11 сынып Биология ЖМБ тапсырмалар

1 слайд
Гормондар және олардың әсері Адам организмінде 200-ге жуық түрлі жасушалар бар, бірақ олардың аз бөлігі ғана гормон бөледі. Дегенмен, организмдегі 75 триллионға жуық жасушалардың барлығы 50 гормонның біреуіне немесе бірнешеуіне нысана болып табылады. Гормондар адам денесінің жұмыс істеуінде маңызды рөл атқарады, әртүрлі процестерді реттейді және тепе-теңдікті сақтайды.

1 слайд

2 слайд
Гормондардың нысана- ұлпалары Гормондар үшін нысана ретінде бір немесе бірнеше ұлпа алынады. Классикалық анықтамаға сәйкес, нысана-ұлпа - бұл гормонның арнайыланған биохимиялық немесе физиологиялық реакция туғызатын ұлпасы. Мысалы, қалқанша без - тироксин байланыстырушы глобулин (ТБГ) үшін арнайыланған нысана-без болып табылады. Гормон бөлінуі Эндокринді бездер гормондарды қанға бөледі Қан айналымы Гормондар қан арқылы бүкіл денеге таралады Нысана-ұлпаға әсер Гормондар арнайы ұлпаларға әсер етеді

2 слайд

3 слайд
Инсулин және қант диабеті Инсулиннің жеткіліксіз бөлінуі немесе жеткіліксіз синтезі қант диабетінің дамуына әкеледі. Қант диабетінде көптеген зат алмасу процестерінің бұзылулары байқалады, соның ішінде гипергликемия және гликозурия. Сонымен қатар, бауыр мен бұлшықеттегі гликогеннің қарқынды ыдырауы, ақуыздар мен майлардың биосинтезінің баяулауы орын алады. 1 Инсулин жетіспеушілігі Ұйқы безінің В жасушалары инсулинді жеткіліксіз бөледі 2 Гипергликемия Қандағы глюкоза деңгейі жоғарылайды 3 Зат алмасудың бұзылуы Гликоген ыдырауы, ақуыз және май синтезінің баяулауы 4 Диабет симптомдары Клиникалық белгілер пайда болады

3 слайд

4 слайд
Инсулин резистенттілігі Қант диабетінің инсулинрезистентті деп аталатын екінші түрінде молекулалық ақаулар орын алады. Бұл түрдің дамуы негізінде көбіне нысана-жасуша рецепторларының синтезі бұзылған, не болмаса, мутантты рецептордың синтезі бұзылған инсулиннің молекуласымен байланысу қабілетінің жойылуы жатады. Инсулин құрылымының бұзылуы Инсулин молекуласының құрылымы өзгереді, бұл оның әсерін төмендетеді Рецептор ақаулары Нысана-жасуша рецепторларының синтезі бұзылады немесе олардың инсулинмен байланысу қабілеті жойылады Инсулин резистенттілігі Жасушалар инсулинге сезімталдығын жоғалтады, бұл қандағы қант деңгейінің жоғарылауына әкеледі

4 слайд

5 слайд
Инсулиннің әсер ету механизмі Инсулин көптеген ұлпалардың жасушаларының бетіндегі арнайыланған инсулиндік рецепторлармен байланысады. Оның жасушаішілік әсерінің механизмі әлі толық зерттелмеген. Инсулиннің әсері бірнеше секундтан немесе минуттан кейін (тасымал, ақуыздың фосфорлануы, ферменттердің белсенденуі және тежелуі), не болмаса, бірнеше сағаттан кейін (ақуыз бен ДНҚ синтезі, жасушаның өсуі) байқалуы мүмкін. 1 Инсулин байланысуы Инсулин жасуша бетіндегі рецепторларға байланысады 2 Жылдам әсерлер Тасымал, фосфорлану, ферменттер белсенділігі өзгереді 3 Ұзақ мерзімді әсерлер Ақуыз және ДНҚ синтезі, жасуша өсуі өзгереді

5 слайд

6 слайд
Инсулин және глюкагонның өзара әрекеттесуі Метаболизмнің инсулинмен және глюкагонмен реттелуін жеке-дара қарау мүмкін емес. Қанда екі гормон үнемі болады, бірақ олардың салыстырмалы концентрациясы өзгеріп отырады. Екі гормонның әрқайсысының әсері, көбіне бір ғана нақты нысаналарға бағытталған болады. Мысалы, глюкагон гликогенсинтетазаны тежейді және бауырдағы гликогенфосфорилазаны белсендендіреді, ал инсулин керісінше әсер етеді. Тепе-теңдік Инсулин мен глюкагон қандағы қант деңгейін реттейді Бауыр Бауырдағы гликоген метаболизмі реттеледі Глюкоза Қандағы глюкоза деңгейі тұрақты сақталады

6 слайд

7 слайд
Глюкоза тасымалы және инсулин Инсулиннің глюкозаны жасушаға тасымалдауын стимуляциялайтын әсері туралы мәліметтер бар. Бұл құбылысты талдау инсулиннің әсерінен цитоплазмалық мембранада глюкозаны байланыстыруға болатын формадағы транспортер молекулалардың мөлшері артады деген ойға әкеледі. Бұл әсер инсулинді нысана-жасушаларға қосқаннан кейін бірнеше минут ішінде пайда болады және АТФ-ке тәуелді. Инсулин әсері Инсулин жасуша мембранасындағы глюкоза транспортерлерін белсендіреді Транспортер белсенділігі Глюкозаны байланыстыратын транспортер молекулалардың саны артады Жылдам әсер Әсер бірнеше минут ішінде байқалады АТФ тәуелділігі Процесс энергияны қажет етеді

7 слайд

8 слайд
Эстрогендердің әсер ету механизмі Эстрогендердің нысана-жасушаларға әсер ету механизмі ақырындап айқындалып келеді. В-эстрадиол әйел организміндегі негізгі эстроген болып табылады. Эстрогеннің молекуласымен байланысқаннан кейін эстрофилин I молекулалық өзгерістерге ұшырап, эстрогеннің әрекетін екіншілік жалғастырушы ретінде қарастырылатын ІІ эстрофилинге айналады. 1 Эстроген бөлінуі Эстроген жыныс бездерінен бөлінеді 2 Рецептормен байланысу Эстроген жасуша мембранасы арқылы өтіп, эстрофилин I-мен байланысады 3 Эстрофилин II түзілуі Эстрофилин I молекулалық өзгерістерге ұшырап, эстрофилин II-ге айналады 4 Ядроға әсер Эстрофилин II ядроға өтіп, гендердің транскрипциясын туғызады

8 слайд

9 слайд
Эстрогендердің әсері және ақуыз синтезі Эстроген-рецепторлық кешен белсенді 5S-формаға айналып ядроға өтеді, мұнда хроматиннің ерекше аймақтарымен өзара әрекеттесіп, сәйкес негізгі мРНҚ түзетін белгілі бір гендердің транскрипциясын туғызады. Нәтижесінде жұмыртқа жолына тән стимуляцияланған күйдегі бірқатар ақуыздар синтезделеді, мысалы, овальбумин. Бұл процесс әйел организмінің репродуктивті жүйесін реттеуде маңызды рөл атқарады. Эстроген әсері Эстроген молекуласы ядроға кіреді Ген транскрипциясы Белгілі гендер белсендіріледі Ақуыз синтезі Арнайы ақуыздар түзіледі

9 слайд

10 слайд
Эстроген рецепторлары және кеуде қатерлі ісігі Әйелдің сүт безіндегі эстрогендердің рецепторларының саны кеуденің қатерлі ісігі өсіп-дамығанда азайып кетеді. Сүт безі ұлпасынан кішкене алып эстрогенді рецепторлардың мөлшерін өлшеу аурудың сатысын анықтау және ем тағайындау кезінде диагностикалық тест ретінде қолданылады. Ерте сатысында анықталған кеуде қатерлі ісігінің дамуын, кейде организмдегі андрогендер мен эстрогендердің арақатынасын өзгерту арқылы тоқтата алады. Ауру сатысы Эстроген рецепторлары Ем стратегиясы Ерте Жоғары Гормондық терапия Орташа Төмендеу Аралас терапия Кеш Төмен Химиотерапия

10 слайд

11 слайд
Бұл суретте тауықтың жұмыртқа жолы мысалында эстроген гормонының нысана-жасушаға әсер ету механизмі бейнеленген. Эстроген гормоны майда еритін молекула ретінде жасуша мембранасы арқылы өтеді де, нысана-жасуша ішіне енеді. Бұл процесс төмендегідей кезеңдерден тұрады: 1.Эстрогеннің жасушаға енуі: Эстроген молекуласы жасуша мембранасы арқылы нысана-жасушаға өтеді, себебі ол майда еритін молекула болып табылады. 2.Эстроген рецепторларымен байланысуы: Жасуша ішінде эстроген молекуласы рецепторлармен (4S деп белгіленген) байланысады. Бұл рецепторлар эстроген молекуласын қабылдайды және белсенді емес эстроген-рецепторлық кешенін түзеді. 3.Эстроген-рецепторлық кешеннің белсенуі: Белсенді емес эстроген- рецепторлық кешені кейін белсенді күйге ауысады. Бұл белсенді эстроген-рецепторлық кешен (II эстрогенлі кешен) деп аталады. 4.Ядроға енуі және әсері: Белсенді эстроген-рецепторлық кешені жасуша ядросына еніп, хромосомадағы ДНҚ-ға әсер етеді. Бұл жерде ол белгілі гендерді белсендендіріп, мРНҚ синтезін іске қосады. 5.Ақпаратты тасымалдау және ақуыз синтезі: мРНҚ рибосомаларға өтеді, онда аминқышқылдарынан жаңа ақуыздар синтезделеді. Бұл ақуыздар жұмыртқа жолындағы альбумин мен белоктарды құрастыруға және олардың түзілуіне әсер етеді. Қорытындысында, эстроген гормоны жасушаның ішіне еніп, гендердің белсенденуіне ықпал етеді және бұл процес ақуыздардың түзілуіне алып келеді.

11 слайд

12 слайд
Тест тапсырмалары -2балл 1.Адам организміндегі шамамен қанша түрі гормон бөледі? oA) 100 oB) 150 oC) 200 oD) 50 2.Қай ұлпа немесе без тироксин байланыстырушы глобулиннің (ТБГ) нысанасы болып табылады? oA) Бауыр oB) Қалқанша без oC) Ұйқы безі oD) Бүйрек 3.Инсулиннің жеткіліксіз бөлінуінде қандай ауру дамиды? oA) Гипертензия oB) Қант диабеті oC) Гипотиреоз oD) Аллергия 4.Қант диабетінде байқалатын негізгі метаболизмдік бұзылыстардың бірі: oA) Қандағы холестериннің азаюы oB) Қандағы глюкоза деңгейінің жоғарылауы oC) Протеин синтезінің артуы oD) Глюкозаның тотығу жылдамдығының жоғарылауы 5.Инсулин қандай безде өндіріледі? oA) Қалқанша без oB) Бауыр oC) Ұйқы безі oD) Бүйрек үсті безі 6. Қандай гормон инсулиннің әсеріне қарама-қарсы әсер етеді? oA) Эстроген oB) Тестостерон oC) Глюкагон oD) Соматостатин 7. Эстрогеннің негізгі нысана-ұлпалары: oA) Жүрек пен бауыр oB) Жатыр мен сүт бездері oC) Бүйрек пен ми oD) Бұлшықет пен тері 8. Қандай процесс инсулин әсерінен цитоплазмалық мембранада пайда болады? oA) Протеин фосфорлануы oB) Глюкозаның тотығуы oC) Глюкоза транспортерінің мөлшерінің артуы oD) Эстрогеннің биосинтезі 9. Қай гормон бауырдағы гликогеннің ыдырауын қамтамасыз етеді? oA) Тестостерон oB) Глюкагон oC) Инсулин oD) Соматостатин 10.Қандай гормонның жасушаішілік әсерінің механизмі белгісіз? oA) Глюкагон oB) Инсулин oC) Тестостерон oD) Эстроген

12 слайд

13 слайд
Биологиялық диктант тапсырмалары -2балл 1.Инсулин гормоны ... безінде өндіріледі және оның жетіспеушілігі ... ауруын тудырады. 2.Эстрогеннің негізгі нысана-ұлпалары ... және ... болып табылады. 3.Глюкагон гормоны бауырдағы ... ыдырауын қамтамасыз етеді. 4.Қандағы ... деңгейінің жоғарылауы қант диабетінің негізгі симптомы болып табылады. 5.Соматостатин гормоны ... гормонының бөлінуін реттейді. 6.Эстроген ерлердің жыныс гормоны ... тізбегінде пайда болады. 7.Ұйқы безінің ... жасушалары инсулин гормонын бөледі. 8.Инсулиннің негізгі функцияларының бірі - ... деңгейін төмендету. 9.Қант диабетінің кейбір түрлерінде инсулин молекуласының құрылымдық ... кездеседі. 10.Эстрогендер рецепторлық ... арқылы әсер етеді, бұл әйел организмінде ... синтезін қамтамасыз етеді. Тест тапсырмаларының жауаптары: 1.D) 50 2.A) Бауыр 3.B) Қант диабеті 4.B) Қандағы глюкоза деңгейінің жоғарылауы 5.C) Ұйқы безі 6.C) Глюкагон 7.B) Жатыр мен сүт бездері 8.C) Глюкоза транспортерінің мөлшерінің артуы 9.B) Глюкагон 10.A) Глюкагон Биологиялық диктант тапсырмаларының жауаптары: 1.Инсулин гормоны ұйқы безінде өндіріледі және оның жетіспеушілігі қант диабеті ауруын тудырады. 2.Эстрогеннің негізгі нысана-ұлпалары жатыр және сүт бездері болып табылады. 3.Глюкагон гормоны бауырдағы гликогеннің ыдырауын қамтамасыз етеді. 4.Қандағы глюкоза деңгейінің жоғарылауы қант диабетінің негізгі симптомы болып табылады. 5.Соматостатин гормоны инсулин гормонының бөлінуін реттейді. 6.Эстроген ерлердің жыныс гормоны тізбегінде пайда болады. 7.Ұйқы безінің бета жасушалары инсулин гормонын бөледі. 8.Инсулиннің негізгі функцияларының бірі - қандағы глюкоза деңгейін төмендету. 9.Қант диабетінің кейбір түрлерінде инсулин молекуласының құрылымдық өзгерістері кездеседі. 10.Эстрогендер рецепторлық ақуыздар арқылы әсер етеді, бұл әйел организмінде белоктың синтезін қамтамасыз етеді.

13 слайд

14 слайд
1. Терминдерді сәйкестендіру тапсырмасы -2балл •Суреттегі келесі терминдерді дұрыс ағзалармен сәйкестендіріңіз: •Инсулин •Глюкагон •Соматостатин •Глюкоза •Гликоген •Оқушыларға суреттен дұрыс жауабын табуды ұсыныңыз. Мысалы: •Инсулин - ұйқы безінен бөлінеді. 2. Сұрақ-жауап тапсырмасы •Инсулиннің қандағы глюкоза деңгейіне қалай әсер етеді? •Глюкагон қандай жағдайда белсендіріледі және оның қызметі қандай? •Соматостатин гормонының рөлі қандай? •Глюкозаның артық мөлшері денеде қалай сақталады? Жауап үлгісі: Инсулин қандағы глюкоза деңгейін төмендетеді, себебі ол глюкозаны жасушаларға тасымалдауға көмектеседі.

14 слайд

15 слайд
“Қате деректерді түзет” тапсырмасы 4 -балл •Оқушыларға бірнеше қате мәлімдемелер ұсыныңыз, және олардан дұрыс жауаптарын табуды сұраңыз. •Инсулин қандағы глюкоза деңгейін арттырады. (Түзету: ……………..) •Глюкагон бұлшық еттерде глюкозаны сақтайды. (Түзету: …………….) •Соматостатин инсулиннің бөлінуін күшейтеді. (Түзету: …………………..) •Инсулин тек май жасушаларына ғана әсер етеді. Түзету: •Соматостатин тек ас қорыту жүйесінде өндіріледі. Түзету:. •Инсулиннің жетіспеуі қандағы глюкоза деңгейін төмендетеді. Түзету:. •Глюкагон ұйқы безіндегі бета жасушаларынан бөлінеді. Түзету: •Инсулин бауырдағы гликогеннің бөлінуін ынталандырады. Түзету. •Глюкагонның қызметі тек аштық кезінде тоқтатылады. Түзету:. •Соматостатин қандағы глюкоза деңгейін арттырады. Түзету: •Инсулиннің бөлінуі қандағы глюкоза деңгейі төмен болғанда артады. Түзету:.

15 слайд

16 слайд
Қате деректерді түзет” тапсырмасының жауаптары •Оқушыларға бірнеше қате мәлімдемелер ұсыныңыз, және олардан дұрыс жауаптарын табуды сұраңыз. •Инсулин қандағы глюкоза деңгейін арттырады. (Түзету: төмендетеді) •Глюкагон бұлшық еттерде глюкозаны сақтайды. (Түзету: бауырда сақтайды) •Соматостатин инсулиннің бөлінуін күшейтеді. (Түзету: тежейді) •Инсулин тек май жасушаларына ғана әсер етеді. Түзету: Инсулин бұлшық е...

16 слайд