Ашық сабақ: Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс. (7 сынып)

1 слайд
Сырым Дат ұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1783-1797).

2 слайд
• 1 . С ы р ы м н ы ң ш е ж ір е с і • 2 . К ө т е р іл іс т ің б ір ін ш і к е зе ң і • 3 . К ө т е р іл іс т ің е к ін ш і к е зе ң і • 4 . К ө т е р іл іс т ің ү ш ін ш і к е зе ң і • 5 . Ж е ң іл у с е б е п т е р і • 6 . Т а р и х и м а ң ы зы , н ә т и ж е с іЖ О С П А Р

3 слайд
Кіші Жүз Байұлы Сұлтансиық Асқар Жабу Байбақты Батақ Итемген Әйтімбет Шолан Дат СырымСыр ымн ың шежі ресі Сырым Датұлының жеке мөрі

4 слайд
Қазақтарда тұтқында болған Федор Курицынның 1779 жылы Орынбор Шекара Комиссиясына берген жауабында: “1774 жылы Сырым қазақтың әртүрлі руларының жігіттерінен құралған үлкен отрядты басқарды” – делінген. 1775 жылғы маусымның 22-күні Суворовтың Азамат П.Панинге жазған хатында: “ Сырым бастаған қарулы топтар тосыннан келіп шабуыл жасайды да көзден ғайып болады. Арттарынан қуғанмен ешкім жете алмайды ” – делінген.Сырымның Е.Пугачев көтерілісіне қатысуы

5 слайд
Көтерілістің бірінші кезеңі 1778 жылы Орал казактарымен қақтығыста Сырымның балалары қайтыс болады. 1783 жылдың күзінде батырдың Орал казак әскерімен ашық түрде кең арпалыс жолына түсуі басталды. 1783 жылғы желтоқсанда Сырымды Оралдық казактар тұтқынға алды. Жайық казактарымен болған қақтығыста Сырым Тополин бекінісінде қолға түседі. Оны Жайық казактары жағына шыққан старшын Шагонов ұстап береді. Ресей патшасы Сырымды Орал қаласында түрмеге жауып, кейін Хиуаға сатып жібереді. 1784 жылы көктемде Нұралы хан Сырымды 70 жылқы мен 350 сом ақша беріп, түрмеден шығарып алады . 1784 жылғы маусымда Сырымның Орал казак әскерімен кескілескен күресі басталды.

6 слайд
1785 жылы қазақ жасақтары Төменгі Орал шекара шебіндегі Орал казактарына шабуыл жасады . Сырым бастаған ұлт- азаттық қозғалысының тұтануына Жайық казактарының озбырлық әрекеттері себеп болады.Азаттық қозғалыс басталған кезде Сырым батырда 2700 адам бар жасақ, Барақ батырда 2000 адам, Тіленші батырда 1500 адам болған . 1785 жылғы 17 ақпанында көтерілісті басу үшін генерал-майор Смирновтың тобы (300 казак, 2000 башқұрт) жіберілді. Кіші жүздің ауылдарын шауып, 70-ке жуық қазақты тұтқындап әкеткен. 1785 жылы наурызда көтерілісшілерге қарсы 1000-нан астам казак тобымен старшина Колпаков және Понамарев аттанды. Жем өзені бойында шоғырланған көтерілісшілер саны 7 мыңға жетті. Сырым сарбаздары шөлейтті, тақыр жерлерге шегінді. Жем бойына барудан жүрексінген Колпаковтың тобы Беріш және адай руларын ойрандап кері қайтты.

7 слайд

8 слайд
1785 жылдың наурызында майор Назаровтың басқаруымен 405 Орал казактары Табын руына шабуылдады. * Сырым тобы Сахарная бекінісіне шабуылдады. * Зеңбіректерге қарсы келе алмай кейін шегінді. * Сұлтан Айшуақтың баласы Атақ шайқаста қаза тауып, өзі Орал қаласында тұтқындалды. Нұралыны хандықтан тайдыру көтерілісшілердің ендігі басты мақсаттарының бірі болды. 1786 жылы Нұралы хан Уфаға жер аударылды. . Нұралы хан О.Игельстром

9 слайд
Игельстром реформасы (1786-1789) Ауылдық буындар Шекаралық сот Генерал- губернаторлық I I Екатерина бұл жобаны уақытша бекітті. 1789 жылғы Франциядағы король билігінің құлатылуына орай патша үкіметі Игельстром реформасын тоқтатты.

10 слайд
1792 г. Не позднее сентября 11.- Письмо батыра Сырыма... Ген-Губ. А.А.Пеутлингу с обвинением царского правительства в действиях, направленных к разорению и закрепощению казахов Бұл хаттың түпнұсқасы еш жерде сақталмаған. 1792 жылғы қыркүйектің бірінші жартысында Уфа және Сібір әкімшілік аймағының генерал-губернаторы А.А.Пеутлингке бейтаныс қырғыз келді. Өзін Қайыпұлы Шерғазының төлеңгітімін, атым-Қойбақ деп таныстырады. Әңгіме барысында ол “Орынборға жолаушылап келе жатыр едім. Жолда Сырымның кісілері ұстап алып, мына екі хатты генерал- губернаторға тапсыр ” деп еріксіз қолыма ұстатты”,-дейді. Пеутлинг хатты оқып шығып аударма жасатады да, тәржімені Петерборға салып жібереді, ал түпнұсқаны “Сырымға қайта апарып бер деп, Қойбақтың қолына ұстатқан”.

11 слайд
Көтерілістің екінші кезеңі 1791 жылы Орск маңында Ералыны хан (1791-1794) етіп сайлау. 1792 жылы Сырым Ресей империясына қарсы ашық күрес жариялады. Қазақ феодалдарының бір бөлігі батыр топтарының шоғырланған ауылдарын және батырдың жоспарын Орынбор әкімдеріне хабарлап отырды. Патша үкіметінің Жем, Ойыл бойында бекіністер тұрғызуы да көтеріліске кері әсер етті. Көтеріліске Орта жүзге шекаралас аймақтағы қазақтарды тарту жоспары іске аспады.

12 слайд
1791 жылы маусымда Сырымның көтеріліс мәселелерін талқылау үшін старшындар сьезін шақыру талабы орындалмады. Елек қонысы мен Красногорск бекінісіне шабуылы нәтижесіз болып, ұсақ топтарға бөлініп, тиіп-қашу (партизандық) күрес әдісіне көшті. 1794 жыл Ералы хан қайтыс болды. 1795 жыл Есім хан (1795-1797) болып сайланды.

13 слайд
Көтерілістің үшінші кезеңі Нұралы ұрпағының хандық билікке келуі Сырымның қарсылығын өршітті. 1796-1797 жылдардағы қысқы жұт, ханның салықты көбейтуі көтерілістің қайтадан күшеюіне себеп болды. 1797 жылы наурыздың 26-нан 27-не қараған түні Сырым тобының хан сарайына шабуылы кезінде Есім хан өлтірілді. Хан өліміне Сырымның жеке басының қатысы болмады. Хан отбасының Орал казак әскерінен пана сұрауы, атаман Донсковтың көтерілісті басу үшін жазалау тобын ұйымдастыруына негіз болды. 1797 жылғы күзде полковник Скворкин тобы Сырымды қудалауды бастады.

14 слайд
1797 жылы күзде патша үкіметі Айшуақты (1797-1805) хан етіп бекітті. Ал, сұлтан старшындардың бір бөлігі Қаратайды хан сайлады. 1797 жылы Қаратайдың қуғынан құтылу үшін Сырым Датұлы Хиуа хандығына өтіп кетті. 1797 жылы 28 тамызда Сырым Датұлы көтерілісті тоқтату туралы шешім қабылдады . 1802 жылы Хиуада қайтыс болды. Сырым Дүниеден озған кезде, оның асында 2000 жылқы, 2500 қой сойылып, 5000 күбі қымыз ішілген және жүздеген киіз үйлер тігілген. Бұл бір жағынан оның байлығын, екінші жағынан, оның халық арасында беделді болғанын білдіреді.

15 слайд
Жеңілу себептері: Қазақ феодалдары мен старшындық топтар арасындағы алауыздық Руаралық қайшылықтар Көтерілісші - лердің нашар ұйымдасуы Қару- жарақтардың аздығыСырымның көтерілістің әр кезеңінде мақсаттарын өзгертіп отыруы

16 слайд
Тарихи маңызы Еділдің шығысындағы ірі халықтық сипаттағы қозғалысПатша үкіметінің отарлау саясатының түпкі мақсаты ең шұрайлы Жайық өңірін басып алу екендігін дәлелдеді. Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтеріліс болып, 14 жылға созылды. Руаралық қайшылықтардың басты мақсатқа жетуге кедергі болатынын дәлелдеді. Көтерілістің нәтижесі 1801 жылы 11 наурызда патша үкіметі қазақ руларына Жайықтың оң жағасына өтуге мал жаюға рұқсат берді.

17 слайд
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 1. Сырым Датұлы (1742-1802) , С.М.Мәшімбаев Алматы,“Қазақ университеті” 2015. (53-66 бет). 2. Қазақ батырлары, Кеңесбай Табылдиев ,“Фолиант” баспасы, Астана 2008, (293-294 бет). 3. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс , Д.А.Жамбылов, Алматы ,“Жеті жарғы” 2001. (44-51 бет). 4. Нұралы хан және Сырым батыр, Ә.Қ.Мұқтар, Қостанай , 2001. (75-76 бет) 5. Сырым Датұлы , С.М.Мәшімбаев, Алматы ,“Арыс” 2004. (79-80 бет)