Ғылыми жоба "Түйе шудасының пайдасы және емдік қасиеті"

1 слайд
Т.Жүргенов атындағы №136 мектеп-лицейі Жоба авторы: Жақсыбай Нұрбану Т.Жүргенов атындағы №136 мектеп-лицейінің 3 «В» сынып оқушысы Тақырыбы: Түйе шудасының пайдасы және емдік қасиет і

1 слайд

2 слайд
Мазмұны I. Кіріспе 1. Түйе малының ерекшелігі II. Негізгі бөлім. 2. 1 Шуда жүнінің қасиеті 2. 2.Шуда жүнінен жасалатын бұйымдар 2. 3 Шуда жүнінің халықтық медицинадағы ролі III. Қорытынды. ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізбесі

2 слайд

3 слайд
1.Ғылыми зерттеу жұмысының мақсаты: Түйе малының ерекшелігі мен бағалы тұстарын, шуда жүнінің тұрмыста алатын орны мен емдік қасиеті туралы келешек ұрпаққа насихаттау, үлгі ету.

3 слайд

4 слайд
І Кіріспе бөлім Түйе деген қазақтың, Б ола білген серігі. Көшіп-қонған кездерде, Жүгін артқан көлігі. Түйе малы халықтың, Болған кіші қуаты. Жесең тамақ, ішсең ем, Еті, сүті, шұбаты. Сондықтан да қазағым, Қастерлеген түйені. Төрт түлік деп мал басын, Санаған ғой киелі- деп қазақ халқы түйеге ерекше мән берген. Түйе – төрт түліктің төресі. Ауыр жүк артылып, алыс сапарға жегілсе де мыңқ етпейтін маңғаз жануардың қадірін көшпелі жұрт қатты білген. Айрықша күтімді қажетсінбейтіндіктен «кедейдің малы»атанған жануар табиғи жайылымды тез қоңданады. Әрі оның сүті мен шұбатты медицина тарапынан емдік сусын ретінде мойындалғаны да белгілі. Көзін тауып, өңдей білсе, жүні де өнеркәсіпте таптырмайтын шикізат. Міне, осындай пайдасы мол мал тек әлемде санаулы мемлекеттерде ғана бар. Соның бірі біздің елімізде. Қазақ үшін түйе қасиетті мал. Төрт түліктің төресі атанған жануардың сүті – ем, еті-азық, жүні — киім. Нардың жүнін қазақ халқы аяққа таптамаған, тек кеудешелер мен жиделер, шекпендер мен көрпелер дайындаған. Қазіргі медицина түйе жүнінің де емдік қасиет барын анықтады. Түйелер —  ірі  табандылар  отряды-ның  түйе  тұқымдасына   жататын   ашатұяқты  сүтқоректілердің  бір  түрі. Қолда  өсірілетін   түйелердің   арғы   тегі — жабайы  түйелер. Түйе  бұдан  4-5 мың  жыл  бұрын  қолға  үйретілген.  Төрт  түлік  малдың  ішіндегі  ең  қасиеттісі  түйе  болып  есептелген.Ол  қырық  күн  шөлге  шыдамды  жүк,   артса – көлік, жесе – ет, ал  жүні  киімге  жараған. Қазақтар  түйенің  жүні-нен  шекпендер киген, ол  жеңіл  әрі  жұмсақ  сырт  киім  болған.Жүні  қыс  та  суықты  өткізбейді. «Ерте заманнан бері Ойсылқара тұқымын төрт түлік малдың қасиетті төресі»-деп кие тұтқан қазақ халқы түйе малында,одан алынатынөнім  түрлерін  тиімді  пайдалана  білген .Қазақ  халқы түйені  дала  кемесі  деген.

4 слайд

5 слайд
2. 2. Шуда жүнінің қасиеті Түйені қырқу – еңбекті көп қажет ететін ауыр да жауапты іс. Түйені жылына бір рет – көктемде қырқады. Наурыз айынан бастап түйенің жүндері ұяңданады және көтеріліп шудада ұсталып тұрады. Егер жүнді түлегеннен бастап күнде жинап тұрмаса, көп түбіт шығынға ұшырайды. Түйе жүнінің ластанбауы және қоқыстанбауы үшін қырқым алдында берілетін суды шектейді және 10 – 15 сағат азықсыз ұстайды. Қос өркешті  түйеден  жүн көп  алынады. Бір  рет қырыққанда  5-6 кг  жүн алуға  болады.  Ал аса  ірі  буралардан 16-18  кг жүн  қырқылады.  Түйенің  жүн өніміне  баға  бергенде оның  физикалық, техникалық  қасиетін  анықтайтын ұзындығы, жіңішкелігі,  біркелкігілі, серпінділігі  сияқты  сапалық  көрсеткіштерге мән  беріледі. Түйе жүнiн жұмсақ және шудаға жiктеу келесi белгiлерге байланысты жүргiзiлдi. Жұмсақ жүн, құрамында шамалы мөлшерде өскелең қылшықты жүн талшықтары бар, түбiт пен ауыспалы талшықтан тұратын, қысқа және жiңiшке тұлымша түрiнде болады. Шуда, құрамында түбiт, ауыспалы талшық және қылшығы аздау болып келетiн қатқыл тұлымшалардан құралады. Бактриандарда жұмсақ жүн жалпы денесiнен қылшықты жүн өркешiнiң 2/3 бөлiгiнен, жал өркешiнiң 1/3 бөлiгi мен мойын бөлiгiнiң алқымынан қырқылады. Қылшық жүндi жалдың қарқынды өсуi мал екi жастан асқанда басталады. Түйе  жүні мынадай  түрлерге  бөлінеді: түбіт, аралық қылшық, жай  қылшық,  шуда. Түйе жүнінде өлі қыпшық және шайыр болмайды. Оның созылымдылығы мен таза  жүн түсімі  бойынша  жүннің  барлық түрінен  артық,  ал түбітінің  жіңішкелігі 15,5-17,4 микрометр

5 слайд

6 слайд

6 слайд

7 слайд
Түйе жүні — жабағы, боздақ, шуда деп үшке бөлінеді.  Жабағы деп  – түйенің ұйысқан, киіздей болған жүнін айтады. Жабағының астынан өсетін үлпілдек жүнді боздақ дейді. Жабағы жүнінен жеңіл, жылы күпі тіккен, шапанға салған, әртүрлі жіптер иіріп шекпен, белбеу тоқыған. Шуда  – түйенің өркешіне, желкесіне, тізесінің үстіне және мойнының астына шыққан ұзын қылшық жүн. Түйені қазақ халқы тұрмысқа жиі пайдаланғандықтан (жүк арту, т. б.), оның жүні ұйысып, киіздей берік болып қалады. Мұны “жабағы“, оның астынан шығатын үлпілдек жүнді “боздақ“ деп атайды. Шуданың ұзындығы 10 — 30 см аралығында болады. Ол қайшымен қиылып алынады. Одан жіп иіріп, алаша, кілем, киім-кешек тоқиды

7 слайд

8 слайд
2. 2.Шуда жүнінен жасалатын бұйымдар Түйе жүнінен   неше түрлі өрмек жіптерін иіріп , шекпен , қап , белбеу , құр , кілем , қоржы н сияқтыларды тоқиды . Сол сияқты түйе жүні айыл-құйысқан, өмілдірік, ноқта жасауға және көген, бау-шу есуге өте қолайлы. Түйе жүні көрпеге салуға, шапанға тартуға өте жақсы, жеңіл, әрі жылы болады, қылшық шықпайды. «Шуда» деп түйенің мойнындағы, тізесіндегі, екі өркештің үстіндегі салалы қылшық жүндерін айтады. Шудадан жамау-жасқаулық жіп иіріледі. Бұрын қазақтың тон- шалбары, сабасы мен торсығы, көп ыдыстары осы шуда жіппен тігілген. Шуда жіп «шертер», «керуіш» деп аталатын.

8 слайд

9 слайд
Шуда жүнінен жасалатын бұйымдар АРҚАНДАР :  ат а рқан , белдеу арқан , жел арқан , желі арқан , қом арқан , қос арқан , матау арқан , сүйретпе арқан , тарту арқан . ТӨСЕНІШТЕР:  алаша, бөстек, кілем. ЖІПТЕР:  бас жіп, бауыр жіп, бұғалық жіп, жан жіп, керме жіп, күрде жіп, ноқта жіп, өре жіп, тең жіп, тұсау жіп, тізе жіп, үзеңгі жіп. КИІЗ ҮЙ ЖАБДЫҚТАРЫ:  ақ басқұр, ала басқұр, бас бағу, босаға, дөдеге, кереге бау, таңғыш, түндік бау, уық бау, үзік бау. КИІМ-КЕШЕКТЕР:  жабағы күпі, жадағай шапан, жүн қолғап, жүн шұлық , мойынша, түйе жүн, далбағай, түйе жүн кеудеше , шекпен, шидем шекпен. МАЛ ӘБЗЕЛДЕРІ:  айыл, асмалдық, бұйда , жел бұйда, жүген, құр айыл , ноқта, түйе ноқта, шылбыр. КИІЗ ҮЙ ЖАБДЫҚТАРЫ:  дорба, қанар қап, қап , қоржын

9 слайд

10 слайд

10 слайд

11 слайд
2. 3 Шуда жүнінің халықтық медицинадағы ролі Түйенің шудасы да қымбат бағаланады . Оны буын, құяң, бүйрек ауруларына және радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде пайдаланады . Халық медицинасында ол денені жылыту арқылы ағзадағы қан айналымын жақсартуға қолданылған. Жылытушы әсері арқылы неврит, невралгия, остеохондроз, артрит, ревматизм ауруларының алдын алған. Шудадан келетін жылудың екі тиімділігі бар: бірінші — құрғақ жылу, ол адамды шамадан тыс терлетпейді; екіншісі – тікенекті Шуда арқылы адам денесіне массаж жасап, қан айналымын жақсартады, ісікті басады әрі денедегі суықты шығарады. Шуда аллергия қоздырмайды және электр қуатын өзіне тартпайды. Ыстықта ыстық, суықта суық жібермейді. Сол себепті де түйе Шудасынан ұшқыштарға, теңіз әскерлеріне арнайы киім тігіледі. Халық арасында Шуда киіз үй жабдықтарына (сандыққап, т. б.),  киім-кешек  (күпі, пима, шекпен, белбеу, т. б.) жасағанда кеңінен пайдаланылған. Қазіргі медицина түйе жүнінің де емдік қасиет барын анықтады Жүннің тұрмыстық қажеттіліктен гөрі ғылымда дәлелденген тиімді әрі адам денсаулығына пайдалы әсерлерін де айта кеткен жөн . Оны ғалымдар былай тұжырымдайды : жүн жылуды жақсы сақтайды , сондықтан одан тоқылған киім жылы келеді ; жіңішкелігі мен көлемі бірдей басқа талшықтармен салыстырғанда жүннің салмағы жеңіл ; жүн талшығы иілгіш , созылғыш , серпімді келед і ; жүннің күн көзінің ультракүлгін сәулесін өткізетін ерекшелігі бар . жүннің әр түрлі шуды және тербелістерд і төмендететін қасиеті де бар .

11 слайд

12 слайд
Ибн Сина түйе шудасын буын ауырғанда , суық тиген жерлерге басуды ұсынған . Қазақ халқы шуданың пайдасын ерте замандардан бері білген . Халық медицинасына ол денені жылыту арқылы ағзадағы қан айналымын жақсартуға қолданылған . Жылытушы әсері арқылы ниврит , ниврология , остеохондроз , артрит , ривматизм ауруларының алдын алған . Шудадан келетін жылудың екі тиімділігі бар : бірінші - құрғақ жылу , ол адамды шамадан тыс терлетпейді ؛   екіншісі - тікенекті шуда арқылы адам денесіне массаж жасап , қан айналымын жақсартады , ісікті басады әрі денедегі суықты шығарады . Шу д а аллергия қоздырмайд ы жә не э лект р қуатын өзіне тартпайды . ыстықта ыстық , суықта суық жібермейді . Сол себепті де түйе шудасынан ұшқыштарға , теңіз әскерлеріне арнайы киім тігіледі . халық арасында шуда киіз үй жабдықтарына ( сандыққап , т . б .) , киі м - кеш ек  ( күпі, пима, шекпен, белбеу, т.б. ) жасағанда кеңінен пайдаланылған.

12 слайд

13 слайд
III. Қорытынды. Қазақ ежелден мал шаруашылығымен айналысқан халық.Ғасырлар бойы қалыптасқан бай тәжірбиесі бар олар мал өрісін,тіршілік табиғатын,қадір-қасиетін әбден танып білген.Тіпті малдың айрықша қасиетін ,ерекшелігін танитын сыншылдар да шыққан. Сөйтіп,халқымыз өзінің тіршілігін,шаруашылығын осы мал өсірумен байланыстыра жасаған.Оның өнімдерін тіршілік құралы етіп,оңтайлы пайдалануды шебер игерген. Мал шаруашылығының қыр-сырын жете меңгерген еңбекшіл де,епті халқымыз мал өнімдерін мал өнімдерін де тұрмыстық салаға қолдана білді.Денсаулығымызға оның сүтін де ,етін де пайдаланамыз.Бұл туралы барша жұрт біледі .Түйенің жүнінен тоқылған шекпен , кәделі қымбат киім деп бағаланды . Ол қыста жылы , жазда салқын қасиеті бар . Түйенің жүнінен қолғап , тоқымы , шұлық тоқып киім ретінде пайдаланса , енді бірде алашаға арқау қылып , көрпеге салып , жабу тігіп , арқан есіп тұрмыстық заттар ретінде де пайдалана білді . бұның барлығын бірі білсе , бірі біле бермейтіні анық . Қазақ халқымыз түйе шудасын тұрмыста қолданып қана қоймай , оның шудасының емдік қасиетін де аша білді . Айта кететін болсақ , шуданы ыстық суға , яғни қайнатып оған тұз салып , оны судан сарқып , сарысу жиналған жерге таңып , байлап ісікті қайтарған . Халық медицинасында денені жылыту арқылы неврит , неврология , остеохандроз , ревматизм ауруларының алдын алған . Шуда арқылы адам денесіне массаж жасап , қан айналымын жақсартқан және де қайтарған Міне , қасиетті төрт түлікке орай тәрбие , өнеге үлгілерінің өзі бір төбе .

13 слайд

14 слайд
Менің зерттеу жұмысыма байланысты ұсыныстарым 1. Жүннің тұрмысқа қажеттілігін дәлелдеу 2 . Шуданың пайдасы туралы зертхана ашу 3 . Жүн өнімдерін өндіретін цехтар ашу

14 слайд