Латын әліпбиіне көшу кезінде қазақ тілі грамматикасында кездесетін проблемалар

1 слайд
Қызылорда облысы Шиелі ауданы №149 Ә.Монтаев атындағы орта мектебі Латын әліпбиіне көшу кезінде қазақ тілі грамматикасында кездесетін проблемалар Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Батаева Дина Муханбетовна Шиелі – 2018

1 слайд

2 слайд

2 слайд

3 слайд

3 слайд

4 слайд
« Көне қазақ жазуы- тіліміздің қайнар бұлағы» Қазақтың бұрынғы замандағы әліпбилері 1.Есікті жазбасы Б.з.б. 5 ғасыр шамасындағы Есікті қорғанынан табылған күміс легендегі жазба. Жазуы көне түркі жазуына ұқсас.

4 слайд

5 слайд
. Орхон жазуы Көне түркі жазуы Орхон-Енисей жазуы деп те аталады. Көнетүркі жазуы қалыпы 5-10 ғасырларда Қазақстан жерінде тұрған, сосын қазақ этносына сіңірілген, көшпелі түркі тайпаларында қолданылған .

5 слайд

6 слайд
12 ғасырда көне түркі жазуы Моңғол шапқыншылық заманында Ислам қысымы астында әбден араб жазуымен ысырылған

6 слайд

7 слайд
Басқа да қолданып келген жазу жүйелері: 3. Жебірей жазуы 4. Юнан- қыпшақ жазуы 5. Әрмен- қыпшақ жазуы 6 . Латы н - қыпшақ жазуы

7 слайд

8 слайд
Араб әліпбиінен латын әліпбиіне ауысу-заман талабы ХІХ ғасырдың екінші жартысында орыс миссионерлері ұсынған орыс жазуын «шоқындырушылар тілі» деп қабылдамады. ХХ ғасырдың бас кезінде ежелден келе жатқан араб жазуы қазақтардың жанына жақын болса да, оны үйрену, қоғамда жан –жақты қолдану өте қиын болды. Ал А.Байтұрсыновтың ұсынған «төте жазуы» орыстың отаршыл саясатына сай келмегендіктен, ғұмыры ұзақ болмады.Міне , осындай қиын кезеңде латын әліпбиінің қабылдануы тарихи жеңіс еді. Латын әліпбиіне көшу туралы ой-пікірлер 1926-1929 жылдардан бастап бастау алды. Қазақ елі еш уақытта латын әліпбиін жат санамаған екен.

8 слайд

9 слайд
ХХ ғасырдың басы- латын әліпбиінің жарқын кезеңі Кеңес одағының құрамына кірген өзге түркі тілдес елдер тәрізді 1929 жылдары Қазақстанды да ескі жазудан жаңа әліпбиге көшіру қарқынды жүргізіле басталды. Латын әліпбиіне көшу туралы ой-пікірлер 1926-1929 жылдардан бастап бастау алғаны баршамызға тайға таңба басқандай белгілі.

9 слайд

10 слайд

10 слайд

11 слайд

11 слайд

12 слайд
Ахмет Байтұрсынов- қазақ филологиясыны ң негізін салушы ғалым 1924 жылы Орынборда маусымның 15 – сіндегі мәжілісінде А. Байтұрсын «Әліпби тақырыпты» деген баяндама жасайды. Ол түркі халықтарының қолданып келе жатқан жазуы бар екендігін, оны тастап, басқа графикаға көшу оңай емес деген пікірін осы съезде дәлелдейді де мынадай тұжырым жасайды: «Латынға алмастырғанынан енетін пайда  көп болса немесе латын әріпін алу  машақаты, шығыны араб әріпін түзуден аз болып  шығатын  болса, …. латынмен болуды жөн дер едік ».

12 слайд

13 слайд
Жаңа латын әліпбиіне өтуге арналған іс-шараларға белсене араласады. Құдайберген Жұбанов- тіл білімі саласындағы алғашқы қазақ профессоры (1932ж), түркітанушы, педагог

13 слайд

14 слайд
Нәзір Төреқұлов Нәзір Төреқұлов-қоғам қайраткері, тілші,аудармашы. Латын әліпбиіне көшуді берік ұстанған тілші ғалым. Н.Төреқұлов латын әліпбиінің «телеграф, ти пография, жазу машинасы сықылды нәрселер үшін қолдануға оңай» екендігін дәлелдеді. Бір айтарлығы, Нәзірдің кириллицаға көзқарасы да сыншыл. «Орыс әліпбиінің майданы тар. Орыс, бұлғар сықылды елдерден басқа онымен жазбайды. Латын әліпбиінің майданы кең»

14 слайд

15 слайд
Латын графикасы негізінде әліпби жүйесін алғаш түзген Н.Төреқұлов 1924 жылы Мәскеу қаласында «Жаңа әліпби туралы» атты кітабында өзінің жобасын көрсетеді. Осы еңбекте мына мәселелер қарастырылды: 1.Жобада 28 дыбысқа 28 әріп арнаған. 2. Дауысты дыбыстардың жіңішке варианттарын автор дәйекше арқылы айыруға болатындығын көрсетеді. Мысалы, «on (он) — on' (өн)», «un (ұн) – un' (үн)» т.б. 3. Кірме сөздер арқылы енген «ф», «ч» дыбыстарына әріп арнайды. Мысалы, «fylosofya»(философия), «сетруоп» (чемпион) 4.Қазақ тіліне тән сингармонизм заңының сақталуына ерекше көңіл бөледі.

15 слайд

16 слайд
Реті  Әріп     Аталуы    1 А а А а 2 В в Б б 3 C c Ч ч 4 Çç Ш ш 5 P p П п 6 T t Т т 7 D d Д д 8 R r Р р 9 Z z З з 10 S s С с 11 R r Р р 12 Z z З з 13 J j Ж ж 14 Q q Қ қ 15 K k К к Реті  Әріп     Аталуы    16 G g Г г 17 Ğ ğ Ғ ғ 18 L l Л л 19 M m М м 20 N n Н н 21 Ŋ ң 22 О о О о 23 u Ұ ұ 24 W v У у 25 Y y И и 26 Ә ә Ы ы 27 E e Е е 28 F f Ф ф 29 X x Х х 30 H h һ

16 слайд

17 слайд
Реті  Әріп     Аталуы    1 А а А а 2 В в Б б 3 Р р П п 4 T t Т т 5 D d Д д 6 R r Р р 7 S s С с 8 Ç ç Ч ч 9 С с Ш ш 10 J j Ж ж 11 Q q Қ қ 12 K k К к 13 G g Г г 14 L l Л л Реті  Әріп     Аталуы    15 M m М м 16 N n Н н 17 Ņ ŋ Ң ң 18 O o О о 19 U u Ө ө 20 Wwv У у 21 Ііy И и 22 E e Е е 23 Ә ә Ы ы 24 Х х Х х 25 F f Ф ф 26 H h Һ һ 27 Z z З з 28 ’ дәйекше

17 слайд

18 слайд
Халел Досмұхаммедұлы- Алаш қозғалысының қайраткері,тілші ғалым. Латын әрібінің алғашқы нұсқасын жасаушылардың бірі Халел Досмұхамедұлы болған. Ол бастапқыда латын әрібіне қарсы болғандығын: «Нәзір айтқандай, менің латын әрпін алуға қарсы екенім рас. Бірақ латынға қарсы екенімді біле тұра маған латын әріптерінің жобасын жасау тапсырған соң, сол жобаны жасағаным рас » .

18 слайд

19 слайд
Реті  Әріп     Аталуы    1 А а А а 2 В в Б б 3 D d Д д 4 E e Е е 5 G g Г г 6 I i И и 7 J j Ж ж 8 K k К к 9 L l Л л 10 M m М м 11 N n Н н 12 Ņ ŋ Ң ң 13 O o О о 14 Ө ө Ө ө Реті  Әріп     Аталуы    15 P p П п 16 R r Р р 17 S s С с 18 Sh Щ щ 19 T t Т т 20 U u Ұ ұ 21 Y y І і 22 Z z З з 23 H h Һ һ 24 ch Х х 25 tsh Ч ч 26 F f Ф ф 27 ' дәйекше

19 слайд

20 слайд
Мектептерді латын графикасына көшіру жоспары: 0, 1 сыныптар - 2020 жыл 0, 1 + 2 сыныптар - 2021 жыл 0, 1, 2 + 3 сыныптар - 2022 жыл 0, 1, 2, 3 + 4 сыныптар - 2023 жыл 0, 1, 2, 3, 4 + 5 -9 сыныптар - 2024 жыл 0, 1, 2, 3, 4,5 -9 + 10, 11 сыныптар - 2025 жыл

20 слайд

21 слайд

21 слайд

22 слайд
 Жіңішке дауысты дыбыстарды жазғанда апостроф (’) белгілерін дұрыс қолдана білуді үйрету;  A ’ lim  o ’ ndiris  u ’ nemshil  u ’ ndestik

22 слайд

23 слайд
 2 әріп ( sh ) –диграф,  3 әріп ( sch ) триграф таңбаларын сөз ішінде дұрыс қолдана білуді үйрету;  Ashshy – aschy  Tushshy – tushy  Keshshe - keshe

23 слайд

24 слайд
 Шүйгін – шүйгүн  Тұғыр – тұғұр  Өткел – өткөл  Ұлыс – ұлұс  Үлгі – үлгү  Берілген сөздер дыбыс үндестігін сақтай отырып айтылуы бойынша жазылады ма, жазылуы бойынша жазылады ма?

24 слайд

25 слайд
Бүгінгі қазақ жазуына, тек әліпби ауыстыру ғана емес, түбегейлі реформа керектігін қазіргі фонетист-ғалымдардың бірі Ә.Жүнісбек тынбай айтып келеді. Ғалымның: «Реформа бір ғана әліпби ауыстырумен шектелмейді. Реформа үш мәселені – дыбыс, әліпби және еміле-ереже – бәрін бірдей қамтиды Әліпби таңдауда 6 мәселеге назар аудару керек: 1. Тілдердің дыбысталуына таңбалардың жеткілікті болуы; 2. Жазуға жеңіл; 3. Оқығанда тануға жеңіл болуы; 4. Баспаға, компьютерге қолайлы болуы; 5. Үйретуге оңтайлы; 6. Көркемдігі көзге жайлы болуы керек.

25 слайд

26 слайд
“ Біз, Қазақ Елі, уақыт көшіне ілесіп, әлемдегі өркениетті мемлекеттердің қатарына қосылу үшін жалпы ұлт ретінде сақталып қаламыз десек, көп кешікпей, әліпбиімізді латын жазуына көшіруіміз керек. Бұл – бүгінгі күннің талабы” Н.Ә.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласынан

26 слайд

27 слайд

27 слайд

28 слайд
Н а з а р л а р ы ң ы з ғ а р а х м е т

28 слайд