

Қорыта айтқанда оқушылардың туған жеріндегі жер-су атауларының шығу себептерін білу олардың туған жерді сүюге ынтасын арттырып, белсенділігін шындайды. Әдістемелік оқу-жаттығу, тәрбие жүйесі, топонимикалық карталарды пайдалану, оқу-жаттығу технологиясын пайдалану арқылы (оқушыларды туған жердің табиғатын аялау) оқу үрдісінде ғылыми нәтижелер мен мол жетістіктерге қол жеткізуге болады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1.Қ.Т. Сапаров «Топонимиканың геоэкологиялық негіздері». Павлодар: ПМУ «Кереку» баспасы. 2007.-129б.

2. Г.Б.Мәдиева, С.К. Иманбердиева. Ономастика: зерттеу мәселелері. 2005.-240б.