Ғылыми жоба «Арал аймағы - қалалық мәдениеттің ойкуменасы»

1 слайд
Ғылыми жоба «Арал аймағы - қалалық мәдениеттің ойкуменасы» Орындаған: 9-сынып оқушысы Сұлтанбекқызы Аружан Жетекшісі: Тарих пәнінің мұғалімі Избакишова Райхан Ондасыновна

2 слайд
Ғылыми жобаның мақсаты: Арал тарихы туралы материалдарды жинақтай отырып, оны ғылыми тұрғыда зерттеп, шығармашылықпен қолдана білу. Арал теңізінің таңғажайып оқиғаларын әлемге паш ету, оны қорғауға атсалысу.

3 слайд
Арал теңізі – құмды,құрғақ климатты үстірт қыратқа орналасқан теңіз.Ол – ертедегі Сармат теңізінің бір бөлігі,дүниедегі ең үлкен тұйық теңіздердің бірі.Кайнозой дәуірінің орта шенінде,яғни бұдан 21 миллион 1200 жыл бұрын,Арал Каспий теңізіне қосылып жатқан.Бұл байланыс 1573 жылға дейін созылған.Бұрын Амудария (Оксус) Үзбой арнасы арқылы Каспий теңізіне, ал Торғай өзені Аралға құйған.

4 слайд
Арал теңізінің пайда болу тарихы Москва тағына Петр патша отырды. Ол орысты теңізге шығар жолы бар мемлекетке айналдырғысы келді. Оның негізгі мақсаты-Үндістанға төте дол іздеу. Бұл өзекті мәселе еді. Осы сәттерде Петр патшаға сонау Хиуа елінен түрікпен тайпаларының елшісі келді. Ол:«Хиуа әмірлігі Әмударияның арнасын ауыстырып, артық судан алтын құм өндіріп жатыр екен. Енді Әмударияны қайта Каспийге құятын етсеңіз жақсы болар еді»-деген мәселемен келген еді. Петр бұны естіп қатты қуанды. Себебі Әмударияны қайта Каспийге құятындай етсе Үндістанға қайыұпен жүзіп баруға болатын еді. Сосын елшіні еліне жалғыз қайтармай, әскери қосынмен бірге жіберуді ұйғарды. Дипломатиялық қосынды Александр Бекович- Черкасский дейтін гвардия офицері бастап баратын болды. Дипломатиялық қосын Хиуаға жетті. Олар мұсылманша киініп, Хиуа ханына жетті. Шерғазы оларды танып, бірден айлаға салып, Александрды өзіне сендірді. Солайша Александрды өзіне қонақ етті. Кеш батты. Бір сәтте Шерғазы амалын тауып, әскерін шақырды. Александр бастаған топ жойылды. Солайша Петр патшаның ойы іске аспады. Ол енді Қазақ ханлығын жауоап алмақшы болды. Алайда Петр патша армандаған Үндістанды көре алмай өмірден өтті.

5 слайд
Бұл жазылған деректерді алғаш Петербургтің онлайн кітапханасынан оқығанымда таңқалғам. Ендеше, Арал теңізі орнында теңіз емес, тек бірнеше ондаған көл ғана бар еді. Бұл айдындарды Сырдария ғана қоректендіріп тұратын. Ал Әмудария Каспий теңізіне құйған деген ақпараттар бар. Бірақ, бұл айтылғандар ақиқат. Ғалымдар Әмударияның Каспий теңізіне құйғанын дәлелдеді. Тек басқа жолмен. 2000 жылы Арал теңізінің түбінен XVII ғасырдың орта шеніне дейін өмір сүрген Асар дейтін қала табылды. Археологтар сол суға батқан шаһардан Қожа Ахмед Яссауи кесенесіне қатты ұқсайтын мазарды да қазып алыпты. Бұл кесене XVI ғасырда тұрғызылған деседі. Асар дейтін шаһарға оралсақ, археолог мамандар қала халқы бір түнде үдере көшіп кеткен дейді. Себеп – су басу...

6 слайд
Арал теңізі қалай «Арал» аталды? Арал теңізі жөніндегі алғашқы мәліметтер 10 – ғасырда өмір сүрген Араб жазушысы Истахридің және 12 - ғасырда өмір сүрген Эризидің шығармаларынан көрінеді. Олар Арал теңізін Ховарезм (яғни Хиуа) көлі деп атаған.Арал теңізі Тұран ойпатында бұдан 35000 жыл бұрын пайда болған. Оны Арал теңізі деп тұңғыш атаған араб жазушысы Ибн-Рустен (920) еді.Бұдан 62 мың жыл бұрын Амудария Ферғананың сайы арқылы Тянь-Шань тауынан басталған. Осы кезде жиһанкез Марко Поло да бұған «Ион» деп ат берген. Арал теңізін саяхатшылардың еңбектерінен жиі кездестіреміз. Бір қызығы Арал теңізін саяхатшылар әр түрлі атаған екен. 865 жылы Ибн-Хордарбек «Күрдер» көлі десе, 943 жылғы Масуди «Күрджани», 961 жылы Истахди «Казбин», 1339 жылы Хафизи «Абдуда», ХІІІ ғасырда Бекрон «Джент» көлі деп жазған.

7 слайд
Арал теңізінің тартылу себептері жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп жіберу жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау

8 слайд
Ұсыныс 1.Аралды суға толтыру үшін арнайы салынған арналарды ретке келтірсек. 2.Жылда көктемде мына Сырдария мен Әмурдарияда су тасиды. Ал Шардара су қоймасына симаған су Өзбекстанның шөлейт жерлеріне тасталады. Бұл мәселені 1960 жылдардағыдай су арналарын тазартып, артық суды Өзбекстанның шөлейт жерлеріне жібермей, Аралға жіберсе. 3.Аралды сақтап қалуға байланысты бірнеше ірі бағдарлама жасалса.

9 слайд
Назарларыңызға рахмет!