Аты аңыз болған қарт каспий

1 слайд
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ «Ә. ЖАНКЕЛДИН АТЫНДАҒЫ ОРТА МЕКТЕБІ» КММ   АВТОРЫ: Үттібаева Әсемай   СЫНЫБЫ: 7 сынып Тақырыбы: «Аты аңыз болған қарт Каспий»

1 слайд

2 слайд
Зерттеудің мақсаты: 1.Қазақ жеріндегі жер су атаулары мен өзен, көл атауларының шығу тарихын зерттеу. Ру, тайпа, халық атауларына қойылған атаулар, кісі есімдерімен байланысты жер су атаулары және араб, иран, монғол тілінен енген жер су атауларының шығу тарихы туралы мәліметтер жинақтау. 2. Жер су атауларының ерекшеліктерін анықтай отырып зерттеуге өз үлесімді қосу. 3.Еліміздегі жер су атауларының шығу тарихының ерекшеліктерін халыққа таныстырып, келешек ұрпаққа насихаттай отырып Отанын,туған жерін қадірлеп, қастерлеуге баулу.

2 слайд

3 слайд
Зерттеудің кезеңдері: 1. Тақырып бойынша мәліметтер жинақтау. 2. Мектеп және ауыл кітапханасымен байланыс жасау. 3.Тақырып бойынша жинақталған мәліметтерді жинақтау

3 слайд

4 слайд
Қазақстан жеріндегі өзен, көл атауларын лексикалық құрамына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. 1. Ру, тайпа, халық аттарынан қойылған атаулар. 2. Кісі есімдерімен қойылған атаулар. 3. Көне түрік тілінен енген атаулар. 4. Араб, иран тілінен енген атаулар. 5. Монғол тілінен енген атаулар.

4 слайд

5 слайд
Каспий теңізі саяхатшылар мен ғұламалардың назарын өзіне ерте кезден –ақ аударған. Тарихи көне дәуірлерде Каспий теңізінің жағалауын түрлі ру мен тайпалар мекен еткен,олар бірін-бірі алмастырып отырған. Осыған орай әр елден сапар шеккен саяхатшылар мен зерттеушілер Каспийге өзінше ат қойып отырған. Сосындай атаулардың саны елуден астам. Басқа да бір деректерде 70-тен астам. Каспий теңізі жайлы ең алғаш деректерді біз ертедегі грек және рим ғалымдарының еңбектерінде кездестіреміз. Көне дәуірлерден жеткен деректерде бұл теңіз екі атаумен Каспий және Гиркан деп аталады .Ертеде теңіз жағалауын Гиркания елі мекендеген. Гиркания атауы сонымен байланысты қойылған. Парсы тілінде Гиркания–«қасқырлар жері», «қасқырлар мекені» деген мағнаны білдіреді. Каспий теңізінің бұл атауы шамамен б.з. I ғасырына дейін қолданыста болған .

5 слайд

6 слайд
Каспий теңізі туралы алғашқы нақты мәліметтерді «тарихтың атасы» атанған грек ғалымы Герадот (б.з.д. V ғ.) айтты. «Каспий теңізі басқа теңібен жалғаспайтын, өзінше бөлек, дербес теңіз. Ескекті кемемен жүзгенде оның ұзындығы 15 күндік, ені ең кең жері 8 күндік » деп жазады.

6 слайд

7 слайд
Шығыс зеттеушілерінің деректерінде Сыдық Исфаганның деректерінде Каспий теңізі Абескун теңізі деп те аталған. Абескун деп аталуының себебі Каспий теңізінің жағалауын XIV ғасырларда теңіз түбіне кеткен Абескун қаласының және Абескун аралының атымен байланысты.

7 слайд

8 слайд
Ал орта ғасырлардың басында Каспийге жетіп, маңындағы тайпа,елдермен танысқан араб саяхатшылары теңізге Хазар деген ат береді. Теңіздің солтүстік батыс жағындағы Волга, Дон, Терек өзендерінің аралығын ерте дәуірлерден бері куатты да айбынды Хазар мемлекеті мың жылдай өмір сүреді. Оның астанасы Итиль деген қала болады. Кейбір деректерде Хазар қағанаты 659 жылы құрылды деп көрсетеді. Алайда V ғасырда өмір сүрген армиян тарихшысы Мойсей Хоренскийдің «Армиян тарихы» атты еңбегінде хазарлар және олардығң қағандығы жайлы баяндайды. Ал VII ғасырда өмір сүрген албан тарихшысы М. Утийскийдің «Албандар тарихы» атты кітабында хазарлар VI ғасырдың 552 жылы Албанияға басып кірген сөйтіп, «еліміз хазарлардың үстемдігіне тап болды» деп жазады.

8 слайд

9 слайд
Көрнекті түріктанушы ғалым Лев Николаевич Гумилевтің «Хазарияны тану» немесе «Қиял патшалығын іздеу» деп аталатын еңбектерінде Хазария елі б.з.618- жылдар аралығында өмір сүрген деген дерек келтіреді. Кейбір деректерде XIII ғасырдың аяғына қарай бүкіл Хазар жері Волга мен Каспий теңізіні астында қалған. «Волга Атлантидасы» деген атқа ие болған Хазария қағанаты толығымен су астында қалады. Л.Н.Гумилев Волга өзені мен Каспий теңізінің түбіндегі архиологиялық зерттеулердің қалдықтарын тапты. Л.Н.Гумилев келтірген деректерде алып Хазар қағанатының түбіне жеткен саяси- әлеуметтік апат та, әскери соғыс та емес табиғаттың зұлмат күші болып шығады .

9 слайд

10 слайд
Орта ғасырлық ғалым Махмут Қашқарийдің «Түрік тілдерінің сөздігінде» Етил ( Эті) – қыпшақ еліндегі Бұлғар теңізіне құятын өзен деп көрсеткен. Яғни орта ғасырларда Каспий теңізі Бұлғар теңізі деп аталған. Тарихи деректерде VIII-XIII ғасырлар аралығында Алтай мен Еділ өзендеріне дейінгі территорияны мекендеген Қыпшақ мемлекетінде Каспий теңізі Бұлғар теңізі деп аталған болуы мүмкін. Бұл атау теңіз жағалауындағы орта ғасырлық тайпа немесе қала атауымен байланысты.Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы ежелгі Бұлғар хандығының және сол халықтың атауымен байланысты Каспий теңізі Бұлған теңізі деп аталған болуы керек .

10 слайд

11 слайд
134-1377 жылдар аралығында өмір сүрген Марокколық саудагер көпес,әрі саяхтшы Ибн Баттутаның «Ибн Баттутаның саяхаты туралы» кітабында оның Персия, Сирия мен Кіші Азияны одан әрі Қара теңізді кесіп өтіп, құрлықпен жүре отырып Еділ бойымен Кама өзенінің сағасына көтеріліп, мұндағы Алтын Орданың маңызды сауда орталығы Бұлғар қаласына келіп жеткеі туралы және «Түнек елінде» елтірімен сауда жасау марокколық көпеске қауіп төндірді әрі табысы аз болды, сөйтіп ол одан әрі солтүстікке сапар шегеді деп жазған. Ибн Баттутаның жазбаларындағы Бұлғар қаласының орта ғасырларда ірі сауда орталығы болғандығы туралы нақты дерек келтірген. Орта ғасырлық ғалым Махмут Қашқаридың «Түрік тілдерінің сөздігі» атты еңбегіндегі Бұлғар атауы осымен байланысты болуы мүмкін

11 слайд

12 слайд
Каспий теңізі ертедегі орыс жылнамаларында Волга өзенінің сағасын қоныстанған Хавал халқының атымен байланысты Хавал теңізі деп те аталған. Кейбір деректерде Хавал атауы X- XIII ғасырлар аралығында қолданыста болды десе, енді біреулерінде X-XVII ғасырлар деп көрсетеді. Хавл сөзі ежелгі орыс халықының қойған атауы. Ежелгі Хорезм мемлекетінің тұрғындары Каспий теңізінің жағалауындағы ірі сауда орталықтарына хавалс әкеліп сататын болған, осыған байланысты орыстар оларды хавалын халқы деп атап кеткен. Хавалн теңізінің атауы орыс карталары мен кітаптарында XVIII ғасырдың басына дейін орын алып келген. XVI ғасырда патшалық құрған IV Иванның тұсында бүкіл орыс жерінің картасы – « Үлкен Чертеж» жасалып, оған жазбаша түсініктеме – «Үлкен Чертеждің кітабы» жазылды. Онда «Хавалын теңізінен Көк теңізіне дейін тура күн шығысқа қарай 250 шақырым» деп көрсетеді. Мұндағы көк теңізі дегеніміз Арал теңізінің бір атауы.

12 слайд

13 слайд
Атақты Венеция саяхатшысы Марко Поло (1254- 1324ж.ж) сол кезде аз зерттелген Азияны алғаш шарлаған саяхатшы ретінде тарихқа енген. Ол шығыс мемлекеттері мен халықтарын дәл және егжей – тегжейлі сипаттады әрі Еуропа үшін құпияға айналған Қытайды ашты. «Марко Полоның кітабі» атты еңбегінде Армиян, Грузия, Иран, Үндістан т.б елдегдің географиясы,этногарфиясы, тарихы бойынша құнды дерек көзі болып табылады. Марко Полоның осы еңбегінде Каспий теңізінің Волганың төменгі ағысында орналасқан сол кездегі Алтын Орданың астанасы Сарай қаласының атымен Сарай теңізі деп атаған .

13 слайд

14 слайд
Каспий теңізінің XV ғасырда солтүстіктен оңтүстікке қарай кесіп өткен орыс көпесі Афанаси Никитиннің «Үш теңіздің арғы жағына саяхат» атты кітабында Каспий теңізі Дербент теңізі деп те аталған

14 слайд

15 слайд
Каспий теңізі кезінде Астрахан теңізі деп те аталған. Астрахан - тарихта XII ғасырдағы белгілі қаланың аты. Ол хазарлардың Итиль қаласына жақын жерде орналасқан. 1333 жылы Астрахан қаласында болған араб саяхатшысы Ибн – Баттута қаланың атына түсініктеме береді.

15 слайд

16 слайд
Осынау сан –алуан қосалқы атаулармен қатар бұл ұлы көлдің ерте кезден бері Каспий деген аты да қалмай келеді. Әуелі бастан Каспий, Гиркан атаулары қолданған болса, кейінірек карталарда Каспий атауы жиі жазылатын болдыда, Гиркан және тағы да басқа атаулар біртіндеп қолданудан шыға бастады. Орта ғасырлардағы Батыс Еуропада теңіздің атауы Каспий деген атпен белгілі болды. Ал Ресей бұл атауды картаға I Петр патшаның тұсында енгізді.Оның бұйрығымен 1715-1720 жылдары теңіз жағалауы суретке түсіріліп, есепке алынып, 1720 жылы теңіздің тасқа басылған алғашқы дербес картасы жасалып шықты. I Петр оны Париж ғылым академиясына табыс етіп, карта француз ғалымдарының өте жоғары бағасына ие болды. Осы тасқа басылған картада теңіздің аты Каспий деп жазылған . Осыдан бастап теңіздің Хавалнын деген аты қолданыстан бір жола шығып қалды.

16 слайд

17 слайд
Ерте заманда Каспийдің оңтүстік-батыс жағалауында негізінен жылқы шаруашылығымен айналысқан каспи тайпалары мекендеген. Бұл тайпаның осылай аталуына оның ең үлкен жабық су қоймасы-Каспий көлінің жағалауын мекендеуі себеп болса керек. Біздің теңізіміздің алғаш Каспий аталуы араб деректерінде де кездеседі.Тарихшылар б.д.д. ІІ мыңжылдықта каспи тайпалары «Каспиана» деп аталатын дербес мемлекетте өмір сүрген деп тұжырымдайды. Кейіннен олар өзінің мемлекеттік күші әлсіреген соң Албанияның қарамағына кіріп, оның бір аумағы болған. Уақыт өте келе каспи тайпалары албан халқымен, кейін әзірбайжандармен араласып, сіңісіп кетеді. Ежелгі халық тарих сахнасынан жоғалғанмен, ол туралы аңыз мәңгіме сақталып қалды.Сол аңыздардың бірінде бұл халықтың өте айбынды, жауынгер халық болғаны жайлы айтылады. Оларды Солтүстік Әзірбайжанның стратегиялық пункті Дербентті қорғайтын «Каспий қақпасын қорғаушылар» деп атаған.

17 слайд

18 слайд
Зерттеу жұмысының жаңалағы: Каспий теңізінің атаулары әр түрлі тарихи кезеңде өзгеріске ұшырап түрлі атауға ие болғандығы анықталды. Каспий теңізінің атаулары ру, тайпа, елді мекендердің, ірі қалалардың атауларымен аталғаны дәлелденді.

18 слайд

19 слайд
Зерттеу жұмысының ұсынысы: Еліміздегі елбасының бастамасымен басталған «Рухан Жаңғыру»  бағдарламасының аясындағы 100 жетекші оқулық аудармасы –  бәсекеге қабілетті Қазақстанның болашақ ұрпағын қалыптастыруда нақты қадам болып табылады. Осы бастаманы негізге ала отырып өз зерттеуімдегі Қазақ жеріндегі жер су атауларының аттарының басым көпшілігінің мән - мағнасы түсініксіз, немесе көмескі тартып, шығу тарихы туралы, қазақ тілінде нақты деректердің болмауына байланысты, жер су атауларының мән -мағнасы түсініксіз болып келетіндігі анықталды.Осыған орай жер су атауларының шығу тарихы туралы қазақ тілінде оқушыларға қосымша мәлімет беретін оқушы анықтамасы немесе жеке кітап болып басылып шықса.

19 слайд