Ерте орта ғасырлардағы түркі мәдениеті (ҮІ-ІХ ғ. І жартысы)

1 слайд
Тақырыбы:Ерте орта ғасырлардағы түркі мәдениеті (ҮІ-ІХ ғ. І жартысы) Орындаған:Васильева А.Т «М.О.Әуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМҚК Шығыс Қазақстан облыстық білім басқармасы

2 слайд
1.ҮІ-ІХ ғасырлардағы Қазақстан мәдениетінің даму ерекшелігі ҮІ-ІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан мен Орта Азия жерінде бірін- бірі алмастырған бірнеше түрік қағанаттары өмір сүріп, олар бір-бірінің мәдениеттерінің дамуына, ортақ түркілік мәдениеттің қалыптасуына ықпал жасады. Жазба деректер мен археологиялық материалдар ҮІ-ІХ ғасырларда Қазақстан территориясында экономикалық және мәдени өмірдің өрлей бастағанын көрсетеді. Бұл үрдіске әсіресе Ұлы Жібек жолы айрықша әсер етті.

3 слайд
2.ҮІ-ІХ ғасырлардағы қала мәдениетінің дамуы  Қала мәдениеті Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан аймағында ерекше дамыды. Қалалар әкімшілік және қолөнер, сауда, мәдениет орталығы ретінде де дами бастады. Осы кезеңдегі ірі қалалардан Суяб, Отырар, Тараз, Сығанақ, Испиджаб, Баласағұн т.б атап өтуге болады. ҮІ-ІХ ғ І жартысында Оңтүстік Қазақстанда 33, оңтүстік батыс Жетісуда 27, солтүстік шығыс Жетісуда 36 қалалар болған. Орта ғасырлық қалалар үш бөліктен: ішкі қамал, шахристан, рабадтан тұрды. Қалаларда діни ғимараттар, керуен-сарайлар, сарайлар, шеберханалар, т.б діни-мәдени және шаруашылық ғимараттар көптеп салынды.

4 слайд
3.ҮІ-ІХ ғасырлардағы өнер ескерткіштері  Ежелгі түріктердің тамаша мәдени мұраларының бірі саналатын тас тұлғаларды жасау ісі болды. Мүсін жасау үшін ұзындығы 0,5 метрден 2,8 метрге дейінгі ұзынша тастар таңдап алынған. Көбінесе мұртты және сақалды еркектер жиі бейнеленеді, әйелдердің бейнесі сирек кездеседі. Бейнелеу өнерінің тағы бір түрі –жартастағы суреттер (петроглифтер) болып табылады. Олар мазмұны жағынан екі топқа бөлінеді: біріншісі-салт аттылар, қаумалап аң аулау, көшіп қону, жекпе жек бейнеленген көріністер, екіншісінде ертедегі түркі қағанаттарының өзінше бір нышандарына арналған таутекелердің таңба сияқы бейнелері бар.

5 слайд
4.ҮІ-ІХ ғасырлардағы әдеби шығармалар  ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда Сырдария бойын мекендеген оғыз-қыпшақтар арасында пайда болып, халық ауыз әдебиетінің асыл мұрасы ретінде сақталып жеткен «Қорқыт ата» кітабы («Қорқыт ата кітабының» сюжетіне негіз болған қаһармандар Қазан-Салор (Қазанбек), Қазанбектің әйелі Бөрте сұлу, оның ұлы Оразбек, Бәмсі-Байрақ, ер Домрул, батыр Бисат, Қан-Төрәлі, ер Игенек) мен «Оғызнама» (алып қара күштің иесі Оғыз қаһанның балалық шағы, ерлігі, бір көзді дәу Қиятты жеңуі, үйленіп, ұлдарына Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау, Теңіз деп ат қоюы т.б.) дастанын айрықша айтуға болады.

6 слайд
5.Ежелгі түріктердің наным-сенімдері  Ертедегі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер-Суға (Йер-Суб) сиыну болды.Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды.Өзінің мәні жағынан бұдн кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай от басы мен бала-шағаны қорғаушы болған. Сондай-ақ отқа табынумен шамандықта елеулі орын алған. Ұлы Жібек Жолы арқылы Будда, христиан, манихей діндері де тарады. Дегенмен ҮІІІ ғасырда басталған араб шапқыншылығына байланысты ислам діні кеңінен ене бастады.

7 слайд
Орхон-Енисей жазуы Орхон-Енисей жазбалары – Түркі халықтарының көне дәуірдегі ұзақ ғасырлық мәдениетімен тарихы тұрғысынан баға жетпес құнды дүние. VII-VIII ғасырларда жазылған, Орхон және Енисей өзен бойларында табылған. Ұлы Жібек жолы ( Ұлы «Жібек Жолы» ) — Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып, Шинжәң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты.  Ұлы Жібек жолы-адамзат өркениеті жасағын тарихи ескерткіштердің бірі. Біздің дәуірімізден бұрынғы II ғасырдан басталған бұл жол Еуропа мен Азияның- Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырғын көпір болғын.Оның Қазақстан жерін кесіп өтетін тұсында VI ғасырдан бастап, екі бағыт: Сырдария және Тянь-Шань жолдары бағыттары кең өрістелген. Бірінші жол Қытайдан басталып,Шығыс Түркістан Қашғар арқылы Жетісуға, содна Сырдарияны жағалап, Арал маңынан әрі қарай Батыс елдеріне өткен. Қала мәдениеті Қазақстанның ежелгі қалалары  – жазба деректемелер мен археологиялық материалдар нәтижесінде анықталған байырғы қоныс орындары, қала жұрттары. 6 – 9 ғасырларда Оңтүстік Қазақстан мен Оңтүстік-Батыс Жетісуда қала мәдениеті жақсы дамыды. Саяси жағынан бұл аймақтар түрік әулеттеріне бағынды және реті бойынша Батыс Түрік, Түргеш, Қарлұқ қағандықтарының құрамына енді. Бұл кезеңде көшіп жүретін жер аумағы шектеліп, көш жолдары қалыптасты, тұрақты қыстаулар мен жайлаулар орнығып, егіншілік пайда болды, отырықшы кедейлер тобы бөлініп, жекелеген рулық топтар отырықшылыққа көшті. Күрделі терминдермен жұмыс

8 слайд
ҮІ-ІХ ғасырлардағы Қазақстан мәдениеті Қала мәдениеті Көрнекті өнер ескерт- кіштері Көрнекті әдеби шығармалар Қала мәдениетінің бұл аудандарда дамуына  бірнеше факторлар әсер етті.  Олар  ең алдымен , географиялық орналасуы, яғни қолайлы табиғи - климат жағдайлары.  Екіншіден , ежелден отырықшы - егінші, қала мәдениеті дамыған Орта Азияның ықпалы.  Үшіншіден,  осы аймақ арқылы YI-YIII ғасырларда Ұлы Жібек жолының басты бағыттарының өтуі болды. Ортағасырларда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым- қатынастан тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып, байланысын үзген жоқ. Бұл кездегі Қазақстанның оңтүстігінде басты ірі қалалардың бірі - Сырдарияның орта бойына орналасқан - Отырар. Араб - парсы деректерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан деп те кездеседі. Ескерткіштер түріктердің өмірінен (ата- бабалары, түрік қағандарының ел басқаруы, Түрік қағанатының құрылуы мен құлдырауы, түріктердің наным-сенімі, соғыстары, көрші елдермен қарым- қатынасы, т.б.) мағлұматтар береді. Күлтегін мәтінінде ата-бабасының билік құруы мақтанышпен айтылады: «Жоғарыда Көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған. Адам баласы үстіне ата- бабам Бұмын қаған, Істемі қаған [таққа] отырған. [Таққа] отырып түрік халқына, еліне, төріне (билік) тұтқа болған, қалыптастырған». Өнер –ауқымы кең ұғым. Мәселен, сөз өнері, саз өнері, зергерлік өнер, т.б. Осы өнердің бір саласы – сәулет өнері. Археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде қала орындарынан тұрғын үйлердің орындары табылған. .. Түріктер  наным-сенімінің негізі  Көкке (Тәңір) және Жер-Суға (Йер-Су) сыйыну болды. Бұлардың негізгісі Көк еді.  Түріктер «бір құдай», «Тәңір біреу», «әлемнің жаратушысы Көк» деп есептейді. Түрік билеушілері өз жазбаларында өздерінің «жеңістері мен жеңілістерін көктің еркімен» байланыстырып, жұт жайлаған жылдары түрік халқын аман сақтап қалған Көк пен Жер-Су деп есептейді.

9 слайд
Даналық сөздердің мазмұнына сипаттама 1.Жауыңды басындырма, халқыңды ашындырма. Тоныкөк Жауыңды басындырма деген – жауыңды сен ешқашан басындырмауың керек, басыңа шығып кетпеу үшін. Ал халқыңды ашындырма деген – халқыңның ризашылығына бөленіп жүру керек. 2.Бас иесіз ел тозар. Күлтегін Егер ел басшысында қол басшылық қаситтер болмаған жағдайда ел де жер дамымай, болашағы болмай тозып,құрып кетеді. 3.Ұл ақылды хош көрмес – ата үлгісін көрмесе, Қыз жарытып, ас бермес – ана үлгісін көрмесе. Қорқыт ата Ұлттық салт – дәстүрімізді оның астарын түсініп, атадан балаға мирас ету қазіргі таңда, әсіресе, қазақ қыздары үшін ауадай қажет. «Қызды тәрбиелей отырып ұлтты тәрбиелейміз» деген қанатты сөздің өзі қыз бала тәрбиесінің қаншалықты маңызды екендігін білдіреді.  4. Қара есектiң басына жүген таққанмен тұлпар болмас. Қорқыт ата Бұл жерде қанша жерден сен жағдайды жақсарқың келсе де, ол жақсармайды.

10 слайд
Назарларыңызға рақмет!