Баяндама: "Сөйлеу тілінің анатомиялық-физиологиялық механизмінің бұзылыстарын түзетуде қолданылатын логопедиялық тәсілдер"

1 слайд

1 слайд

2 слайд
ХХІ ғасыр-білім бәсекесі ғасыры. Әлемдік білім кеңістігінің ұлан-ғайырлы сондай, мұғалімнің аса зор мәдениеттілік пен білімділікке үнемі ұмтылысы, педагогикалық, деңгейінің жоғары болуын қадағалауды талап етеді. Болашаққа біздің қадам енді басталды, оның қандай болуы сіз бен бізге байланысты. Н.Ә.Назарбаев

2 слайд

3 слайд
Қазіргі таңда еліміздегі тепе - теңдіктің бұзылуына, биологиялық - психологиялық факторларға байланысты туа біткен, тұқым қуалаған,жүре пайда болған балалардың сөйлеуінің бұзылуы жылдан – жылға артуда. Осындай балаларға көмек көрсету біздің елде өзекті мәселелердің бірі. Баланың тіліндегі кемістіктердің пайда болуына биологиялық және әлеуметтік - психологиялық зияндылықтардың миға әсер етуі себеп болады. Сәбидің ана құрсағындағы кезеңіндегі, босану кезеңіндегі және дүниеге келген алғашқы жылдарда сыртқы ортаның әртүрлі жағымсыз әсерлері тілдегі елеулі кемістіктердің пайда болуына әкеледі.

3 слайд

4 слайд
Сөйлеу тілінің анатомиялық-физиологиялық механизмін жақсы білу (сөйлеу әрекетінің құрылымы мен оның функционалды ұйымдастырылуын): 1 . Қалыпты жағдайда сөйлеу тілінің күрделі механизмін 2 . Сөйлеу тілінің ақаулықтарын талдауына дифференциалды түрде қарау 3. Түзету жұмысының жолдарын анықтауға мүмкіндік береді . Сөйлеу қабілеті сөйлеу аппараттарын іске қосатын орталық және шеткі күрделі жүйке жүйелері арқылы іске асады. Сөйлеу әрекетінде бас ми қызметі басты рөл атқарады.

4 слайд

5 слайд

5 слайд

6 слайд
С өйлеуші өз ойын жеткізу үшін керек сөздерді іріктеп, оларды тілдің грамматикалық ережелерімен байланыстырып, сөйлеу аппаратының артикуляциясы арқылы айтады. Адамның сөзі түсінікті және анық болу үшін, сөйлеу мүшелерінің қимылы заңды және нақты болуы тиіс. Сонымен бірге бұл қимылдар әдеттенген болып, еріксіз іске асуы керек. Әдетте, сөйлеуші тек өз ойының ағымын ғана ескереді де,ал сөйлеген кезде оның ауыз қуысындағы тілі қандай қалыпта болуы керек екені, қай кезде тыныс алу керек екенін,тб ойламайды. Бұл сөйлеу механизмінің әрекеті нәтижесінде іске асады. Сөйлеу маханизмінің әрекетін түсіну үшін сөйлеу сөйлеу аппаратының құрылымын жақсы білу керек.

6 слайд

7 слайд
Сөйлеу аппараты Органикалық (реттеуші) Перифериялық (шеткі - атқарушы) бір бірімен тығыз байланыста. Правдина О.В .айтуынша Сөйлеу аппараты дегеніміз -орталық жүйке жүйесінің әр бөлігіне әр деңгейде орналасқан, бірақ барлығы жиылып бір іске жұмылған өз алдына дербес қабілетті жүйе.

7 слайд

8 слайд
Сөйлеу аппаратының орталық бөлімі адамның миында орналасқан. Ол реттеу қызметін атқарады. Бұл бөлім ми қыртысынан (көбінесе сол жақ мидың) • Ми қыртысы асты ядроларынан • Ми өзегі • Ми өзегі ядроларынан • Жалғайтын жүйке жолдарынан • Тыныс алу • Дауыс • Артикуляциялық бұлшық еттеріне баратын жүйкелерден тұрады.

8 слайд

9 слайд
Орталық сөйлеу аппаратының және оның бөліктерінің қызметі қандай? Сөйлеу жоғары жүйке жүйесінің басқа да көріністерімен қатар рефлекстер негізінде дамиды. Сөйлеу рефлекстері мидың әртүрлі бөліктерінің әрекетіне байланысты, дегенмен сөйлеудің жасалуында ми қыртыстарының кейбір бөліктері басты рөл атқарады. Әсіресе мидың сол жақ қыртысының маңдай, самай, төбе, шүйде бөліктері. (солақайларда оң жақ)

9 слайд

10 слайд
Ми қыртысының маңдай бөлігінің төменгі қыртысында БРОКА орталығы орналасқан. Адамның дауыс шығару және сөйлеу процестері осы орталықта іске асады. Ми қыртысының самай бөлігінде басқа адамның сөйлеген сөзін естіп - түсіну қабілетін іске асыратын ВЕРНИКЕ орталығы орналасқан. Осыған байланысты адам басқа адамның сөйлеген сөзін естіп , түсінеді . Ми қыртысының төбе бөлігі естіп, сөзді түсініп, адамның жазу жазуын жазылған сөздерді шүйде бөлігінде орналасқан көру орталығы арқылы көзбен көріп , түсінуге үкен ықпал етеді.

10 слайд

11 слайд
Баланың сөйлеу тілінің дамуы ересектердің артикуляциясын көріп қабылдау арқылы жүзеге асырылатыны белгілі. Ми қыртысы астындағы ядролар адамның сөйлеген кезде анық, байсалды және әсерлі сөйлеуіне әсерін тигізеді. Сөйлеу аппаратының барлық мүшелері мен өзге ядроларына шығатын бас артикуляциясын жүйкелермен қамтамасыз етілген. Нерв жүйелері арқылы адамның миындағы сөйлеу орталықтары (Брока мен Вернике)шетте жатқан сөйлеу аппаратының мүшелерімен тікелей байланысып, бір біріне серпіндерін (импульстерін) жіберіп отырады. Белгілі психолог А.Р. Лурияның орталық нерв жүйесінің жұмысының принциптері жайындағы көзқарасы бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған. Ол мидың жұмысында функционалды үш блокты ажыратады.

11 слайд

12 слайд
Іреттілік, ІІреттілік, ІІІреттілік зоналар ажыратылады Белгілі сезім мүшелерінен мәліметтер қабылданады Іреттік зоналардан алынған серпіндерін талдау ІІреттік зоналар арқылы іске асырылады ІІІреттік зоналар қабылданатын сезім мәліметтерін талдау, жинақтау және интеграциялау қызметін атқарады І,ІІреттік зоналар белгілі бір анализатордың бөлігі болып табылады. (есту, көру,тб) Осы блоктардың қызметінің өзара тығыз байланысы нәтижесінде сөйлеу процесі іске асады. Сонымен қатар, сөйлеу процесінде әр блок арнайы өз қызметін атқарады.

12 слайд

13 слайд
Сөйлеу аппаратының шеткі бөлігі (атқарушы) үш бөліктен тұрады: Тыныс алу Дауыс шығару Артикуляциялық бөлігі

13 слайд

14 слайд
Сөйлеу процесі дем алып дем шығаруына тікелей байланысты. Сөз дем шығару кезінде пайда болады. Дем шығару кезінде негізгі ауа ағыны газ алмастыру қызмертінен басқа дауыс шығару мен артикулияция қызметін қатар қамтиды. Адамның сөйлеген кездегі дем алуы мен дем шығаруы үнсіз (сөйлеген кездегі) отырғаннан өзгеше болады. Сөйлеген кездегі дем алу-дем шығару процесінің ерекшеліктері: ауыз арқылы дем алу, дем шығару процесі дем алу мен салыстырғанда ұзаққа созылады. Сөйлеген кезде адам өкпеге ауаны жай кездегімен салыстырғанда 4есе көп жұтады. Демалу фазасы өзгеше болады (дем алу -тоқтау-дем шығару). Тыныс алу бөлігі: Кеңірдек Кеуде қуысы Өкпе Бронхылар

14 слайд

15 слайд
Дауыс шығару бөлігі : Дауыс қатпарлары бар көмекейден тұрады. Көмекей дегеніміз -конустың формасына ұқсайтын бірнеше шеміршектен және жұмсақ еті бар сақиналардан құралған кең де қысқа түтікше, көмегей мен жұтқыншақтың арасында жұтынған кезде көмейкейді жауып тұратын қалқанша орналасқан. Соның арқасында жұтқан тамақпен сілекей көмекей қуысына түспейді. Көмекейдің ішіндегі кілегей қабығының қатпарлары шын дауыс перделерінен және оның төменгі жағындағы жалған дауыс пердесінен тұрады. Дауыс перделері көмекей саңылауын түгелге жуық жауып тұрады. Жай тыныс алу кезінде дауыс перделері аралығы кең ашылған кезінде және тең бүйірлі үшбұрыш тәрізді болады. Дем алу және дем шығару кезінде ауа кең ашылған дауыс пердесі аралығынан дыбыссыз өтеді.

15 слайд

16 слайд
Артикуляциялық бөлігі : Артикуляция аппараттың құрамына ауыз және мұрын қуыстары мен жұтқыншақ кіреді. Артикуляция мүшелері: Белсенді (қозғалмалы): Тіл, жұмсақ таңдай, ерін, төменгі жақ сүйектері Енжар (қозғалмайтын): қатты таңдай, жоғарғы жақ сүйектері, тістер Тіл -артикуляцияның негізгі мүшесі болып табылады. Тіл-көлемді, сіңірлері жоқ, бұлшық етті мүше. Жақ сүйектері қабысқан кезде ол бүкіл ауыз қуысын толтырады. 1. Тілшік 2. Тіл түбірі 3. Азу тістер 4. Астыңғы күрек тістер 5. Астыңғы ерін 6. Жоғарғы ерін 7. Жұмсақ таңдай 8. Таңдай доғасы 9. Жұтқыншақтың артқы қабырғасы 10. Тілдің шеткі бүйірі 11. Тілдің ортасы 12. Тілдің орталық сайы 13. Тілдің ұшыАртикуляция (латын тілінен аударғанда articulare – бөлшектеу, айқындап анық айту)-жеке тіл дыбыстары мен олардың қосындыларын айтқанда қажет сөйлеу мүшелерінің іс-әрекеті.

16 слайд

17 слайд
Тілде сөйлеу кезінде әр түрлі міндет атқаратын көптеген бұлшық ет топтарын ажыратуға болады: 1. Ерін 2. Тістер 3. Альвеолалар (қызыл иек) 4. Қатты таңдай 5. Жұмсақ таңдай 6. Дауыс перделері 7. Тіл түбірі 8. Тіл арқасы (ортасы) 9. Тіл ұшы

17 слайд

18 слайд
Сөз дыбыстары белсенді дыбыстау мүшелерінің (тіл, ерін, жұмсақ таңдай, төменгі жақ) жұмысының нәтижесінде пайда болады. Тіл мен ерін әр түрлі қимылдар жасап, мұрын жолдарын ашып,жауып, ал төменгі жақ -ашылып, жабылып тұрады. Сөйлеу кезінде өкпеден шығатын ауа трахея арқылы көмекейге барады. Дауыстың қатысуынсыз айтылатын дыбыстардың жасалуы кезінде дауыс перделері ашық болады да, ауа көмекейден еркін өтеді. Дауыс перделері жақындасып, шығарылатын ауаның жолын жабады. Ал ауа перделер арасынан күшпен өтіп, оларды тербеліске ұшыратады. Соның нәтижесінде дауыс пайда болады. Көмекейден шығарылатын ауа ағыны (дауыспен немесе дауыссыз) сыртқа шығады. Егер ауыз қуысында дыбыс жасалу кезінде жұмсақ таңдай көтеріліп жұтқыншақтың артқы қабырғасына қабысса (мұрын қуысына қарай жолды жабады), ауа ауыз арқылы шығады. Қазақ тіліндегі барлық дыбыстарды айтқанда «м», и»н», «ң» дыбыстарын айтқан кезде жұмсақ таңдай төмендейді, ауа ағыны мұрынға кетеді. Артикуляциялық аппараттың ең белсенді мүшелері – тіл мен еріннің қалпы әр сөз дыбыстарын қалыптастырады. Тілдің әр бөлігі (ұшы, бүйірлері,түбірі) әр түрлі қимыл жасай алады, соның нәтижесінде тіл көптеген акустикалық әсер беретін алуан түрлі артикуляция жасай алады. Оларды біз әр түрлі дыбыс ретінде қабылдаймыз. Сөз дыбыстары қалай жасалады?:

18 слайд

19 слайд
Артикуляциялық аппараттың құрылысында туа біткен немесе ерте ( 7жасқа дейін) жаста пайда болған кез келген бұзылыстар баланың сөйлеу тілінің қалыптасуына және дамуына әсер етеді. Артикуляциялық аппаратында кешірек пайда болған кемістіктер әдетте күрделі кемістіктерге соқтырмайды, бірақ ауызша сөйлеу тілінің жеке сипатына және сапасына маңызды әсерін тигізеді. Артикуляциялық аппараттың ақаулары (бұзылыстары) Артикуляциялық аппараттың ақауларының түрлері Жақ сүйек патологиясының ең жиі кездесетін түрлері қаты және жұмсақ таңдайдың жарықтары болып табылады. Жарық – таңдайдағы туа біткен саңылау. Жарықтар жұмсақ және қаты таңдайдың, олардың альвеолярлы өскінінің жарығы: үстіңгі еріннің жарығы болып бөлінеді. Жарықтың салдарынан ринолалия пайда болады, еріндік-тістік дыбыстардың артикуляциясы қиындайды немесе бұзылады.

19 слайд

20 слайд
Прогения. Астыңғы жақ сүйегінің шамадан тыс дамуына байланысты оның алдыға шығып кетуі Тістенудің ақаулықтарының түрлері: Прогнатия. Жоғарғы жақ сүйегінің шамадан тыс дамуына немесе астыңғы жақ сүйегінің жетік дамымауының салдарынан оның алдыға шығып кетуі. Бұндай ақаулықты қазақ тілінде кемиек деп атайды. Алдыңғы тістену. Астыңғы және үстіңгі тістер бір деңгейде орналасады. Алдыңғы ашық тістену. Прогнатия, прогения немесе тістердің болмауы (ақаулары) салдарынан алдыңғы тістердің қабыспауы. Тістену (ортогнатия) Астыңғы және үстіңгі тістердің бірігіп тұрғанындағы жақ сүйектердің қабысуы. Қалыпты жағдайда үстіңгі тістер біршама алға жылжып тұрады.

20 слайд

21 слайд
Диастема:Диастема. Грек тілінен аударғанда ара қашықтық, аралық дегенді білдіреді. Тістердің орналасуының ақаулығы, жоғары күрек тістер арасы шамадан тыс ашық. Шынайы Барлық тістер шығып болғаннан кейін байқалады. Жалған Тістер шыққанға дейін байқалады Тіл асты желбезегінің қысқалығы: Туа біткен ақаулық бұндай жағдайда тіл кимылдары қиындап, шектеулі болады. Сондықтан,көптеген жағдайда тілдің жоғары көтерілімін талап ететін дыбыстарды айту бұзылыстарының себебі болып табылады. Макроглоссия. Шамадан тыс үлкен тіл. Парез және паралич салдарынан тіл қимылдарының бұзылыстары,сонымен қатар бірге оның туа біткен шамадан тыс дамуы Микроглоссия. Тілдің жетік дамымауы. Қалыпты жағдайда тіл артикуляцияға керек барлық қимылдарды орындайды.

21 слайд

22 слайд
Тіл кемістігіАлалия ТұтықпаДислалия Дислексия, дисграфия Дизартрия ЖТК І -ІІ-ІІІдеңгейіАфазия Ринолалия

22 слайд

23 слайд
Тіл кемістігінің ринолалия, дизартрия түрлерімен жүргізілетін жұмыстардың реттілігі  Массаж түрлері (отаға дейінгі, отадан кейінгі, артикуляциялық, бұлшық ет массаждары)  Артикуляциялық жаттығулар  Тыныс алу жаттығулары  Дыбыс қою кезеңі  Танымдық қабілеттерін арттыру жұмыстары  Тілдің грамматикалық құрылымын арттыру жұмыстары  Қолдың ұсақ моторикасын арттыру жұмыстары

23 слайд

24 слайд
Тіл кемістігінің ринолалия, дизартрия түрімен жүргізілген жұмыстар

24 слайд

25 слайд
Тіл кемістігінің тұтықпа түрімен жүргізілетін жұмыстардың реттілігі  Сөйлеу ережесі  Психотерапевттік сипаттағы әңгімелер  Тыныс алу жаттығулары  Вокалотерапия  Фонациялық дем алуды қалыптастыру  Релаксациялық гимнастика кешені (бұлшық еттің жекелеген бөлігі үшін)  Мимикалық және артикуляциялық бұлшық еттерге арналған релаксациялық жаттығулар  Диафрагмалды тыныс алуды қалыптастыру  Сөз координдинациясы мен ритмикалық қимыл қозғалыстарды дамыту жұмыстары

25 слайд

26 слайд
Ті...

26 слайд