Презентация Күрделі сөздер

1 слайд
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Кафедра : Қазақ тіл білімі Пән : Қазақ орфографиясының негіздері . Күрделі сөздердің Күрделі сөздердің . емлесі Бірге және бөлек. емлесі Бірге және бөлек . жазылатын сөздер . жазылатын сөздер

2 слайд
а) Бір сөздің қайталанып айтылуынан жасалған қос сөзер: биік-биік, лек-лек, лып-лып, тырс-тырс, көп- көп, алуан-алуан, журе-журе. Мүндай кос сөздердің арасына -ма, -ме, -па, -пе, - ба, -бе, -ды, -ді, -да, -де, -шы, -ші дәнекерлері және шығыс септік жалғауы қосылып та жасалады. Ондайда дәнекерлер кос сөздің бірінші сыңарына қосылады да, олардан кейін дефис койылады: көзбе-көз, қрлма-қол, бетпе-бет, жылма-жыл, жанба-жан, бірме-бір, көшші- көш, баршы-бар, қараптан-қарап, жылдан-жылеа, бос- тан-босқа, тектен-тек, турадан-тура.

3 слайд
Бір сөздің қайталануынан жасалған кейбір кос сөздердің екінші сыңарына шығыс, көмектес, барыс жалғаулары немесе -ла+п, -ле+п жүрнақтары да жалганады: бір-бірден, шет-шетінен, өз-өзінен, бас-ба- сына, бет-бетімен, топ-тобымен, рет-ретімен, бір- бірлеп, мың-мыңдап, бірте-біртелеп, ақырын-ақы- рындап, қыт-қыттап, аз-аздап. Бір сөздін қайталануынан жасалған кейбір кос сөздердін екі сыңарына да септік жалғаулары (шығыс жэне барыс) жалганады: жылдан-жылга, қолдан-қолеа, куннен-күнге, тектен-текке, сақтан-саққа.

4 слайд
Жалғау бір сөздің қайталануынан жасалған қос сөздердің кейде бірінші сыңарына, кейде екінші сыңарына жалғанып айтылады. Екі вариантында да ара- ларына дефис койылады: бір-бірімен — бірімен-бірі, бір- бірінен — б ірінен-бірі, бір-бірінен — б ірінен-бірі, бір-бі- ріне — біріне-бірі, бір-бірін — бірін-бірі, өз-өзінен — өзінен-өзі, өз-өзімен — өзімен-өзі, өз-өзін — өзін-өзі. Алдыңғы сыңарына III жақ тәуелдік жалғауы жалғанып та бір сөздің қайталануынан кос сөз жасала ды: аттысы-атты, жаяуы-жаяу, бары-бар, жогы-жоқ, бірі-бір, екісі-екі Бір етісгіктің болымды және болымсыз түлғада түрып қайталануы арқылы да кос сөз жасалады: барар- бармастан, келер- келмесі, кірер-кірместен, айтты- айтпады, барды-бармады.

5 слайд
2) Қарсы мәнді сөздердін катар келуі арқылы жа- салған кос сездер: ертеМ-кеш, жақсы-жаман, кун-түн, азды-көпті, кешелі-бугінді б) Екі сыңары да мағыналы кос сездер. Олар көбінесе жинақтау мәнін білдіреді: ата-ана, мал-жан, қурт-қумырсқа, ыдыс-аяқ, үрыс-қагыс, ат-арба, жаз- дым-жаңыядым, тапқан-таянган, билеп-төстеп, сы- лап-сипап, төрт-бес, он-он бес, отыз-қырық. в) Бір сыңары мағыналы, екінші сыңары мағынасыз (бүл күнде түсініксіз) қос сөздер. Бүлардың түсініксіз компоненттері баска түркі, монгол тілдерівде жеке қолданылатын немесе көнерген сөздер болады: бала- шага, жолдас-жора, киім-кешек, жол-жөнекей, жүн- журқа, келіи-кепшек, көрші-қолаң, кәрі-қүртаң, телегей- теңіз, хабар-ошар, қиын-қыстау, қуда-анда, көл-көсір, тоқты-торым.

6 слайд
Көбінесе қомсыну, кеміту мәнінде айтылатын жігіт-мігіт, ат-мат, жүрек-мүрек сияқты сөздердің бір сыңары мағьгаасыз түлға болады. Күшейткіш буын қосылып жасалатын кос сөздердің де бір сыңары мән-магынасыз болады: тәп-тәуір, жап- жақсы, тщп-тура, дуп-дурыс, сүп-суйкімді, қып-қызыл, қап-к,ара, ап-алыс, мып-мықты, Араларына да, де, та, те шылауын сальга, етістіктің бүйрық рай түлғаларынан жасалған анықтама (сипаттама) тіркесгер дефис аркылы жазылады, шылау сөз бірінші компонентке косылады: аста-төк (байльіқ), үрда-жық мінез, уда-шу (айғай), келде-кет (болып отыру).

7 слайд
г) Екі сыңары да түсініксіз кос сөздер: алай-түлей, кәкір-шүкір, қиян-кескі, убірлі-шүбірлі, алда-жалда, апақ-сапақ, алқам-салқам, дел-сал, жапа-тармагай, жым-жылас, жым-жырт. Қос сөзден жасалған одағайлар мен еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің де сыңарлары жеке алғаңда магынасыз сез болады: жарқ-журқ, гу-гу, тарс-түрс, сарт-сурт, пай-пай, аһ-уһ, шөре-шөре, әукім-әукім, быт-шыт, қалт-қулт. § 69. Плеоназмдардьщ (қосақтай қолданылған мағы- налары бірдей немесе жуық сөздердің) кепшілігі дефис аркылы жазылады: ел-журт, дау-жанжал, күш-кдйрат, ушы-қиыры, ар-намыс, аз-кем, ен-таңба, шам-шьірақ, айып-шам, шет-жагасы , хал-ахуал, мүкі-тақы (мүкі — “аздап”, тақы – арабша «аздап»).

8 слайд
Екі компоненті бір-бірімен мағыналас ала- бөле, желе-жортып, баса-көктеп, жуып-шайыл, өсіп- өну, қырып-жою, кекеп-мінеу, жылап-еңіреу сияқтьі етістіктер де плеонастық қатарлар түзіп, дефис аркылы жазылады. Бүлардың екінші сыңары әр түрлі түлғада өзгеріп отыруы мүмкін. Овдай жағдайда да дефиспен жазыла береді: жуып-шайып, жуып-шайды, жуып- шайгалы отыр, өсіп-өнді, өсіп-өне бермек, өсіп-өндік. Ал түлғасы жағынан осыларға үксас, бірақ біреуі негізгі, екіншісі көмекші етістік болып келетін (ягни тең мағыналас емес) айта сала, келе сала, көре сала, ести сала, көре тура, біле тура, ести тура, сөйте тура, кіре бере, түсе бере, ала бере сияқтьі етістіктер бір-бірінен бөлек жазылады.

9 слайд
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖАЗЫЛУЫ Жеке сөздердің басқы әріптерінен қүралып қысқарган сөздер бас әріптермен жазылады, ол әріптердің ара-арасына ешқандай тыныс белгісі қойылмайды: Б ¥ ¥ (Біріккен Үлттар Үйымы), АКДІ (Америка Қүрама Штаттары), ҒА (Ғылым академиясы). Алғашқы сөздін басқы буынынан, соңгы сөз- дердің бас әріптерінен қысқарып жасалған сөздің алғашқы қысқарған буынының бірінші әрпі бас әріппен, қалғандары кіші әріппен жазылып, кейінгі әріптер бас әріппен, қалғандары кіші әріппен жазылып, кейінгі әріптер бас әріппен жалгастырылып жазылады: ҚазТАГ (Қазақ Телеграф Агенттігі), ҚазМУ (Қазақ мемлекеттік университегі). Буындардан және буын мен тұтас сөз арала- сып қысқа рған сездер кіші әріптермен бірігіп жазыла ды: ауатком, Түркісіб.

10 слайд
Адамның аты-жөні (көбінесе өз есімі мен әкесінің аты) қысқартылып, бас әріппен белгіленгенде, әр әріптен кейін нүкте қойылады: А. С. Пушкин, М. Горький, М. О. Эуезов, С. Мщанов.

11 слайд
Бөлек жазылатын сөздер Екі (кейде одан да көп) сөз қатар айтылып, бір ғана ұғымды білдіретін, яғни бір ғана затты, қүбы- лысты, қимылды, түр-түсті, санды атайтын к ү р д е л і с ө з д е р д і ң әрбір компоненті бөлек жазылады.Олар мыналар: Екі зат есім қатар айтылып, бір ғана затты атап, алдыңғысы соңғысының тегін (неден жасалганын), неге арналғанын, немен жұмыс істейтінін және өзгелерінен ажыратылатын белгілерін білдірсе, олар бір-бірінен бөлек жазылады. Мысалы: агаш шот (ағаштан жасалған шот), ат қора (атқа арналған қора), жел диірмен (желмен жүмыс істейтін диірмен), жол азык, (жолда жеуге ар- налған азық), май шам (маймен жанатын шам), шай қасык (шай ішкенде жұмсалатын қасық) т.б.

12 слайд
Екінші компоненті қағаз сөзі болып келген күрделі атаулардың бірқатары бір ұғымның (кейде бір құжаттың) атын білдіреді: арыз қағаз, жолдама қағаз, куәлік қағаз, қатынас қағаз, мақтау қағаз, рұқсат қағаз, талақ қағаз, шақыру қағаз. Бұларағы алдыңғы сөздер «қағаздың »(жазылған дүниенің) неге байланысты, не үшін берілетін (жолданатын, жазылатын) құжат екендігін білдіреді: рұқсат қағаз - бір нәрсеге (іс-әрекетке, затқа т. б.) рұқсат ететін құжат, талақ қағаз — көне атау, әйелін талақ еткенін куәландыратын қағаз т. Т.

13 слайд
Бұлардын кепшілігінің бірінші сөзі осы мағынада қағаз компонентінсіз-ак қолданыла береді: жолдама, куәлік, шақыру, арыз т. т. Енді бірқатар тіркестерде алдыңғы компонент қағаздың сапалық не қатыстық сынын білдіретін анықтауыштар болп келеді: ватман қағаз, көшірме қағаз, қатырма қағаз. Бұл керсетілген екі жағдайдың екеуінде де қағаз сөзімен келген тіркестердің әрбір сөзі бөлек жазылады.

14 слайд
П роф. Р.Сыздықова қазақ тілі орфографиясының негізгі мәселелері емле, тыныс белгілері проблемаларымен ұзақ жылдар ден қоя айналысып, осы саладан бірнеше ғылыми мақалалар мен анықтағыштар жариялады.Ғалымның, әсіресе, бірге, бөлек жазылатын құрама атаулардың емлесіне қатысты ұстанған қағида, көзқарастары, білдірген пікірлері жылдар бойы басшылыққа алынып, құнын арттырған ұстанымдар. 50- жылдардың аяғына дейін орфографияда орын алған бір зат не құбылысты білдіретін күрделі атауларды жаппай біріктіріп жазуға алғашқылардың бірі болып, негізді қарсылығын білдірген автор 1957 ж. фразалық «таулар мен лексикаланған атаулардың типін анықтап, бұларды біріккен заттық атаулармен бірге қойылмайтынын айтады.

15 слайд
Автордың осы уәжді пікірінен кейін күрделі атаулардың жазылуы біршама бір ізге түсе бастағанын көреміз. 1960 жылы баспа бетін көрген «Қазақ тілі орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағышында»” ғалым екі сыңары бірігіп, басқа зат, аң, құс, өсімдік, ағаш, құбылыс атаулары болып кеткен кәріқыз, ақиық, бұзаубас, танатағар, алақоржын, өнеркәсіп, көзқарас, арасалмақ, көкжиек, кемпірқосақ, ешбір, бірнеше сияқты күрделі атаулардың бірге жазылуын жүйелейді (24. 31). Аталған анықтағыш өңделіп, толықтырылып, 1974, 1996 жылдары тағы екі рет басылғаны белгілі.

16 слайд
Соңғысында автордың БС қатарын молайту бағытында екенін көруге болады. Әсіресе, терминдік мәнге ие болған сөз тіркестерінің бірігуі баса көрсетілді.. Фразеологиялық тіркестердің әр сыңарын қашан да бірге таңбалауды ұсынатын автор, енді саяси-қоғамдық терминге айналған алауыздықтар, көзбояушылық, сөзбұйда, шығарыпсалма, алыпсатар, мұзойнақ, қағазбастылық, жұмысбастылық, сияқты тіркестерді біріктіруді қостайды.

17 слайд
А нықтағыштың үшінші басылымының тағы бір өзгешелігі – бірінші сыңары мал, аң, құс жалпы атаулары өзгешелігі – бірінші (қой, сиыр, аю, қоян), болмаса may, шөл, құм, дала сияқты сөздер, екінші сыңары нақты өсімдік, аң-құс аты болса бірге жазылатынын көрсетуі: құмбетеге, сиыржоңышқа, қойқарақат, итошаған, итбүлдірген. Бұл атаудың лексикалық және терминологиялық мағынасы дегенге саяды . Анықтағыштың тағы бір қол жеткен нәтижесі – аралық, тану, сымақ, жай, хана, ақы, нама, хат, тас, бас сыңарлы БС-дердің қатарын жүйелеуі. Ғалым аталған форманттар мағынасының жалпылану, өзгеру процестерін көрсету арқылы толық мағыналы сөздің жартылай мағыналы сөзге ауысуын дәлелдейді.

18 слайд
1989 жылы “Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі” атты монография жарық көрді. БС проблемасына қатысты қордаланған жайттарды тезге салып, зерттеу нысанасын жаңа қырынан ашатын өзіндік ерекшелігі бар бұл еңбек Қ.Жұбанов, К.Аханов, М.Балақаев сынды ғалымдардың БС-ге берген анықтамаларын қорытындылап, “БС дегеніміз – о бастағы кемінде толық мағыналы екі сөздің тұтасып жымдасуы нәтижесінде, әдепкі лексика-грамма- тикалық мағынасынан айырылып, жаңа лексикалық, соған лайық жаңа лексика- грамматикалық мағына тудыратын сөздер бірлестігі” деп анықтама береді.

19 слайд
БС- ге айналу процесін түсіндіруде зерттеушілердің мына схеманы басшылыққа алғанын көруге болады: сөз – сөз тіркесі – лексикаланған тіркес – БС – кіріккен сөз. Мысалы: ағайын – алыс ағайын, жақын ағайын, араз ағайын, тату ағайын, жамағайын.. Мұнда бір деңгейде тұрған лексикалық тіркестердің арасынан жам (а) сыңарының лексикалық мағынасы күңгірттеніп жеке қолданыстан шығып қалғандықтан, жамағайын тіркесі БС-ге айналған. Зерттеушілер сөздің бір буынды болуы да БС тууына жағдай жасайды дейді. Аталған монографияның БС- ді сөзайналым деңгейіңде қарастыруын жалпы теориялық мәселелерге қатысты қосқан үлес деуге болады.

20 слайд
Сондай-ақ автор аюдәрі, еркек, зәйтүн, мыңбас, сарбас, майқара атауларының аюдың ақ дәрісі, еркек шөп, зәйтүн шиты, мыңбас шырмауық, сарбас қурай, майқара жусан сияқты көп құрамды атаудан ықшамдалғанын көрсетеді. Б.Қалиевтің өсімдік атауларының лексикалық және терминологиялық мағынасы туралы айтқан дәлелді көзқарастары өз кезегінде басшылыққа алатын құнды пікірлер дейміз. Мысалы, ақбас жусан, көкбек жусандар жусан түрлері емес, біреуі алабота туысына, біреуі шөптесін өсімдіктер туысына жататын өсімдктер, сондықтан олар біріктірліп реестрге шығарылуы керек дейді.

21 слайд
Сөйтіп, сөздерді бірге, бөлек тұлғалаудың уәждемесін іздеген қазақ тіл біліміндегі зерттеулерге азды-көпті шолу жасап, авторлардың кейбір тұжырымдарын таратып, саралауға тырыстық. Осы мақсатта бірқатар мәселелердің басы ашылғаны айқындалады. Олар – сөздер бірігуінің фонетика- лық (Қ. Жұбанов), семантикалық факторы (Ә. Ермеков, М. Балақаев); сөздер бірігуінің арнайы форманттар арқылы және сөз тудырушы қосымшалар арқылы жүруі (Р.Сыздықова, Н.Уәлиев, Б. Қалиев); бөлек, бірге тұлғалауды коннотат-деп қарастырады.

22 слайд