Лексика қайталау сабағы

1 слайд
Көп мағыналы сөздер Мысалы: «бас» сөзі 1. Тура мағына: адамның басы, қойдың басы т.б. 2. Ауыспалы мағына : сөздің басы, ағаштың басы, таудың басы, әннің басы, әңгіменің басы, істің басы т.б. Көп мағыналы болатын басқа да сөздер: көз , құлақ , бет , төркін , қанат т.б. Кейде көп мағыналы сөздердің мынадай түрлері де кездеседі: жел сөз (жел тұрды десек – тура мағына), алтын адам (алтын жүзік), болашағы бұлыңғыр (бұлыңғыр тұман), қонақ күту (көлік күту) т.б.

1 слайд

2 слайд
Синоним Мағыналары бір-біріне жақын, бірақ әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздерді синоним дейміз. Мысалы : Әдемі, сұлу, көрікті, ажарлы, келбетті; Тез, жылдам, дереу, лезде; Батыр, батыл, ер жүрек, қайсар, өжет; Күшті, палуан, алып; Ас, тағам, тамақ, ауқат, дәм.

2 слайд

3 слайд
Антоним Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздерді антоним дейміз. Мысалы: ақ-қара, биік-аласа, ашық-жабық, жақсы-жаман, бар-кел т.б. Антонимдер әр түрлі түбірден жасалған сөздерден болады. Ал түбірлес сөздер антоним болмайды, олар болымды-болымсыздық мағынаны білдіреді. Мысалы: Антоним Болымды-болымсыздық мағына Сулы-құрғақ Сулы-су сыз Бар-кел Бар-бар ма Келген-кеткен Келген-келген емес , келген жоқ

3 слайд

4 слайд
Омоним Бірдей дыбысталып айтылатын, бірақ мағынасы әр түрлі болатын сөздерді омоним дейміз.   Мысалы: Бас: 1 . Бас ым ауырды (зат есім); 2. Аяғыңды бас (етістік). Қара: 1. Қара шаш (сын есім); 2. Терезеден қара (етістік). Сап: 1. Кетпеннің саб ы сынды (зат есім); 2. Әскер сап түзеді (зат есім) т.б.

4 слайд

5 слайд
Табу 1. Мырза жігіт, Төре жігіт, Бикеш, Еркежан, Шырайлым т.б. ( келіннің ат қоюы ); 2. Ұлыма, итқұс ( қасқыр ); 3. Жасын, жасыл, жай ( найзағай ); 4. Қорасан ( сиырдың шешек ауруы ); 5. Жаман ауру ( қызылша ауруы, оба ).

5 слайд

6 слайд
Эвфемизм мен дисфемизм Эвфемизм Дисфемизм (сыпайы сөздер) (дөрекі сөздер)   сөзуар мылжың құлағы ауыр керең көзі қараңғы соқыр дүние салды өлді қолды болды ұрланды қосып айту өтірік айту аяғының мүкісі бар ақсақ қарт, қария, ақсақал кәрі, шал, кемпір

6 слайд

7 слайд
Диалект сөздер бәдірең (әдеби тілде - қияр ) сым ( шалбар ) мәйек, тұқым ( жұмыртқа ) жар, дуал ( қабырға ) зілдей ( ауыр ) нән, дәу ( үлкен ) әйдік ( әдемі ) илану ( сену ) әтешкір ( таразы ) күкірт, кеуірт ( сіріңке ) т.б.   !!! Кейде диалект сөздер әдеби тілдегі сөздердің дыбыстық өзгеріске ұшырауы арқылы жасалады. Мысалы: тыңла (әдеби тілде - тыңда ) құдағай ( құдағи ) Полат ( Болат ) маңлай ( маңдай ) т.б.

7 слайд

8 слайд
Тұрақты тіркестер ит өлген жер ( алыс ) төбе шашы тік тұрды ( қорықты ) көз ілмеді ( ұйқтамады ) зәресі ұшты ( қорықты ) тас жүрек ( мейірімсіз ) беті бүлк етпеді ( ұялмады ) айы оңынан туды ( жолы болды ) тайға таңба басқандай ( анық ) аты шулы ( белгілі ) жағына пышақ жанығандай ( арық ) иін тірескен ( көп, ығы-жығы адам ) көз салды ( қарады ) т.б.

8 слайд

9 слайд
Мақал-мәтелдер Мақалдар: Кең болсаң, кем болмайсың. Болат қайнауда шынығады, батыр майданда шынығады. Жақын болсаң, жақын көп. Отан оттан да ыстық т.б. Мәтелдер: Дария жанынан құдық қазба. Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді. Қалауын тапса, қар жанады. Сұлуынан жылуы. Сыныққа сылтау. Айдағаны бес ешкі, - ысқырығы жер жарады. Қорыққанға қос көрінер т.б. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей (Абай Құнанбаев), Отан үшін отқа түс, - күймейсің (Бауыржан Момышұлы) т.б.

9 слайд

10 слайд
Көнерген сөздер Тарихи сөздер 1. Ел басқаруға байланысты сөздер : хан, патша, уәзір, би, сұлтан, ауылнай, батырақ т.б. 2. Қазір қолданылмайтын қару-жарақ аттары : садақ, жебе, найза, дулыға, шоқпар, қалқан т.б. 3. КСРО кезіндегі әкімшілік сөздер : коммунист, комсомол, пионер, қызыл отау, қызыл әскер, ауатком (аудандық атқару комитеті) т.б. Архаизм 1. Мата атулары : торқа, патсайы, дүрия, қыжым, шыт т.б. 2. Әдет-ғұрып түрлері : барымта, ұрын бару, сауын айту, тоқым қағар т.б. 3. Тұрмысқа байланысты : лашық, жертөле ( тұрғын үй түрлері ), ш идем, күпі ( тон түрлері ), кебеже, саба ( тұрмыстық заттар ), самолет ( техника атауы ), герб ( рәміз атауы ) т.б.

10 слайд

11 слайд
Жаңа сөздер 1. Бұрыннан қолданыстағы сөздерге балама, аударма жасау арқылы пайда болған жаңа сөздер: жеделхат ( телеграмма ), саябақ ( парк ), жарнама ( реклама ), ермекса з ( пластилин ), ғарыш ( космос ), мәтін ( текст ), елтаңба ( герб ), жер серігі ( спутник ) т.б. 2. Қолданысқа жаңадан енген зат, құбылыс, ұғымдарға байланысты айтылған жаңа сөздер: компьютер, чек, президент, премьер- министр, толеранттылық, парламент, сенат, кластер, постер т.б.

11 слайд

12 слайд
Кірме сөздер 1.Араб, парсы тілдерінен ( дін, оқу-білімге байланысты ) : адам, әлем, ғылым, білім, мектеп, пән, емтихан, тарих, әдебиет, ислам, құран, сүре, аят т.б. 2. Монғол тілінен ( ел билеу, жаугершілік, жер-су аттары ) : ұлыс, нөкер, аймақ, жарлық, жасақ, Тарбағатай, Нұра, Нарынқол, Зайсан т.б. 3. Орыс тілінен ( көбінше тұрмыстық зат атаулары ) : а) Кеңес өкіметіне дейін дыбыстық өзгеріске ұшырап қолданылған : жәшік (ящик), шәйнек (чайник), самауры н (самовар), сот (суд), пұт (пуд) , сандық (сундук) , бәтіңке (ботинка), жәрмеңке (ярмарка ) т.б. ә) Кеңес өкіметі орнағаннан кейін дыбыстық өзгеріске ұшырамай, сол күйінде қолданылған : кино, театр, машина, телефон, автомобиль т.б.

12 слайд

13 слайд
Кәсіби сөздер 1. Қолөнершілікке байланысты ( ағаш ұстасы, темір ұстасы, зергершілік, тоқымашылық ): пышқы, шербек ( араның түрлері ), ыңғыру ( оятын құрал - стамеска ), тоқпақ ( кілем тоқу құралы ), оймақ ( тігінші құралы ) т.б. 2. Ауыл шаруашылығына байланысты ( мал, балық, құс шаруашылығы, егіншілік ): шиіт, қоза, дүмбіл, әңгелек, торлама, әміре қауын, атыз, пал, мұрап, томаға, сүңгі, қыстау, күзек, сақпан т.б.

13 слайд

14 слайд
Термин сөздер 1. Басқа тілдегі терминдердің қазақша баламалары: шақырым ( километр ), келі ( килограмм ), жасуша ( клетка ), ағза ( организм ), мәтін ( текст ), жаңа сөздер ( неологизмдер ), дыбыс ( фонема ) т.б. 2. Қазақша баламасы жоқ интернационалдық терминдер: а) квадрат, куб, коэффициент, синус, косинус ( математика терминдері ) ; ә) озон, гидрат, реакция ( химия терминдері ) ; б) фонетика, лексика, диалект ( лингвистика терминдері ) ; в) глобус, карта, ландшафт, полюс ( география терминдері ) .

14 слайд

15 слайд
Сөз түрлері 1. Актив сөздер – жиі қолданылатын сөздер ( бұлар көбінше сөздік қорға жататын сөздер ); 2. Пассив сөздер – сирек қолданылатын сөздер ( диалект сөздер, кірме сөздер, көнерген сөздер, кәсіби сөздер, термин сөздер, табу, дисфемизм ).

15 слайд