Дәстүрлі мәдениет

1 слайд
Дәстүрлі мәдениет Орындаған: Азамат Аида 421 топ

1 слайд

2 слайд
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің түп тамыры өте тереңде жатыр. Қазақ  мәдениетінің  қалыптасып дамыған аймағы осы  ұлттың  бүгінгі мекені, соның төңірегі. Оның дәлелі  археологиялық , палеоэтнографиялық деректер. Біздің жерімізде мекендеген  андронов тайпаларының  қыш құмыраларындағы  ою-өрнектер  кейінгі қазақтың бау, басқұрларындағы нақыштарға ұқсайды. Андроновтықтардың тастан салған үйлері, шаруашылық құрылыстары, құдықтары кейінгі қазақтың осындай құрылыстарында көрініс тапқан. Одан бергі  сақ ,  ғұн ,  үйсін ,  қаңлы  тайпаларының да мәдениеттерінің қазақ дәстүрлі мәдениетінің қалыптасуына әсері аз болмаған. Ерте ортағасырларда бүгінгі  Қазақстан  жерін және көрші аймақтарды мекендеген таза түркілік  этностар  және мемлекеттер тұсында бүгінгі қазақ халқы дәстүрлі мәдениетінің, тілінің негізі қалыптасты. Жалпы мәдениетті, әдетте, шартты түрде екіге бөлеміз. Ол материалдық (заттай) және рухани мәдениет. 

2 слайд

3 слайд
Материалдық мөдениетке ұстап көруге болатын заттық дүниелерді жатқызсақ, рухани мәдениетке көзбен көріп ұстауға келмейтін рухани құндылықтарды жатқызамыз. Ұлттық материалдық мәдениетте оның дәстүрлі ерекшеліктері анық көрініс табады. Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениетінің ең бір көрнектісі де көнесі —  киіз үй . Киіз үй тарихы Дәстүрлі қазақ көшпелі қоғамының материалдық мәдениет саласындағы үлкен бір жетістігі — киіз үй. Бүгінгі таңда киіз үйдің 2 мың жылдан астам тарихы бар екенін ғалымдар дәлелдеп отыр. Көшпелі сақтар бұдан екі жарым-үш мың жыл бұрын өмір сүргендігі белгілі. Көшпелі сақтарда үлкен  арбаның  үстіне тіккен (орнатқан) киіз жамылғылы  баспанасы  және жиналмалы шошақ үйлері болған. Б.з.д. I мыңжылдықтың соңында Қазақстан жерін жайлаған ғұндар мен үйсіндерде  уықты , шаңырақты, киізбен жабылған үйдің болғандығы дәлелденіп отыр. Одан екі-үш ғасыр ертерек кезеңге жататын  Алтайдың   Пазырық  қорғандарынан табылған киіздердің қазақ киіздеріне ұксастығы таңғалдырады. Жиналмалы  керегесі  бар, уық, шаңырағы бүгінгі қазақтың киіз үйіне ұқсас жылжымалы баспана түркі заманында толық қалыптасқан болуы керек.  Орхон—Енисей  көне сына жазбаларында киіз үй ұғымын білдіретін « керагу » деген сөз кездеседі. Көне түркілердегі киіз үйдің « керегу » атауы кейінгі қазақтарда да сақталған. Қазақ кейде киіз үй атауының баламасы ретінде « кереге » деген сөзді де қолданады. Бұл әдет көбіне шығыс өңірі қазақтарында жиі кездеседі.

3 слайд

4 слайд
Монғолдар керегесі бар киіз үйді  түркілерден  шамамен XIII ғасырда қабылдаған. XV—XVI ғасырларда  Еуразия  даласында киіз үйдің екі түрі —  түркілік  және  монғолдық  түрл ері қалыптасады. Киіз үйдің түркілік түрі уығының иіні қайқылау болуына байланысты жатағандау болып келеді, ал монғол киіз үйінің уығы тіктеу, төбесі  конусқа  ұқсас шошақтау болады . Қазақтың күнделікті өмірде пайдаланған үйлері дәулетіне қарай төрт қанаттан сегіз қанатқа дейін болған. Әйгілі ғалым Әлкей Марғұланның айтуына қарағанда, салтанатты орда үйлері 12,18, тіпті 30 қанатқа дейін болған. XVIII—XIX ғасырларда қазақтың сұлтандары, атақты билері екі үйді қатар тігіп, арасынан керегеден дәліз жасап екі бөлме етіп те пайдаланған.  Кереге желкөз және торкөз болып екі түрге бөлінеді .

4 слайд

5 слайд
Киіз үйдің құрылысы Киіз үй  ағаш ,  киіз  бөліктерінен және бау-шудан тұрады. Үйдің ағаш саймандары төрт бөліктен:  кереге, уық, шаңырақ және есіктен  тұрады. Кереге  — киіз үйдің  дөңгелек  қабырғасын құрайтын, бірнеше жиналмалы бөліктен тұратын зат. Әрбір жеке бөлігі  қанат  деп аталады. Уық  — шаңырақ пен керегенің арасына  дәнекер  болып тұратын иінді  шыбық  ағаштар. Шаңырақ  — киіз үйдің төбесі. Үйдің көлеміне қарай шаңырақтың  диаметрі  екі жарым метрден бес метрге дейін болады. Шаңырақ иінінің бүйірінің астына қарай уықтың ұшы кіріп тұратын көздері болады. Шаңырақтың дөңгелек иінінің ортасынан жартылай томпайып келген кергіш ағаштар салынады. Бұл ағаштарды  күлдіреуіш  дейді. Олардың екі түрлі қызметі бар. Бірі — шаңырақты керіп тұру, екіншісі - шаңырақтың үстінен жабылатын түндік (түңлік) киіздің астына дәнекер болу. Күлдіреуіштің бағыты есікке қарамай ауысып тігілсе, көргенсіздіктің белгісі деп есептелген. Сықырлауық  — киіз үйдің ағаш есігі. Ашып-жапқанда одан шығатын дыбысқа қарай сықырлауық атанған. Бұл есік екі жармалы болады. Оны, әдетте, өрнектеп әшекейлеп жасайды. Киіз үйдің киіз жамылғысы үш бөліктен тұрады:  туырлық ,  үзік ,  түндік . Туырлық — үйдің кереге бөлігін айнала жауып тұратын төртбұрышты ұзын киіз. Әдетте, туырлық үйдің көлеміне қарай үшеу, төртеу болады. Уықтардың үстін жауып тұратын  трапеция  тәрізді киіз жамылғыны үзік деп атайды. Ол екеу болады. Шаңырақты жауып тұратын төртбұрышты шағын киізді түндік (түңлік) дейді. Сонымен қатар көбінесе киіз үйдің ағаш есігінің сыртынан киіз есік тұтады. Оны түнде түсіріп, күндіз шиыршықтап маңдайшаға жинап қояды.

5 слайд

6 слайд
Киіз үйдің бау-шуына желбау, аяқ бау, аспа бау, әр турлі таңғышт ap, бау-басқұрлар жатады. Олар, әдетте, тоқылып жасалады. Әдемі геометриялық өрнектермен безендіріледі. Қазақ дәстүрі бойынша киіз үйдің есігін шығысқа қаратып тіккен. Күншығыс бағытын ұстану сонау сақтардан, одан бергі  қыпшақтардан  келе жатқан дәстүр. Киіз үйдің іші оң жақ, сол жақ болып бөлінеді. Киіз үйдің оң-солы төрден есікке қарап отырған адамның оң-солымен есептеледі. Киім үйдің сол жақ жоғары бөлігінде үй иесінің төсек-орны болады, одан төмен  ыдыс-аяқ ,  саба , ас-су тұратын орын, оны кейде шимен қоршап орналастырады. Үйдің оң жақ бөлігінде бойжеткен қыздың төсегі орналасады. Қазақ сондықтан бойжеткен қызды «оң жақта отырған қыз» деп атайды. Үйдің қақ төрінде  жүкаяқ  қойылып, үстіне жүк жиналады. Оң жақтың есікке жақын бөлігінде  ер- тұрман  қойылады,  жүген  ілінеді. Үйдің қақ ортасында  ошақ  болады. Қазақ жайлауға шықканда үйлерді көбіне  шеңбер  бойымен тігіп, ортасына түнге қарай қойды иіретін болған. Мұндай жағдайда үйлердің есіктері шеңбердің ішіне қарай бағытталып тігіледі. Кейде үйлерді жарты шеңбер қылып тігіп, алдыңғы жағына түнде мал иіретін. Осындай көшпелі тұрмысқа ыңғайланған киіз үйлерде қазақтар жазда ғана емес қыста да тұрған. Қыста киіз үйдің керегесіне жиілетіп тоқылған ши тұтып, туырлығын қос-қостан салып,  іргесін  көміп, сары қи мен ағашты жағып тұра берген.

6 слайд

7 слайд
Отырықшы баспаналары XV—XVIII ғасырларда отырықшы қоныс-үйлердің 4 түрі болды. Олар  қыстау , қыстақ-қоныс, тастан, топырақтан салынған бекінісі бар уақытша қорған және қала ( кент ). XVIII—XIX ғасырларда Қазақстанның көпшілік аймақтарында қыста қыстайтын қыстаулар болған. Әсіресе оңтүстік аймақтарда  мал шаруашылығы  егіншілікпен ұштасып, оларда жартылай көшпелілік, жартылай отырықшылық салты қалыптасқан. Қазақстанның көпшілік өңірлерінде, өте ертеден келе жатқан там үйдің бір түрі — жартылай жеркепе қолданыста болған. Оларды салғанда жерді 1—1,5 м етіп тереңдетіп қазып, қабырғасын 50—60 см етіп шымнан, қам  кірпіштен , тастан көтерген. Мұндай үйлерді қазба үй,  жертөле  немесе жер үй деп те атаған. XIX ғасырдағы там үйлер, негізінен, шымнан, тастан, қамыстан, тоқылған  шарбақтан  салынды. Шығыс,  Орталық Қазақстан ,  Маңғыстау  мен  Жетісуда  там үй мен мал қораларын көбіне тастан қалаған. Ал Солтүстік,  Шығыс Қазақстан ,  Семей , Жетісу секілді орманды аудандарда үйді қарағайдан да тұрғызған. Бұл ағаш үйлердің көпшілігі қималанып салынатын болған, Қазақстанның оңтүстік аймақтарында үйді қам кірпіштен, сабан кірпіштен көп көтерген. Осы аймақта дымқыл топырақты ұзын қалыпқа салып түю арқылы да үйлер тұрғызатын. Оны  соқпа ,  ұрма  әдісі дейді. Қам кірпіш пен  күйдірілген кірпіштен  құрылыс салу  Оңтүстік Қазақстан  өңірінде біздің заманымыздың бірінші ғасырларынан бастап XVIII ғасырға дейін жалғасқан. XIX ғасырдағы қазақ қыстауларының көпшілігінде үйлер мен шаруашылық қоралары жапсарласа салынып, біртұтас кешенді құраған.

7 слайд

8 слайд
Ерлердің киімі  —  ішік ,  тон ,  шапан ,  шалбар   (сым) жөне өте көне заманнан XIX ғасыр мен XX ғасырдың басына дейін келіп жеткен түрі —  кебенек ,  күпі ,  жарғақ  (тайжақы). Ішік  — иленген теріден жүні ішіне қаратып тігілген қыстық киім. Ішік бағалы аң терілерінен тігілетіндіктен бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр ішік, түлкі ішік деп бөлінеді. Ішіктер кейде етек- жеңіне  алтын ,  күміс  зер ұсталған, оқалы, шет-шеті жұрындалған қайырмалы болып келеді. Ішікті жол жүргенде, той-жиынға көбірек пайдаланады. To н  — иленген  теріден , көбінесе қой терісінен тігілетін киімнің б ip түрі. Шапан  — ішіне  жүн ,  мақта  тартып, қалың матадан тігілетін киім.  Әйелдер киіміне  —   көйлек ,  камзол ,  белдемше ,  шапан , кестелі тон жатады. Әйелдер көйлегінің жағасы тұйық. Әйелдер көйлегін екі түрлі пішкен. Бірі ұзынынан тұтастай пішу де, екіншісі мықынға дейін бөлек пішіп, кейін қосып тігу. Әйелдер көйлегінің жаға тұсы — алды б ip қарыстай кесіліп, өңірі мен жағасы түймемен тұйықталып жабылады. Кейде қыз балалар көйлектің сыртынан өңірше киетін.  Өңірше  дегеніміз —  үшбұрышты  бұлдан істеліп, шетіне тоқыма бау сырылып, желк e жағынан түймеленетін киім. Кейде өңіршеге  маржан , күміс тиындар да тағатын. Әйелдер көйлегінің жеңі ұзын болады, жасына қарай әйел көйлектерінің түр-түсі әр түрлі. Мысалы, қыздар мен жас келіншектер қызыл, жасыл түсті немесе түрлі түстінің ашық түсінен көйлек киеді. 

8 слайд

9 слайд
• Ұлттық тағамдар, ыдыс-аяқ • Қазақ халқының қай тағамы да оның шаруашылығымен, күнкөріс тіршілігімен тығыз байланысты. Негізгі күнкөрісі мал шаруашылығы болғандықтан оның дәстүрлі тағамдары еттен, сүттен жасалады. • Қазақ қысқа қарай соғым сояды. Соғымға ауқатты адамдар бірнеше жылқы, он шақты қой, бір-екі сиыр, кейде бір түйе соятын да, етін тұздап тошалаға іліп сақтайтын. Жылқы етінен ішекке салып  қазы ,  шұжық , ішек майын ішекке тығып  қарта  жасайды. Жылқының жалындағы майынан жал деген сыйлы тағам жасалады. • Сиыр етін мүшелеп бұзып тоңазытып іліп қояды да, қой етін көбіне сүрлейтін. • Еттің әр мүшесінің қонаққа тартылуында өзіндік рәсім бар. Мысалы, ең сыйлы қонаққа бас және жамбас тартады. Мәні жағынан одан кейін мына мүшелер жүреді: асықты жілік, ортан жілік, жауырын, кәрі жілік және тоқпан жілік. • Сүт тағамдары да өте бай. Олар әсіресе көктем, жаз кезінде көп пайдаланылады. Сүт тағамдарына  құрт ,  ірімшік ,  сары май ,  қымыз ,  қатық ,  шұбат ,  айран ,  іркіт  жатады.

9 слайд

10 слайд
• Қару жарақтары • Қазақта «ер қаруы — бес қару» деген сөз бар. Ол бес қаруға  a т y қарулары ( садақ , жақ, жай), түйрегіш қарулар ( найза , сүңгі, жыда), кесу қаруы ( қылыш ,  семсер , сапы), шабу қаруы —  айбалта , соғу қаруы ( шоқпар , гурзі) жатады. • Қосымша  қару-жарақтарға   қанжар ,  кездік ,  арқан  жатады. Қанжар (кездік) ертедегі сақ, түрік тайпаларында кездеседі. Олар көбіне семсер, сапылардың кішірейтілген түрі. Айқас кезінде жау әскеріне арқан тастап, аттан құлатып сүйретіп те әкететін әдіс болған. • Қару  атадан балаға мұра болып беріледі. Ер жетіп алғаш рет ел қорғауға шыққан жас батыр әкесінің, не атасының қаруын  сандықтан  алып беліне таққан.

10 слайд

11 слайд
• Назарлары ңызға рақмет!

11 слайд