Ғылыми жоба "Қызылжар өңірінің жер-су атаулары"

1 слайд
ҚЫЗЫЛЖАР НЕГІЗГІ ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕБІ АЖГЕРЕЙ ДАСТАН 8 – СЫНЫП ТАҚЫРЫБЫ: “ ҚЫЗЫЛЖАР ӨҢІРІНІҢ ЖЕР – СУ АТАУЛАРЫ” ЖЕТЕКШІ: Ж.О.БАЙНЕШОВА ТЕРЕКТІ АУДАНЫ ФЕДРОВКА АУЫЛЫ 2018-2019 ОҚУ ЖЫЛЫ

2 слайд
Зерттеудің мақсаты: Қызылжар өнірінің топонимикасы, жер- су атауларына, тарихи ескерткіштері туралы мәліметтер жинау арқылы маңыздылығын дәлелдеу. Ұлттық тәрбиені құрметтеу, ой – өрісін кеңейту, өлкетанулық білімімді көтеру, тарихи мәліметтер жинақтау Зерттеу гипотезасы: Егер ауыл тұрғындары келешекте Қызылжар ауылындағы жер-су, тарихи ескерткіштердің экологиялық тепе-теңдігін сақтаудың маңыздылығын білсе, әлі де осы өңірден талай ескерткіштер табылады деген ойдамын. Зерттеу нәтижесі: Қызылжар ауылының пайда болу тарихы, жер –су атаулары, тарихы ескерткіштері туралы мәліметтерді жинап. Өз қатарластарыма осы жасаған жұмысым пайдасын тигізеді деп үміттенемін. “Ауылым алтын бесігім” деген халық даналығына көзім жетті Зерттеу әдістемесі: Іздену, сұхбаттасу, зерттеушілік жоба, презентация қорғау. Зерттеудің жаңалығы: ҚР Білім және ғылым министрлігіне қарасты Р.Сүлейменов атыңдағы шығыстану институтының ҚР Білім және ғылым министрлігі тапсырмасымен қолға алынған 2015-2017 жж арналған бағдарламасы шеңберінде Теректі ауданы, Қызылжар ауылы маңындағы “Хан зиратының” зерттелуі. Жантөре ханның зиратына қойылған құлпытастың табылуы. Сонымен қатар кіші жүздің табын, алаша, байбақты, кердері руларының старшын билері, батырлары мен әулие – ахундары да осында жерленгендігі анықталуы. Аннотация

3 слайд
Маршрут сызбасы

4 слайд
Кіріспе Қызылжарым Қызылжар – киелі жер, құтты мекен Бұл сөзді бар жамағат ұқты ма екен?! Тек қана ауылыма табынуға Тірлікте мен белімді будым бекем. Атыңнан айналайын Қызылжарым Сенің ауаң сыйлайды маған дарын Адамдарың сыйлайды маған жалын, Сенен алған көп менің қарыздарым... - дей келе Қызылжар – деп атауының себебін білудегі мақсатым ауыл аймағындағы жер – су, тарихи ескерткіштерге зерттеу жүргізу арқылы танып білу және де тарихи мұралар мен жәдігерлерді сақтау. Осы мақсатыма жетуде алған қойған міндеттерім алдымен ауыл қарияларымен әңгімелесу және де тарихи жерлерді барып көріп, өз білімімді толықтыру. Зерттеу жұмысымның жүргізуде ауылдың ардагері ұстаз, тарихшы Хамит Шәмшіұлынан бастауды жөн санадым

5 слайд
Зерттеу бөлімі: Менің ғылыми-ізденіс жобамның тақырыбы « Қызылжар өнірінің жер – су атаулары » деп аталады. Осыған орай ономастика саласы бөлімдері боййынша антропонимика (кісі есімдер), топонимика (жер – су атаулары) туралы өз жұмысымды баяндаймын. Ономастика Антропони мика Топоними ка Космоним ияяЭтнонимик аТеонимия

6 слайд
Қызылжар ауылының топонимикасы Қызылжар ауылы 1929 жылы құрылған. Қызылжардың ауасы таза, табиғаты өте көркем, Қызылжар – Жезбұға өзенінің биік жар қабағының басына орналасқан. Хамит атаның айтуынша, оның арғы аталары осы араға шамамен 17 ғасырда қоныстануға келген сияқты. Қабақ қазіргі ескі монша тұрған жер, төбенің топырағы өте қызғылт әрі биік төбе болған. Қазір де өте биік. Сондықтан Қызылжар атанған.Қызылжар - ауылы Теректі ауданына қарасты Шағатай асыл тұқымды мал заводының бірінші бөлімшесі орналасқан ауыл. Жүзге тарта шаңырақ тұрады. 500- ге жуық жаны бар. 1200 бас ірі қара қазақтың асыл тұқымы бар. Олар 5-6 қораға орналасқан. [БҚО. энцоклопедиясы] 9 жылдық негізгі білім беру ұйымы бар, бір кітапхана, бір медпункт бар. Жезбұға өзенінің бойына орналасқан суы мол, әрі тұщы Жайық өзені 4-5 км тулаған балығы, ағашы, жеміс- жидегі өте мол, шаруашылыққа өте қолайлы жер. Ауылдың оңтүстік шығысында шамамен 18 ғасырда қолмен үйілген топырақ төбе бар. Қарауылтөбе немесе билер төбесі деп атаған. Оның үстіне киіз үй тігіп билер, ақсақалдар кеңес құрған, үлкен қонақтарды сонда қабылдаған, қонақ қылған Ол заманда көп адам сиятын орын болмаған. Сондықтан солай жасаған. Жалғыз біздің ауылда емес үлкен ауылдар жанында отырып қалған оба төбелер қазірде кездеседі. Қазіргі Ақжайық ауданы мен Қызылжар ауылының орта жолында « Қожан ағашы » деген ағаш бар. Ауылдың көнекөз қариялары Ардагер атаның аты ауыл тарихында да өз ізін қалдырды. Чапаев ауылы бағытындағы ол ағаш Ленинградтан келген мұнай барлау экспедициясының картасында белгіленгенін айтады. « Қожан ағашы »

7 слайд
“ Хан зираты” Қызылжар ауылының оңтүстік-шығыс жағында, шамамен 5 км қашықтықта орналасқан. “ Хан зираты” аталуы туралы ел арасында аңыз бар. Жантөре хан жорық кезінде Жезбұға өзенінің жағасында сарбаздарымен демалып жатқан кезінде, оның бақталас немере інісі қарулы сарбаздарымен тұтқиылдан шабуыл жасап, ханды найзамен шаншып мерт қылады. Жантөре хан осы жерде жерленгесін “Хан зираты” аталып кеткен екен. 2015 жылы жазда Астанадан келген ғылыми- зерттеу экспедициясы ғалымдары “Хан зиратын” зерттеп, Кіші жүздің ханы Әбілхайыр ханның немересі Айшуақұлы Жантөре ханның құлпытасын тауып, араб графикасымен жазылған жазулардың аудармасы жасалып, Жантөре ханның осы жерде жерленгені дәлелденді. “ Хан зираты” туралы деректер

8 слайд
Қызылжар ауылы аумағындағы “Хан зираты” Кіші жүз ханы-Жантөре ханға арналған ескерткіш тақта 2015 жылы қыркүйек айында орнатылды. Тарихшы –ұстаз Хамит Шәмшіұлы Салахиев өлкетанушы оқушыларға таныстыруда

9 слайд
“ ХАН ЗИРАТЫНДАҒЫ” ЖАНТӨРЕ ХАННЫҢ ҚҰЛПЫТАСЫ

10 слайд
“ Тарихи ескерткіштерді сақтау-ұрпаққа аманат”

11 слайд
“ ХАН ЗИРАТЫНДАҒЫ” ҚҰЛПЫТАСТАР ТАРИХТАН СЫР ШЕРТЕДІ

12 слайд
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіне қарасты Р. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі тапсырысымен қолға алынған “Батыс Қазақстан облысының эпиграфикалық ескерткіштері” жобасы ның (ж оба жетекшісі -тарих ғылымдарының кандидаты, арабтанушы Айтжан Нұрманова) 2015-2017 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберінде Теректі ауданы, Қызылжар ауылы маңындағы “Хан зиратын” зерттеуге келген зерттеу экспедициясы құрамы: жетекшісі-тарих ғылымдарының докторы,профессор, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Дінтану кафедрасының меңгерушісі Әшірбек Мүмінов, Шығыстану институтының ғылыми қызметкері, арабтанушы Бағдат Дүйсенов, тарих магистрі,өлкетанушы Айболат Құрымбаев, оралдық журналист, “ DANAkaz ” журналының бас редакторы Қазбек Құттымұратұлы, Жаңақала ауданының имамы Мұратбек Жахатов. Бұған дейін ғылымға белгісіз болып келген “Хан зиратын” зерттеушілерге көрсетіп, тарихи деректер келтірген Қызылжар ауылының байырғы тұрғыны,тарихшы ардагер-ұстаз Хамит Шәмшіұлы Салахиев. Зерттеушілер үш күн “Хан зиратында” жүргізген зерттеу жұмыстары барысында 141 ескерткіш құлпытас саналып, нөмірленді,суретке түсіріліп,мәтіні терілді. Құлпытастардағы араб қарпімен жазылған жазуларды зерттеу барысында Жантөре ханның зиратына қойылған құлпытасы табылып, ғалымдар оны “ 1” санымен белгіледі. Сонымен қатар Кіші жүздің табын, алаша, байбақты, кердері руларының старшын-билері, батырлары мен әулие-ахундары да осында жерленгенін анықтады. ЖАНТӨРЕ ХАННЫҢ ЗИРАТЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ  

13 слайд
Ғалымдардың зерттеу жұмыстары Тарих ғылымдарының докторы,профессор, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Дінтану кафедрасының меңгерушісі Әшірбек Мүмінов(Астана қ.), Шығыстану институтының ғылыми қызметкері, арабтанушы Бағдат Дүйсенов(Алматы қ.)

14 слайд
  Жантөре Айшуақұлы-мемлекет қайраткері, дипломат, Кіші жүздің ханы (1805 — 1809).   Әбілғазы хан мен Қаратай ханның билігін жалғастырушы, Айшуақтың үлкен ұлы, Әбілхайыр ханның немересі. 1790 жылдардың бас кезінде Сырым батыр бастаған көтеріліс қозғалыстарына қатысқан. Жантөре Сырым батырдың жақтасы, ішкі саясаттағы белді, беделді төре болған. Сырым көтерілісі өз маңызын уақыт өте келе жойған кезде, Орынбор әкімшілігіне ауысқан. Орынбор шекаралық комиссиясң төрағасы Г.Генсаның берген сипаттамасында Жантөре ақылды, ер жүрек батыр болған. 1805 жылы 2 қыркүйекте Орынбордың әскери губернаторы Г.Волконскийдің ұсынысымен старшындар мен ру басыларының қолдауымен хан сайланған. 3 қыркүйекте Ресей императоры І Александр Жантөре Айшуақұлын Кіші жүз хандығына бекітеді . Хан сайланған алғашқы айлардан бастап-ақ Жантөре хан билікке таласқан бәсекелестерінің қарсылығына тап болды. Әсіресе, өзінің нағашысы Қаратайдың оны хан ретінде танудан бас тартуы Кіші жүздегі саяси ахуалды шиеленістірді. Алғашқы кезде сөз жыныүзінде хандық кеңестің төрағасы болып есептелінген,алайда Ішкі орданы билеген Бөкей де Жантөренің жаулары Қаратайды, Орманды, хандық Кеңестің мүшесі Уқа Төлеповты қолдап, Жантөреге кедергі жасады. Жантөре осындай қарсылық жағдайында,Жетіру бірлестігіне арқа сүйеп, шебер дипломатиялық саясатымен қарсыластарының арасына іріткі салды. Байұлының бір бөлігі Жантөреге қолдау көрсетті. Жантөре бес жылға жуық хандық билігі тұсында Кіші жүз арқылы өтетін Ресей мен Хиуа, Бұхар хандықтары арасындағы транзиттік керуен саудасының қазақтар үшін пайдалы екенін түсініп, оны қолдады. Сауда керуендерінен баж салығын үстемелеп алып, хандық қазынаны молайтты. Кіші жүз қазақтарының Орынбор және басқа қалалармен керуен саудасына жағдай жасауға тырысты. Керуендерді тонауға қатысқан ру басыларын, старшындарды жазаға тартты. Жантөре хандық соттың, кеңестің құқықтық жағдайын қалпына келтіруге тырысты. Алайда, Бөкейдің орнына хандық кеңестің төрағасы болып сайланған Орман Жантөреге қарсылығын тоқтатпады. Жантөре өзінің туған інілері Шерғазы, Баймұхамед, Арыстан және басқа беделді сұлтандарға арқа сүйеп, хандық билікті күшейтуге тырысты. ЖАНТӨРЕ АЙШУАҚҰЛЫ ТУРАЛЫ ДЕРЕКТЕР   (1759 — 1809)

15 слайд
 Оба ауылдың оңтүстік бағытында,шамамен 1 км қашықтықта орналасқан. Бұл оба ел арасында “Қарауылтөбе“ немесе “Билер төбесі“ деп аталған,кейбір көнекөз қариялар “Қара оба” деп те атайды. Бұрынғы кезде обаның үстіне киіз үйлер тігіліп, билер, ақсақалдар кеңес құрған. Сыйлы,қадірлі қонақтар да сонда қабылданып, қонақ асы берілген. ХХ ғасырда осы обаға адамдар жерленіп, зираттар орналасқан.  Обаның батыс жағында бірнеше кішкене оба және 2 құлпытас бар. Құлпытастарда араб графикасымен сөздер жазылған, № 1 құлпытастың артқы жағында да арабша жазу бар және ойық бар. Қариялар бұл ойықты атылған оқтың ізі дейді..  2017 жылы “ Қызылжар І обасы. Ертедегі темір дәуірі” Ескерткіш мемлекет қорғауында” тақтасы қойылды. Оба әлі толықтай зерттелген жоқ.  Темір дәуірі — тас пен қола дәуірлерінен кейінгі үшінші ірі археологиялық кезең.  Темір дәуірі 2 кезеңге бөлінеді: ерте темір дәуірі – б.з.б. V ІІІ — ІІІ ғасыр, кейінгі темір дәуірі – б.з.б. ІІІ ғасыр- б.з. V ғасыр.  Темір дәуірі – адамзат тарихындағы аса маңызды өзгерістерді дүниеге әкелген жаңа кезең. Темір – өте берік, әрі салмақты металл. Темірден жасалған құралдар тас және қоладан жасалған құралдарға қарағанда әлдеқайда өткір, төзімді болып келеді. Темірді ертеде «Аспан тасы»не «жұлдыз тасы» деп атаған.  Б.з.б. VIII ғ. – б.з.б. III ғ. дейін сарматтар «савромат» деп аталып келді. Ал «сармат» деген атау көне деректерде б.з.б. III ғ. бастап кездесе бастаған. Елімізде сармат тайпаларының қоныстанған аймағы- Батыс Қазақстан. “ Қызылжар І обасы. Ертедегі темір дәуірі” ескерткіші туралы деректер

16 слайд
Қызылжар ауылы аумағындағы “Қызылжар І обасы. Ертедегі темір дәуірі” ескерткіші мемлекет қорғауында

17 слайд
Обадағы зерттелмеген құлпытастар

18 слайд
б/ Жезбұға өзені Жезбұға атты өзен ағады. Бұл көлдің де өз тарихы бар. Бұдан бірнеше жыл бұрын, қазіргі Орал өңірінде Еспенбет деген бай өмір сүріпті. Сол байдың Шалқар атты жан дегенде жалғыз ұлы болады. Шалқардың сері құрдастары : « Кіші жүздің көркі болған. Жезбұға атты сұлу бар. Жайық өзенінің төменгі сағасын жайлаған Шыңғырлау деген байдың жан дегенде жалғыз қызы. Мықтылығыңды көрейік, сол қызды қолыңа қондыр » - деп қайраған көрінеді. Сонымен жігіт сенімді жолдастарымен Жезбұғаның ауылына келеді. Шалқарды жолдастарымен жақсы қарсы алып қонақ етеді. Еліне қайтарда Шалқар келесі жылы жаз шыға қалыңдығын алып қайтуға уәде береді. Уәделі кез жетіп, Ақеділ, Қарабас деген бас құдалар бастаған күйеу жағы Жезбұғаны алып қайтпаққа келеді. Олар сол уақыттың заңы бойынша алдарына салған қыз өтеуі – қалың малдарын алып келеді. Қыздың алты ағасы, дәулеті тасыған әкесі құдаларын қошеметпен қарсылап отыз күн ойын, қырық күн тойын қылады. Бұл жайды қызға сырттай ғашық болып жүрген Жаман атты қарақшы да естиді. Осы қарақшы қарулы жолдастарымен бірге күйеу мен қалыңдық көшінің келер уақытын тосып, жолына жатып алыпты. Көш ертең аттанады деп отырғанда қыздың анасы түс көреді. Түсінде күйеу мен қалыңдық отырған күйме алат суға батып барады. Екен. Ұйқысынан шошып оянған бәбіше елең – алаңда тұрып, құдаларға көрген түсін айтады. Қымыз ішіп қызып отырған құдалар құдағидың сө...