АНАЛИТИКАЛЫҚ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІС ҚҰРАУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ

1 слайд
АНАЛИТИКАЛЫҚ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ- СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІС ҚҰРАУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ

1 слайд

2 слайд
Мақсаты мен міндеттері. Аналитикалық етістіктерді функционалды грамматика бағытымен зерттеу. Дәстүрлі грамматика мен фукционалды грамматиканың байланысы мен артықшылығын талдау. Бекітілген теорияны тәжірибеде қолдану мақсатында келесі міндеттер орындалды: – Күрделі етістік жайлы түсінік; – Ғалымдардың күрделі етістік жайлы теориясын саралау; – Күрделі етістіктердің мағыналық топтастырылуын зерделеу; – Аналитикалық етістікті фукционалды грамматика бағытымен зерттеу; –Дәстүрлі грамматика мен функционалды грамматика бағыттарын салыстыру; –Аналитикалық етістікті функционалды грамматика бағытында талдаудың үлгісін ұсыну.

2 слайд

3 слайд
Қaзaқ тіліндe көп уaқытқa дeйін күрдeлі eтіcтік eтіcтіктің aнaлитикaлық фoрмaнттaры тұрғыcынaн зeрттeліп кeлді. A.A.Юлдaшeв мұның XIX ғacырдaғы O.Бeтлинг eңбeктeрінeн бacтaлғaнын көрceтeді (1965). Көпшілік түркoлoгтaр aнaлитикaлық eтіcтіктeрді күрдeлі eтіcтік caнaй oтырып, oлaрдың вид, рaй, шaқ кaтeгoриялaрының көрceткіші eкeнін дe көрceтeді. Бұғaн қaрaғaндa, күрдeлі eтіcтікті грaммaтикaлық кaтeгoриялaрдың мaғынacын білдірeтін көрceткіш рeтіндe тaну түркoлoгиядa кeң тaрaғaн құбылыc eкeндігі бaйқaлaды. Күрдeлі eтіcтіктeрді aрнaйы зeрттeп, oлaрдың cөз тіркecтeрімeн, тұрaқты cөз тіркecтeрімeн, aнaлитикaлық фoрмaлы eтіcтіктeрмeн өзaрa ұқcacтықтaры мeн aйырмaшылықтaрын aжырaтудa Б.Қacым eңбeгінің (Қaзіргі қaзaқ тіліндeгі күрдeлі eтіcтіктeр. Дoкт.диcc. aвтoрeф.A.,1992) мaңызы зoр. Ы.Мaмaнoв күрдeлі eтіcтік ұғымынa aнaлитикaлық фoрмaлы eтіcтіктeрді дe жaтқызғaн. Бұғaн қaрaғaндa ғaлым мұндa eтіcтіктeрдің тұлғaлық жaғын ғaнa ecкeргeн cияқты. Cөз тіркecі мeн aнaлитикaлық фoрмaлы eтіcтіктeрді, күрдeлі eтіcтіктeрді нaқты aжырaтып көрceтпeгeн. Дeгeнмeн ғaлым eңбeктeрі бұл тілдік құбылыcтaрдың aрa-жігін aшпaғaнымeн, aнaлитикaлық фoрмaлы eтіcтіктeрдің мaғынaлық қырлaрын aшып көрceтуімeн құнды

3 слайд

4 слайд
Функционалды грамматиканың жалпы мәселелері.

4 слайд

5 слайд
Дәстүрлі тіл білімінің қай саласы болмасын структуралық бағыттың келуімен байланысты тіл деңгейлерін белгілі бір тәртіппен жүйелеп жіктеп қарастыруды мақсат еткен.

5 слайд

6 слайд
Деңгейлік грамматика тіл бірліктерін деңгейлеп бөліп, тұлғадан мағынаға қарай жасаса, функционалды грамматика құрылымына қажетті тіл бірліктерін барлық деңгейден ала алады, оларды ортақ семантикалық функциаларына қарай жинақтап, мағынадан тұлғаға қарай зерттейді.

6 слайд

7 слайд
Семантикалық категориялар логикамен, ұғыммен байланысты.  Ұғымдық категориялар адам ойының, санасының дүние – болмысты танып, меңгеруі нәтижесінде түйсініліп, тілдік формада қалыптасады

7 слайд

8 слайд
Грамматикадағы ішкі және сыртқы құрылымынан зерттеу тәсіліне қарай мынадай екі бағыт қалыптасқан Формадан мағынаға қарайғы (Ф- > М) Мағынадан формаға қарайғы (М -> Ф)

8 слайд

9 слайд
Ф- > М семасиологиялық Тілді таңбалар жүйесінде алып, тілдік бірліктерді мағыналық, семантикалық сипаттарны қалыптастырады М- > Ф ономасиологиялық Мазмұнның тілдегі көрінісі

9 слайд

10 слайд
Тұлғадан бастап зерттейтін зерттеу бағытын сөйлеуші мен тыңдаушы факторына қарай сипаттайтын болсақ сөйлеуші әрекеті ойдан (мазмұннан) құралға қарай бағытталса, ал тыңдаушы әрекеті тілдік құралдан мазмұнға қарай бағытталады. Айталық, диалогта тыңдаушы алдымен белгілі бір дыбыстар мен тұлғаларды (түр) қабылдайды да, одан кейін олардың мағынасын түсінеді, процесс сыртқы формадан ішкі мазмұнға қарай бағытталады. Ф - > М

10 слайд

11 слайд
Түбір сөз туынды сөз Қос сөз біріккен сөз Сөз тіркесі қысқаран сөз Ат, балық, әке Балық-шы, өнер-паз Әке-шеше, төбе-төбе, қып-қызыл Белбеу, қосаяқ Темір жол, жалаң бас КазГУ, ҚРР, кг, мм жұрнақ жалғау Сөз тудыратын: Су-шы, ас-паз Сөз түрлендіретін: үй-шік, үлкен- деу көптік септік жіктік тәуелдік

11 слайд

12 слайд
Етістікті өткен соң Майпаны мен қандай білсем , Майпа Ардақты сондай біледі . Білсем - түбірі : біл-, -се – шартты рай жұрнағы, -м – І жақ жіктік жалғауы. Біледі - сабақты етістік, түбірі: біл-, -е – ауыспалы шақтық көсемшенің жұрнағы, -ді - жіктік жалғауының ІІІ жақтық грамматикалық көрсеткіші.

12 слайд

13 слайд
С өйлеуші, керісінше, хабарлайын деп тұрған ойын жеткізуде қандай да бір тіл бірліктерін қолданады, процесс ішкі мазмұннан формаға қарай бағытталады М- > Ф

13 слайд

14 слайд
“ Тұлғадан мағынаға қарайғы” зерттеу бағыты дәстүрлі грамматика үшін жалғыз әрі негізгі бағыт болса, функционалды грамматика “мағынадан тұлғаға қарайғы” негізгі бағытына қоса, тұлғадан мағынаға қарайғы зерттеу бағытын да ұстанады.

14 слайд

15 слайд
Мысалы: Көктем болса тау-тасты шарлап көк жуа іздеп, жаз болса қара бүлдірген теретінбіз. -атын/-етін есімшенің жұрнағы екені белгілі, оған қоса дағдылы өткен шақ көрсеткіші ретінде жұмсалады. Ал мысалдағы –атын, -етін – қазақ тіліндегі қимылдың қайталануын беретін негізгі грамматикалық форманың бірі.

15 слайд

16 слайд
Мысалы: - Ойбай, құдай көрсеткен қорлығың осы ма еді! – деп Арзы апам отыра қалып жер тырналады ( Ш.Мұртаза). - ла/-ле (-да/-де, -та/-те) есім негізді сөздерден етістік тудыратын жұрнақ. Ал сөйлемдегі етістікке жалғанған – ла жұрнағы қосымша мән үстемейді, тек сол түбір етістік арқылы берілген қимылдың бірнеше қайталанғандығын білдіретін дүркіндік мән үстейді.

16 слайд

17 слайд
“ Өріс-мағына ортақтығына негізделген, білдіретін құбылыстарының ұғымдық, заттық және қызметтік ұқсастығы бар тіл бірліктерінің жиынтығы.” Функционалды-семантикалық өріс дегеніміз – сөйленімде атқаратын семантикалық функциаларының ортақтығына қарай біріккен тілдің әр деңгейіне жататын (морфологиялық, синтаксистік, сөзжасамдық, лексикалық, лексика-синтаксистік және т.б) тілдік құралдар жүйесі.

17 слайд

18 слайд
Тұтастай алғанда, жақ семантикасы белгілі бір иерархиялық сипаттағы орталық пен периферияға жіктелетін өріс құрылымын түзеді. Персоналдылықтың ең жоғары биігінен сөйлеушіні білдіретін мен, І жақ орналасқан. Оған ІІ жақ сен сәйкес келеді. Кез-келген тілде персоналдылықтың семантикалық орталығы – мен, ол сен есімдігімен тең түседі. Адамға тән ІІІ жақ- орталықтан периферияға ойысу болса, заттар әлемі оның шеткі перифериясын құрайды.

18 слайд

19 слайд
Мысалы: Таңертеңнен бері дым сызған жоқпын. Кітапханадан шығуға мұршам болмады. (Д.Исабеков) Мұндағы мүмкіндік модальдігінің бейдеонтикалық түрі іс-әрекеттің орындалу мүмкіндігі/мүмкін еместігі белгілі бір ғана мекендегі немесе белгілі бір мезгіл аралығындағы жағдаяттарға да қатысты болып келетіндігін көрсеткен.

19 слайд

20 слайд
Мысалы: - Бұл күнде жер шарының қай түкпірінде жүріп дәмің таусылатынын алдын ала болжау мүмкін емес .(Қ. Жұмаділов) Мұндағы бейдеонтикалық сыртқы мүмкін еместік адам танымынан тыс жоғарғы күштерге тән объективті жағдаятқа байланысты болып тұр.

20 слайд

21 слайд
Амалдың, қимылдың өту сипаты категориясы: “біт”, “бол”, “қал”, “шық” т.б

21 слайд

22 слайд
Мысалы: Мен кеше Ақдидар тәтейді көр ді м. Өткен шақтық мағынаны морфологиялық құрадардан –ды, -ді жедел өткен шақ формасы, лексикалық құралдардан осы қосымшамен контекстік валенттік қатынасқа түскен кеше сөзі арқылы іс-әрекеттің адында ғана болғанын білдіріп тұр.

22 слайд

23 слайд
Ядро мен периферия. Бір семантикалық өрістік мағына беруші компоненттердің бірін –негізгі мағына беруші – түпнегіз (ядро) деп атасақ, бірін қосымша мағына үстеуші (толықтырушы) –периферия деп атаймыз. Олар әрқайсысы сөздердің сол өрістік мағынаны берудегі үлесін, қызметін анықтайды. Макроөріс пен микроөріс. Өріс құрамындағы ірі мағыналық топтар –макроөріс деп аталса, сол макроөрістер құрамындағы ішкі кішігірім мағыналық топтар –микроөріс деп аталады. Жағдаят – сөйлеммен берілетін күрделі семантикалық бірлік. Жағдаяттың референт деңгейіне сөйлеушінің объективті құбылыстар континнумынан «ажыратып алған» ақиқат шындықтың кесіндісі, бөлігі сәйкес келеді. Демек, жағдаят – ақиқат шындықтың, яғни қозалыстағы материяның тілде бейнеленген бөлігі, кесіндісі болып табылады. Прeдикaт- бeлгілі бір нәрceдe әлдeбір қacиeттің (бeлгінің) бaрын нe жoғын бeйнeлeйді. Субъект – сөйленімде сипатталатын оқиғаға басты қатысушы, предикативтік белгінің иесі болатын істі істеуші адам, ол сөйлеушінің, яғни сөз иесінің атынан аталып көрсетіледі.

23 слайд

24 слайд
Темпоралдылық Темпоралдылық –іс-әрекеттің сөйлеу сәтімен өлшегендегі болып жатқанын, болып өткенін, алда болатынын ұғымдық деңгейде беретін жалпытілдік семантикалық категория, яғни грамматикалық шақ –шақ формаларынан көрінетін мағыналарды ғана қарастырса, семантикалық шақ- темпоралдылық –сөйлеудегі, тұтас мәтіндегі шақтық мағыналарды қарастырады. Аспектуалдылық Тілтанымда іс –әрекеттің уақыт бойындағы ішкі өту ағымын сипаттайтын катеорияны деңгейлік грамматикада қимылдың өту сипаты, функционалды грамматикада аспектуалдылық (семантикалық категория) деп айту қалыптасқан. Модальдылығы Объект пен субъектінің қатысы арқылы белгілі тәсілмен қимылды жасау субъектінің қолынан келетін я келмейтіні, не ондай қимылды жасауды субъектінің ұнататын я ұнатпайтыны модаль көрсеткіштері арқылы көрсетіледі.

24 слайд