#1 слайд
ГРАМАТИКА ТУРАЛЫ ТҮСІНІК Орындаған : Азамат Аида 421 топ

1 слайд

#2 слайд
• Грамматика  ( гр.  ' grammat і ke, γράμμα'  – әріп, жазу) –  тіл  білімінің  сөз таптарын , сөздердің өзгеруі мен  сөйлем  құрылысын зерттейтін саласы. • Үлкен екі саласы бар: • морфология ; • синтаксис . • Грамматика ережелерді орнату жолымен тілдік категориялар арасындағы қатынас жүйесі. Орнатылған ережелер негізінде тілді құрайтын элементтер қалыптасады және бірігеді. Бұл элементтер анық болып көрінсе де, грамматикада  теориялық   ұғым  болып табылады, « зат есім ,  етістік ,  сын есім » сияқты.

2 слайд

#3 слайд
• Грамматика  грек  c өзі,  «жазу шеберлігі» дегенді білдіреді .  Байырғы грек грамматистерінің  мақсаты сөзді орфографиялық тұрғыдан сауатты жазуға, стильдік  тұрғыдан дұрыс қолдануға үйрету болатын. • Келе-келе  грамматика  сөзінің мағынасы өзгеріп, едәуір кеңейе түсті. Қазір бұл термин тіл білімінде екі мағынада қолданылады: біріншіден, тілдің  грамматикалық құрылымы деген мағына білдірсе, екіншіден сол  грамматикалық құрылым туралы ілім деген ұғымды да бірге қамтиды. Грамматика тілдік бірліктердің арасындағы қатынастарды, сол қатынастарды білдіретін формаларды, олардың тілдегі жасалу тәсілдерін зерттейді. Осыған орай, тіл білімінде грамматикалық құрылым төмендегі төрт негізгі ұғым арқылы талданады. Олар — грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматика лық категория және грамматикалық тәсілдер.

3 слайд

#4 слайд
• Грамматика тілдің грамматилық құрылысын зерттейді. Грамматикалық құрылыс – белгілі бір тілдегі грамматикалық қатынастардың жүйесі. Грамматика бір- бірімен қатынасты екі сала – морфолгия мен синтаксистен құралады. Морфология – сөздердің морфологиялық құрлымы мен типтері, морфема мен оның түрлері, түрленуі, олардың формалары және сөздердің лексико-грамматикалық топтары туралы ілім. Ал синтаксис- сө тіркесі сөйлем, олардың құрлымы мен түрлері, сөздердің сөйлемде тіркесуі туралы ілім.

4 слайд

#5 слайд
• Грамматикалық мағына жеке сөздердің өзара байланысуы нәтижесінде туады. Сондықтан грамматика лық мағынаның негізі — қатынастық (реляциялық) мағына. Грамматикалық мағыналар әр  тілде  әр түрлі грамматикалық формалар  арқылы беріледі. Мысалы, зат есімнің сөйлемдегі басқа сөздермен семантика — синтаксистік қатынасы неміс тілінде төрт септік, орыс тілінде алты, ал қазақ тілінде жеті септік  формасы арқылы беріледі. Немесе немі c  және орыс тілінің сын есім дері  көптеліп септелсе, қазақ тіліндегі сын есімде мұндай формалар мүлде жоқ.

5 слайд

#6 слайд
• Әдетте біртектес грамматикалық мағына тіл-тілде бірнеше грамматикалық формалар арқылы б ep ілуі мүмкін. Осындай ортақ мағыналы формалардың жиынтығы  грамматикалық категория деп аталады. Демек, грамматикалық категория болу үшін, екі не одан да көп грамматикалық форма  біртектес  грамматикалық мағынаны білдіре отырып,  мағынасы  жағынан   б ip - б ipi мен оппозициялық (қарама- қарсылық) қатынаста болуы шарт. Мысалы, етістіктің шақ категориясы немі c  тілінде алты формамен беріледі. •   Бұл  формаларға ортақ мағына «шақ» болғанымен, әрқайсысының  өзіне тән темпоральдық микромағынасы бар.  Соның негізінде шақтық формалар б ip - б ip ін e  қарама-қарсы қатынаста болып, оппозициялық мүшелер тобын  құрайды. Сонымен, жалпы мағына грамматикалық формаларды б іріктіруші , ал дара мағыналар оларды ажыратушы элемент ретінде қарастырылады.

6 слайд

#7 слайд
• Грамматикалық  формалар  әр   т ү рл і   тәсілдер арқылы жасалады. Неміс тілі  грамматикасында олардың үш тобы бар: • 1. Синтетикалық   немесе  жай формалар  құрайтын тәсілдер. Бұл топқа жататын  тәсілдер шартты түрде сыртқы (немесе түбір сыртындағы) және ішкі (немесе түбір ішіндегі )  болып екіге бөлінеді. • Сыртқы тәсілдерге ( äußere Mittel) жіктік  және септік жалғаулары, форма құрушы  суффикстер мен пре фикс — ge— жатады:  laufe,  des Kindes, laufen, die Kinder, schneller, hat gerettet т. б . • Ішкі тәсілдерге ( innere Mittel) сөз түбіріндегі  дауысты дыбыстардың өзгеруі немесе алмасуы арқылы форма құрайтын тәсілдер жатады.  He міс тілінде олар дың  үш түрі  бар: • а)    Жуан дауыстылардың жіңішкеруі ( der Umlaut): das Land — die Länder, der Sohn — die Söhne, klug — klüger, fahre — fährst, laufe — läufst; • ә) Дауысты дыбыстардың  алмасуы ( der Ablaut). Бұл тәсіл әдетте әлді етістіктерге тән қасиет: schrei ben — schrieb — geschrieben, finden — fand — gefunden, helfen — half — geholfen; • б)    — e —  дауыстысының — i (ie) – ге айналуы ( die  Vo k a l h e b u n g ,   die Brechung).  Ішкі тәсілдің бұл түрін дауыстының сынуы деп атауға болады. Ол әлді етістіктер осы шақтың жекеше түрінде жіктелгенде кездеседі: • helfe — hilfst, lese — liest.

7 слайд

#8 слайд
• Аталған  ішкі  тәсілдер тілде сөзді форма жағынан түрлендіру  мен қатар сөз тудыру функциясын да атқарады: kalt —die   Kälte, das Holz — hölzern,   werfen — der Wurf, fliegen — der Flug;  • 2. Аналитикалық немесе күрделі формалар құрайтын тәсілдер. He м ic тілі флективті - аналитикалық  тіл. Сондықтан оның құрамында күрделі грамматикалық  формалар  жиі кездеседі. Аналитикалық формалар, негізінен,  етістікке  тән құбылыс. Оларды құраушы грамматикалық тәсілдер ретінде haben, sein, werden етістікт ep қолданылады: hat eingeladen,   war   gekommen,  werde wimmen,wer,de geschwommen sein, wird eingeladen, isteingeladen worden, würde anrufen, würde angerufen wordensein ж

8 слайд

#9 слайд
• 3. Супплетивтік  тәсілдер. Кейбір грамматикалық формалар сөз түбірінің өзгеруі  арқылы жасалады. Формалардың бұлай  өзгеру жолын супплетивтік тәсіл деп атайды. He м ic тілінде бұл тәсіл мен құрылатын формалар: sein етістігінің жіктелуі ( ich bin, wir sind, sie waren), жіктеу есімдіктерінің  септелуі ( ich- мі ch, wir-uns, ihr-euch), кейбір сын есімдерден салыстырмалы және асырмалы шырайлардың жасалуы ( gut- besser — am besten,wenig — minder — am  mindesten, gern — lieber — am  liebsten). •  

9 слайд

#10 слайд
• Граматика деген ұғым тілдің құрылысы ретінде де, ғылым ретінде де үш саладан тұрады: 1. сөзжасам  процесінің тәсілдері — сөз тудырудың жолдары мен түрлері, тілдің сез байлығын молайту амалдары; 2. морфология  — сөздің граммат. мағыналары мен формалары, граммат. категориялар, сөздің морфол. құрамы мен сөз таптары, олардың түрлену жүйесі мен сипаты; 3. синтаксис  — сөздердің бір-бірімен байланысу тәсілдері мен түрлері, сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысы, түрлері, сөйлемдегі сездердің қызметі .

10 слайд

#11 слайд
• Назарларыңызға рақмет !

11 слайд