Ғылыми жұмыстың тақырыбы: “Аса киелі адыраспан өсімдігінің формуласын құру ”Ғылыми жұмысты қорғайтын оқушы: Болатханов Батыр 9 «ә» сынып оқушысы

1 слайд
«Абай облысы білім басқармасы » Семей қаласы бойынша білім бөлімінің «№ 20 дамыта оқыту жалпы орта білім беретін мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі Ғылыми жұмыстың тақырыбы: “ Аса киелі адыраспан өсімдігінің формуласын құру” Ғылыми жұмыстың жетекшісі: Б иология пәнінің мұғалімі: Ахметова Жадыра Жайлаубайқызы Ғылыми жұмысты қорғайтын оқушы: Болатханов Батыр 9 « ә » сынып оқушысы 2023 – 2024 о қ у жылы

2 слайд
Кіріспе: Қазақ халқында адыраспанды білмейтіндер жоқ болғандықтан биология пәнінде ғалымдар ботаникалық болмысына мүлдем тоқталмаған.

3 слайд
Мақсаты: Ал менің мұндағы мақсатым ғұлама ғалымдар толықтыра алмай жүрген адыраспан гүлінің формуласымен теориялық тұрғыда толықтыру Т 5 К 5 А 15 Ж ∞

4 слайд
Жоспарлау: 1. Адыраспан өсімдігінің сырты құрылысын сипаттау. 2. Адыраспан өсімдігінің тарихына шолу жасау. 2. Пән аралық байланыстарын зерттеу. 3. Географиялық аймақтарын ажырату. 4. Адыраспанды жұларда не деп, айтып жұлу керек екендігін білгіңіз келе ме... 5. Емдік мақсатта адыраспанды пайдалану. 6 . Адыраспан гүлінің формуласын дәлелдеу. 7. Қорытынды: Қолданылған әдебиеттер тізімі.

5 слайд
Міндеттер: 1. Теориялық тұрғыдан қаруланып теориялық білімді практикаға ұштастыра отырып, адыраспан - аса киелі өсімдік екенін дәлелдеу. 2. Қол жетімді жағдайларына сипаттама бере отырып, болашақта халық тұтына алатындай жағдайларға жеткізіп, фито терапия саласына айтарлықтай оңтайлы үлес қосу. 3. Өсімдіктер гүлінің формуласын қалай құру керектігін достарыма және басқада оқушыларға үйрету.

6 слайд
Адыраспанның сыртқы көрінісіне сипаттама: Адыраспан өсімдігі Орта Азия құмдарындағы құдықтардың айналасында көп кездеседі. Құмды далада суды үнемдеу үшін өркені түгелдей тікендермен, қатты түктермен, әрі ұсақ, әрі қатты жапырақтармен қаруланып алған реңсіз өсімдіктердің арасында адыраспанды байқау мүмкін емес. Адыраспанның жапырақтары жіңішке, жапырақ бөлімдерінде тілімделіп кеткенмен шоқтанып тығыз орналасады және шырынды келеді. Кейде жапырақтары шағын желдеткішке ұқсайды. Сырт бейнесі жусан сияқты болғанымен олардан шөлдің ыстық күнінен қорғауға, суды аз буландыруға арналған түкті “тондарды да”, “найза тікендерді” де көре алмайсыз.

7 слайд
Өркендерінде сарғалдақ гүліне ұқсас бес - бес күлтелі ірі ақсары гүлдер шығарады. Онысы жусан сабағына сарғалдақ гүлін іліп қойған сияқты көрінеді. Бір түптен шыққан өркендері жан – жа ққа шалқая тармақтанып кетеді. Биіктігі шағын, өркендерінің ұзындығы жарты метрдан аспайды. Қалың өскен шырынды жапырақтары адыраспанның суды көп буландыруынан “қорықпайтындығының” белгісі. Ол шынында да құмды далада судан тапшылық көрмейді. Тамырын өте тереңге жіберіп жер асты суына жетіп алады да, керегінше сорып ала береді.

8 слайд
Кәдімгі адыраспан (гармала обыкновенная) (адыраспан тұқымдасы) Қазақстанда адыраспанның бір ғана түрі - ақ адыраспан өседі. Ол - көп жылдық шөп, түйетабан тұқымдастар тобына кіреді. Тамыр діңгегі 2 - 3 метрге дей ін жететін өсімдіктің сабағы бұтақшалы келеді. Жасыл түсті сабағының ұзындығы 30 - 80 сантиметрге дейін жететін түріде кездеседі. Көбінің биіктігі 30 - 60 сантиметр. Жапырақтары тілімделген, кезектесіп орналасқан, қысқа сырғалы терең 3 - 5 бөлікке бөлінген.

9 слайд
Гүлі ақ және сары түсті жеке – жеке болады. Олар ірі жалғыз, не үшін кіші гүлдерден құралады. Жемісі қоңыр түсті, ірі ұрығы бар, диаметрі 1 сантиметрдей шар тәріздес қауашақ, құрғақ, үш жеміс қалтасынан тұрады. Топтанып өсетін өскін шілде айында гүлдегенде оның хош иісі төңіректі алып кетеді. Бір ғажабы, адыраспан өсіп тұрған маңайға шыбын – шіркей жоламайды. Оған тек “ханның қызы” сияқты паразитті емес қасиетті қоңыздар ғана қонады.

10 слайд
Шығыс халқының көне керуені кезіндегі адыраспанның көмегі. Шығыс халқының көне керуен жолдарының ізін табу көп уақытқа дейін саяхатшыларға, тарихшыларға жұмбақ болып келді. Оларға шығыс халқының көне заманда аумағы мыңдаған шақырым болатын Орта Азия мен Қазақстанның құмды далаларын онтүстіктен солтүстікке де, батыстан шығысқа да шиырлап кесіп керуен жүргізіп, қазандай қайнаған алапат ыстық шөлдердің ортасында малын жайып, қонысын аударып көшіп жүргені қағаз жүзінде ғана белгілі еді. Мұндай табиғаты қатігез құм даланы кесіп өтуге қазіргі жетілген қатынас кезінде техниканың өзі кей жағдайда дәрменсіз. Құмды даланың қожасы – құйын жел көшпелі құмымен керуен жолын бірнеше күннің ішінде жасырып тастайды. Сырттай бұл сырды анықтау мүмкін емес сияқты болып көрінгенімен, табиғат құбылысына анықтап бақылау жасаса өте оңай екен.

11 слайд
Құдық басына бір рет келіп, орын теуіп алса, адыраспан ол жерден жүздеген жыл текпейді. Бұл уақыттың ішінде құдық бұзылып, оған құм толып, орнына белгі қалдырмай жойылып кетуі мүмкін. Ол жерде адыраспан сақталмаған болса тарихшы өзінің түсініксіз торынан шыға алмай, адам баласы керуеннің қай кезде, қалай жүргенін біле алмаған болар еді. Сөйтіп құмды шөлдің бұл өсімдігі тарихшылардың жолбасшысы, тіпті тұсбағдардың қызметін атқарады. Тарихшы үшін де, адыраспан бір замандағы қайнаған өмірдің тірі куәсі іспетті сол кездегі адам аяғынан ізін қазіргі ұрпақтың көз алдына елестетеді.

12 слайд
Бір қызығы қазақ халқының құмдағы қоныс аудару жолдарын анықтауды мақсат етіп қойған бір саяхатшыға қарапайым жергілікті қариясебепші болыпты. Ол жолбасшы міндетін атқарып жүріп, сулары таусыла бастағанда бір төбенің астын қазуды ұсынады. Бұған алғашқыда онша сеніңкіремеген экспедиция мүшелері істі көңілсіз бастайды. Алайда, біраз уақыттан кейін олар ескі құдықтың дәл төбесінен түскен екен. Бұл “сиқырдың” сырын сұрағанда қария адыраспан (гармала) өсімдігін көрсетіп “судың сыры мына шөпте” деген екен. Осылай құм даланың тағы бір жұмбақ сыры ашылды. Бір өкініштісі экспедиция мүшелері бұл жаңалықты жазып қалдырмаған, тек халықтың айтуы бойынша ғана бізге жетіп отыр. Ал уақыт өте келе экспедиция мүшелерінің де, қарттың да аты ұмытылып қалған.

13 слайд
Тарихшылар адыраспанның биологиялық қасиеттеріне үстірт қарағаны мен көп жағдайда оның көмегіне сүйенуге мәжбүр болған. Адыраспан арқылы олар ғасырлар бұрын халықтың құдықтардан малын суғарып, қайда, қашан қоныстанғанын анықтайды. Адыраспан көп өскен жерде басқа өсімдіктер жоғалады. Оның себебі, құдық басындағы басқа өсімдіктерді мал жеп қояды да адыраспанға тимейді. Тіпті түйе тікен сияқты темір сымындай өсімдікті азық ететін түйенің өзі адыраспанды жемейді. Ал адыраспан мал қиы бар жерге өте жақсы өседі, мал су ішетін құдықтың айналасында қидың жеткілікті екенін түсіну қиын емес. Құдық басына адыраспан тұқымдары сол керуеннің өзімен келеді. Бұл тарихшылардың белгілі бір ғылыми бағыт – болжамдарына мүмкіндік береді.

14 слайд
Пән аралық байланысын зерттеу. Қазақ тілі Орыс тілі Биология Зооло гия Ботаника Мұсылман дінЭкологияТарихТәрбиелік мәніЕңбе кМеди цина География

15 слайд
Қазақ халқы Орыс халқы Түрік халқы Ирак халқы Кавказ халқыЕмдік қасиеті мен тұрмыста кең пайдалану жағынан адыраспан Орта Азия елдерінде ертеден белгілі болған өсімдіктердің бірі.

16 слайд
Қазақ халқы: адыраспан тіл көзден сақтайды, лас, былғанышты қуады деп, түтінімен үй ішін, ошақ басын аластаған. Кавказ халқы: адыраспанды ұйықтататын дәрі ретінде қолданған. Түрік халқы: ұлттық бас киімдерді бояуда кеңінен қолданады.Орыс халқы: адыраспанға “могильник” деген атау берген.Ирак халқы: “Уарау аспанд” деп атайды, бұл “барлық ауруға ем” деген сөз екен.

17 слайд
А д ы р а с п а н д ы ж ұ л а р д а н е д е п , а й т ы п ж ұ л у к е р е к е к е н д іг ін б іл г ің із к е л е к м е ... А д а м қ а з а қ а д ы р а с п а н ө с ім д іг ін а с а к и е л і д е п е с е п т е п б ұ л ө с ім д ік т і ө с іп т ұ р ғ а н ж е р ін е н ж ұ л а р д а о н ы ң ә д е п – и б а с ы н қ а т а ң с а қ т а ғ а н .

18 слайд
Ауыл маңындағы өсімдіктерді ит арамдап кетеді деп есептеп, емдік мақсатта пайдалануда “ит дауысы естілмейтін” алыс жерлерден іздеген. Бұл өсімдік пайғамбарымыздың Мұхаммед ғалаһауи – с – саламның әйгілі төрт сахабасының екеуі Омар мен Оспанның екіндік намазын оқыр алдында дәрет алған жеріне шыққан деп шариғатта саналған.

19 слайд
1. Біріншіден оның қауызы толып, тұқымы толық піскен кезде ғана жұлған. 2. Екіншіден, ер адамдардың ғана жұлуына рұқсат етілген. 3. Үшіншіден, сол жұлатын адамның жаны ғана емес, үсті – басы таза, дәреті дұрыс екеніне мән берілген. 4. Төртіншіден, адыраспанды жұлуға келген кісі міндетті түрде Аллаға құлшылық етіп, адыраспан өсімдігін жұларда:

20 слайд
“ Б іс м и л л а һ и р -Р а х м а н -и р -Р а х и м ! А с с а л а у м а ғ а л е й к у м , а д ы р а с п а н . М е н к е л д ім ә р н ә р с е г е , а д ы р а с п а н , А т ы ң д ы қ о й ғ а н е к е н О м а р , О с п а н . Ө л е – ө л г е н ш е ж е р ім д і с ір ә б а с п а н . С із г е б із д і ж іб е р д і О м а р , О с п а н … ..” , д е п б а с т а л а т ы н ш у м а қ т ы ө л е ң ж о л д а р ы н а й т ы п б а р ы п , ө с ім д ік т ің с а ғ а ғ ы н а қ о л ы н т и г із у г е р ұ қ с а т е т іл г е н .

21 слайд
Е м д ік м а қ с а т т а а д ы р а с п а н н ы ң ш ө б ін я ғ н и б ұ т а қ т а р ы н , ж а п ы р а қ т а р ы м е н г ү л д е р ін , т ұ қ ы м д а р ы н п а й д а л а н а д ы .

22 слайд
Хал ықт ық меди цина да Ғыл ыми меди цина даБірінші байлық денсаулық деп, халқымыз тегін айтпаса керек..... Адыраспан өсімдігі елімізде екі түрлі жолмен қолданылған.

23 слайд
Халықтық медицинада қолданылуы Дәрілік өсімдіктермен емдеу тәсілін ерте заманнан бері ата - бабамыз қолданып келе жатыр. Орта ғасырларда өмір сүрген шығыс ғалымдары халық медицинасынның дамуына, әсіресе дәрілік өсімдіктерді танып, пайдалануына ықпалы зор.

24 слайд
Адыраспанның ем болатын аурулары Асқазан ауруы Ревматизм ауруы Ұмытшақ ауруы Бастың созылмалы ауруыТарамысБел, сал ауруыТіс ауруы Буынның қабынуы

25 слайд
Бүгінгі медицинада: Пегани гидрохлоридін (ампула, таблетка түрінде), Бұлшық ет ауруларына, іш қатқанда, ішек ауруларына қарсы қолданады. Тағыда гармин дәрмектері алынып, негізінен сал (паралич) дертіне қарсы қолданады.

26 слайд
Дәстүрлі медицинада адыраспанның дәнін де пайдаланған. Одан алколоид гармин деген дәрмек алған. Одан алынатын тұзды (соляна – кислая соль). Паркенсон (параличтің дірілдеук түрі) дертін емдеуге қолданған. Енді қазір оның тамырынан сәл жоғары қырқып алып, бұталы сабағын түгел пайдаға жарататын болды.

27 слайд
Химиялық құрамы: Жасыратыны жоқ, адыраспан барынша улы өсімдік. Оның мұндай қасиеті барын аталмыш өскінді ыстау үшін отқа тигізген кезінде ұшатын ащы түтіннің өзі байқатады. Өсімдіктің химиялық құрамына көз жүгіртсек, бұл сөзіміздің дәлеліді екенін анық аңғара түскен едік.

28 слайд
Адыраспан құрылысының химиялық қасиеттері. 3 , 5-6% алкалойд, 60 % гармалин, 30 % гармин және шамалы ғана мөлшерде гармалол, пегенин (вазицин) мен дезоксивицион шөбінің құрамында 1 , 5-3 % алкалойд, 60 % пеганин мен вазицион бар делінген. Бұдан басқа аздау көлемде пеганидин, пегамин, дезоксипеганидин, пеганол табылған. Тамырында 1 , 7-3 , 3 %, сабағында 0,23 -3,57 %, жапырағында 1,07-4,96 %, гүлінде 2,82 %, жемісінде 1,08 %, тұқымында 2,38 - 4,59 % алкалоидты заттар, хинализин мен индол бар. Ал жас өсімдіктің тамырындағы алкалоидты заттың мөлшері 2 есе көп келеді.

29 слайд
Адыраспан өсімдігінің химиялық қасиеттеріне сүйене отырып мынандай ауру түрлерінде пайдалануға болмайды. 1. Қан қысымы жоғары және бүйрегі қабынатын адамдарға пайдалануға болмайды. Себебі кері әсерін тигізетіні сөзсіз. Кері әсер тигізіп, қана қоймай ауруды одан ары асқындырып жіберуі әбден мүмкін. Практикалық маңызында қатаң ескеретін жайттар:

30 слайд
Қорытынды: өз зерттеулерімді тақырып бойынша қорыта келе ғалымдарға мынандай ұсыныс білдірер едім. Адыраспан өсімдігінің ұрпаққа берер тәрбиелік мәні орасаң зор екеніне бүгінде көз жеткізсек. Аса киелі өсімдік бола тұра, “Қызыл кітапқа” енген қорғауды қажет ететін өсімдіктердің жанынан ойып орын ала -а лмағаны мен үшін өте өкінішті.

31 слайд
Қорытынды: Зерттеледі әлі талай сырларың, Анықталар небір түрлі, қырларың. Бұл зерттеу бір кірпіші болсын тек, Ашылмаған жаңа ғылым сырлардың!