Қаратау күй мектебі немесе Төлеген Момбеков

1 слайд
Созақ ауданы әкімдігінің білім бөлімінің “Шолаққорған” жалпы орта мектебі Қаратау күй мектебі немесе Төлеген Момбеков О р ы н д а ғ а н : М а ш а й Д а р и ғ а

1 слайд

2 слайд
  « . . . Т ө л е г е н М о м б е ко в – г е н и й ғ о й » . Н ұ р ғ и с а Т і л е н д и е в   К ү й і б а р Т ө л е г е н н і ң д а л а с ы н д а , Ə н і б а р М а р а т т ы ң е л а р а с ы н д а . К и е л і қ ұ т т ы м е к е н С о з а қ н е т к е н , Б і р ө з і п а н а б о л ғ а н б а р а с ы л ғ а . С а я т Ә б е н о в Қ а з і р ж о қ т ау ш ы с ы ж о қ н е н д е й д ү н и е д е б о л м а ғ а н с ы қ ы л д ы , ә й т п е с е Х Х ғ а с ы р д ы ң е к і н ш і ж а р т ы с ы н ж а р қ ы р а т ы п ө т к е н ғ а ж а й ы п к ү й ш і Т ө л е г е н М о м б е ко в е д і . Ш ы ғ а р м а ш ы л ы қ а д а м н ы ң т е г і м е н т а ғ д ы р ы н д а б о л с а , к ү й ш і н і ң т е г і с ұ р а п ы л : ( . . . Е с е н б и , Е с е н б и д е н Қ о ж а м ж а р ш е ш е н , Қ о ж а м ж а р д а н ү ш д ү л д ү л : Н а з а р ы н а а т а ж о л ы б ұ й ы р ы п – б и , Қ а й д ау ы – с у ы р ы п с а л м а а қ ы н , Б а п ы ш ы – т а н ы м а л к ү й ш і . М і н е , о с ы Н а з а р б и д е н М о м б е к , М о м б е к т е н С о з а қ ө ң і р і н е а т ы м ә ш һ ү р Ж ә н і б е к а қ ы н м е н Т ө л е г е н к ү й ш і . Н е д е г е н ө н е р қ о н ғ а н ә ул е т ) , т а ғ д ы р ы « М ы ң б і р т ү н д е й » ш ы т ы р м а н : ( . . . Н а з а р б и д і ң к ө ш і , т о л ғ а қ қ ы с қ а н М о м б е к т і ң ж а р ы Ә с е р ; к ү й ш і а т а с ы Б а п ы ш т ы ң қ ы с т ау ы н а ж е т і п , т ү й е л е р ш ө г е р і л е б е р г е н д е е с т і л г е н н ә р е с т е н і ң і ң г ә л а ғ а н д ау ы с ы , Б а п ы ш а т а с ы н ы ң « К ү й ш і б о л ! » д е п ау з ы н а т ү к і р у і ; б а л а н ы Б а р ш а б е г і м е с е р і к б о л с ы н д е п с ұ р а п а л ы п , Т ө л е г е н н і ң с ә б и л і к , б а л а л ы қ ш а ғ ы а т а с ы н ы ң қ о л ы н д а – Ү ш ө к ш е н і ң қ ұ м ы м е н Қ а р а т ау а р а с ы н д а ө т у і ; о т ы р а т ы н к е з і н д е д о м б ы р а қ ұ л а ғ ы н т і с т е т і п қ о й ы п а т а с ы к ү й т а р т с а , Т ө л е г е н н і ң ж ы л а ғ а н ы н с а п қ о я т ы н ы ; а т а с ы к ө п т е г е н х а л ы қ к ү й л е р і н , ө з і н і ң « Қ а р а т ау » , « Ы ң ғ а й к ө к » , « Қ а р а ж о р ғ а » к ү й л е р і н ү й р е т у і ; Т ө л е г е н н і ң қ о л ы н ж ы л а н ш а ғ ы п а л у ы ; С о з а қ к ө т е р і л і с і н е қ а т ы с қ а н ә к е с і М о м б е к т і ң а т ы л у ы , б а с и е с і з қ а л ғ а н б ұ л а р д ы С о з а қ т а ғ ы а ғ а с ы Ж ә н і б е к т і ң қ о л ы н а к ө ш і р і п а п а р у ы ; б ұ л к е з қ а й т ы с б о л ғ а н Б а п ы ш а т а с ы н ы ң қ о л д а н ш а п қ а н д о м б ы р а с ы н к і ш к е н т а й Т ө л е г е н н і ң т а с т а м а й т ы н ы ; б і р д е , м е к т е п т е р е з е с і н е н д о м б ы р а ү н і н , б е й т а н ы с к ү й д і е с т і п , т е з ү й г е о р а л ы п с а л ы п а л у ы ; а ғ а с ы С ү г і р д і ү й і н е ш а қ ы р ы п т а н ы с т ы р ғ а н д а , Т ө л е г е н Б а п ы ш а т а с ы н ы ң к ү й л е р і н , с о н а н к е й і н ә н е у к ү н г і т е р е з е д е н е с т і г е н к ү й і н ( Те л қ о ң ы р ) С ү г і р д і ң ө з і н е т а р т ы п б е р у і ; к ө ң і л т о л қ ы ғ а н С ү г і р « Ш а л қ ы м а » , « Жо л ау ш ы н ы ң ж о л д ы қ о ң ы р ы » , « То ғ ы з т а р ау » к ү й л е р і н ү й р е т і п , а қ ы л - к е ң е с і н а й т ы п , б а т а с ы н б е р у і ; ұ з а м а й ә к е л е р і н і ң к ө т е р і л і с к е қ а т ы с қ а н ы ү ш і н б ұ л а р д а ұ с т а л а т ы н б о л ы п , Т ө л е г е н а ғ а с ы Ж ә н і б е к е к е у і б і р а т қ а м і н г е с і п , т ү н д е л е т і п т ау а с ы п к ү н г е й г е қ а ш у ы ; қ а р ш а д а й Т ө л е г е н н і ң а з ы р а қ б о й т а с а л а п Х а н т а ғ ы к е н і н д е ж ұ м ы с і с т е п , а р т ы н ш а ж а с ы р ы н Т ү р к і с т а н д а Р е с е й к е н і н е ( С о л т ү с т і к К а в к а з ) ж а з ы л ғ а н т о п қ а қ о с ы л у ы ; о д а н ә р і с о ғ ы с т а н б і р - а қ ш ы ғ у ы . . . Қаратаудың шертпе күй шебері

2 слайд

3 слайд
 Майдангер Төлеген күйшінің соғыста көрген қияпаты ұзақ сөз. Кейін алдыңғы шепте шекесінен ауыр жараланып, 1943 жылы елге қайтады. Азапты өмірден, ұлдарын жылдан аса көрмей құсадан ауру меңдеген анасы, Төлегеннің қолында қайтыс болады. Міне, «Анашым» атты тұңғыш күйі сол орны толмас қасіреттен туады».  Сонымен Төлегеннің ұшқын тисе жанбаққа даяр жүрегіне домбыраның сиқыр үнін құйған атасы бапыш күйші болды, есейе келе Ықылас, Тәттімбет, Сүгір мұрасымен танысуы кеуде сарайын кеңейтті. Әр заман қандайбір жүйрік тақырда пайда болмаған, бұрынғы жүйріктерден нәр алып, буыны қатая өнер әлемінде самғай, сезімтал жүрегін сөйлеткен. Төлеген күйшінің осылайша балғын шағында «тамырына егілген» домбыра үні, былайғы татқан шер, көрген мехнат арман мен сағынышқа суғарылып, бейбітке іліге бұрқ етті. («Қоштасу», «Мешін», «Сарыарқа сапары», «Толқын», «Қосбасар», «Ел жаңа», «Өрлеу», «Қат-қабат», «Бозінгеннің бүлкілі», «Мыңжылқы», «Қаратау шертпесі», «Қанағат», «Салтанат», т.б). Қаратаудың шертпе күй шебері

3 слайд

4 слайд
Қаратаудың шертпе күй шебері Қаратау күйшілік мектебі дегенде домбырашылық пен қобызшылық өнер қатар қанат жайған Созақ жері бірден ауызға оралады. Күйшілік дәстүрге келсек- Қаратау күйлері Арқа орындаушылық үлгісінің өзінше дамыған бір арнасы болып табылады. Арқа күйшілерінің ішінде әуелі Сайдалы сары Тоқа мен Арғын Дайрабайдың (Алшын Дайрабай дейтін де күйші өткен) ықпалы Қаратау күйшілік мәдениетіне көбірек тигені тарихи дәлелді шындық. Осы күні Қаратау мектебін зерттеушілер Сүгірдің Тоқалдан бата алғанын айтқанымен, тарту үлгісін бөлекше деп санап жүр. Шындығында, Сүгірдің ұстазы - Ықылас пен Тоқа бір елдің адамдары болған, олардың күй шалу мәдениеттері Тәттімбеттен тарағаны даусыз ақиқат. Қаратау мектебін талдағанда Ықылас пен Сүгірден арғы күйшілерден ешқандай дерек келтіре алмай жүргеніміздің бір шеті осында жатыр, яғни ежелден қоныстас болған Арқа мен Бетпақдаланың әлеуметтік-мәдени шежіресін білмеуіміз қате пайымдар жасауға түрткі болып-ақ жүр. Қаратау шертпелерінің басында Сүгір Әліұлының (1882-1961) тұруы заңды құбылыс,өзіне дейінгі күйшілердің мұрасын барынша меңгерген дарын өз сазгерлігімен жаңа белеске көтерілді. Сүгір ескі күйшіліктің салтын сақтаған ең соңғы домбырашы; ол күйді тартқызбай қайталау, жанынан суырып - салып күй шығару, бір тартқанын қайталамай таңнан-таңға күй толғау сияқты бұрынғы өнерпаздардың жолын ұстанған дарын иесі болды. Сүгір күйлерін шертпелетіп те, төкпелетіп те шығара білген, оның «Ыңғай төкпе», «Шалқыма», «Бесжорғаларды» таза Дайрайбайдан (кейбіреулер айтқандай Әлшекейден емес) ауысқан төкпелік дәстүрде туған күйлер. Сүгірдің күйлерін алғаш жарыққа шығарған - Ж.Қаламбаев еді, ол Сүгір күйлерін нотаға түсіріп (Қазақ халқының аспап музыкасы. ҚазССР. Ғылым академиясы. Алматы-1964), күйтабаққа жазып қалдырды. Көзін көріп, күйлерін белсенді түрде насихаттағандар - Төлеген Момбеков, Генерал Асқаров және Файзолла Үрмізовтер. Бұлардан басқа оның күйлерін тартушылардан Атабек Асылбеков, ағайынды Сейтхан және Әлімхан Әлімбековтер, Ергентай Борсабаев, Дабыл Ажақаев, Бексейіт Тұрсынбеков сынды күйшілердің аттарын құрметпен атауға болады.

4 слайд

5 слайд
С ү г і рд і ң б а с ш ә к і рт і – Т ө л е ге н Мом бе ко в д а р ы н д ы к ү й ш і . Қ а з КС Р - н і ң е ң бе к с і ң і р ге н м ә д е н и е т қ ы зм е т ке р і . Е к і н ш і д ү н и е ж ү з і л і к с о ғ ы с қ а қ ат ы с қ а н . 1 9 4 3 ж ы л д а н м ә д е н и е т с а л а с ы н д а қ ы зм е т е т ке н . А л ғ а ш қ ы ұ с т а з ы - ө з ат а с ы Б ап ы ш Қ ож а м ж а р о в . “ Қ а р ат ау ” , “ Қ а р а жо р ғ а ” , ” Ы ң ғ а й т ө к п е ” , т. б . к ү й л е р і н ат а с ы н а н ү й р е н ед і . Ке й і н к ү й ш і С ү г і р Ә л и е вт е н т ә л і м а л а д ы . Мом бе ко в т а рт ат ы н к ү й л е рд і ң д е н і О рт а л ы қ Қ а з а қ с т а н , О ң т ү с т і к Қ а з а қ с т а н ө л ке с і н е ке ң т а р а ғ а н ш е рт п е к ү й л е р . О л С ү г і рд е н ү й р е н ге н “ Те л қ о ң ы р ” , “ Б о з і з ге н н і ң б ү л к і л і ” , ” Б е с жо р ғ а ” , “ Ш а л қ ы м а ” , ” Жол ау ш ы н ы ң жол д ы қ о ң ы р ы ” с е к і л д і к ү й л е р і н о р ы н д а д ы . О н ы ң “ Қ о с б а с а р ” , “ С а л т а н ат ” , “ Қ ат - қ а б ат ” , “ М ы ң ж ы л қ ы ” , “ Е л ж а ң а ” , “ Асу ” , ” А н а м а ” , ” Қ о ш т а су ” , “ Қ а р ат ауд ы ң ш е рт п е с і ” т. б к ү й л е р і г р а м п л а с т и н ка ғ а т ү с і р і л д і . Мом бе ко в ту ы н д ы л а р ы ф ол ь к л о рл ы қ - э т н о г р а ф и я л ы қ “ О т ы р а р с а з ы ” о р ке с т р і н і ң р е п е ртуа р ы н д а о р ы н д а л д ы . 1 9 1 9 ж ы л ы Қ а р ат ау б ау р а й ы н д а ғ ы Қ о зм ол д а қ д е ге н ау ы л д а ту ы п - ө с ке н . К и е л і ө н е рд і ң б а с т ау ы а р ғ ы ат а л а р ы н а н б а с т а л а д ы . А р ғ ы ат а с ы Қ ож а м ж а р м е н Н а з а р ә д і л б и л і к а й т қ а н ш е ш е н б ол с а , Қ а й д ау ат а с ы б ү к і л О рт а ж ү з ге ә й г і л і а й т ы с ке р а қ ы н , а л Б ап ы ш ат а с ы - а ң аул ап , қ ұ с с а л ы п , с е р і л і к қ ұ рум е н б і р ге , а с қ а н к ү й ш і б ол ғ а н а д а м . Қаратаудың шертпе күй шебері

5 слайд

6 слайд
Т ө л е г е н н і ң Ж ә н і б е к д е г е н а ғ а с ы , К ү н т а й д е г е н а п а с ы д а ке р е м е т а қ ы н б о л ы п т ы . Т ө л е г е н н і ң ө з і н е д ом б ы р а д а р ы ғ а н . Т ө л е г е н Мом б е ко в е с і м і н і ң х а л қ ы м ы з ғ а ке ң т а р а п , т ө л к ү й л е р і н і ң х а л ы қ т ы қ р у х а н и к ә д е г е а й н а л у ы н а к ө п т е г е н а қ ы н - ж а з у ш ы л а р ат с а л ы с қ а н . Б ұ л о р а й д а С ә б и т М ұ х а н о в , Ас қ а р То қ м а ғ а м б е т о в , Т ә ке н Ә л і м қ ұ л о в , Т ө л е г е н То қ б е р г е н о в , Р а х м а н қ ұ л Б е р д і б а е в , А қ с е л еу С е й д і м б е ко вт е р д і ң е ң б е г і е р е к ш е б о л д ы . 1 9 6 5 ж ы л ы Ас қ а р То қ м а ғ а м б е т о вт і ң а л п ы с ж ы л д ы қ м е р е й т о й ы н а б а й л а н ы с т ы С ы р б о й ы н а с а п а р ш е к ке н С ә б е ң жо л ш ы б а й С о з а қ т а д а б о л а д ы . С о л ке з д е г і ау п а р т ком н ы ң б і р і н ш і х ат ш ы с ы Т ө л е п б е р г е н Н а з а р б е ко в С ә б е ң н і ң қ ұ р м е т і н е С о з а қ ауд а н ы н ы ң ә р ж е р і н д е г і к ү й ш і л е р д і т е г і с ж и н ат а д ы . О л а р д ы ң і ш і н д е Т ө л е г е н Мом б е ко в , Ф а й з о л л а Ү р м і з о в , Е р г е н т а й Б о р с а б а е в б о л а д ы . С ә б е ң о л а р ғ а б і р н е ш е к ү й д е н т а р т қ ы з а д ы . О л а р д ы ң і ш і н е н Т ө л е е н ш е р т ке н ш е р т п е к ү й г е қ ат т ы қ ы з ы ғ ы п : « М ұ н д а й д а р ы н д ы р е с п у бл и к а к ө л е м і н е т а н ы т у қ а ж е т » д е п ш е ш е д і . С ө й т і п , Т ө л е г е н к ү й л е р і н м а г н и т о ф о н т а с п а с ы н а ж а з ы п а л ы п , А л м ат ы ғ а а л а ке л е д і . К ө п ұ з а м а й С о з а қ ауд а н ы н ы ң б а с ш ы л ы ғ ы н а М . Ә у е з о в ат ы н д а ғ ы Ә д е б и е т ж ә н е ө н е р и н с т и т у т ы н а Т ө л е г е н Мом б е ко вт і і с с а п а р ғ а ж і б е р у т у р а л ы А л м ат ы д а н а р н а й ы х ат ке л е д і . О л ке з д е Т ө л е г е н ау ы л д а Қ ұ л ж а б а й Т ө л еуо в , К ө п б а й О м а р о в с и я қ т ы а қ ы н д а р м е н б і р г е ж ү р і п , а вт о к л у б м е ң г е р у ш і с і б о л ы п ж ұ м ы с і с т е й д і . А л м ат ы ғ а ке л г е н с о л с а п а р ы н д а Т ө ке ң г р а м п л а с т и н к а ғ а ат а с ы Б а п ы ш т ы ң , С ү г і р д і ң ж ә н е ө з ш ы ғ а р м а л а р ы н а н б а с - а я ғ ы о н е к і к ү й ж а з д ы р т а д а ж ә н е т е л е д и д а р д а б і р і р к ү й о р ы н д а й д ы . С о л ке з д е т е л е д и д а р қ а р а п о т ы р ғ а н Н ұ р ғ и с а Т і л е н д и е в : « М ы н а қ а қ п а с қ а й д а н ш ы қ т ы ? ! » д е п , ат ы п т ұ р ғ а н е ке н д е й д і . « Т а л а н т т ы т а л а н т қ а н а т а н и д ы » д е г е н с о л . Н ұ р ғ и с а Т ө л е г е н н і ң ш е р т і с і н е с о л б о й ы қ ұ л а п т ү с і п , А л м ат ы ғ а ке л г е н с а й ы н ө з і қ а р с ы а л ы п , қ о н а қ ү й г е о р н а л а с т ы р ы п , о ң ж а ғ ы н а н о р ы н б е р г е н . Т ө л е г е н н і ң 1 9 6 9 ж ы л ы А л м ат ы ғ а ке л г е н с о л а л ғ а ш қ ы с а п а р ы н д а - а қ « С о ц и а л и с т і к Қ а з а қ с т а н » , « Л е н и н ш і л ж а с » , « Қ а з а қ ә д е б и е т і » г а з е т т е р і н д е Т ө л е г е н н і ң ө м і р і м е н ш ы ғ а р м а ш л ы ғ ы ж ө н і н д е м а қ а л а л а р ж а р и я л а н а д ы . Ә д е б и е т ж ә н е ө н е р и н с т и т у т ы н ы ң қ о р ы н а Т ө л е г е н б і л е т і н к ү й л е р т о л ы қ ж а з ы л ы п а л ы н а д ы . Б а с - а я ғ ы б і р а п т а н ы ң і ш і н д е ке ш е г і ау ы л д ом б ы р а ш ы с ы р е с п у б л и к а к ө л е м і н д е т а н ы м а л б о л а д ы .Қаратаудың шертпе күй шебері

6 слайд

7 слайд
Т ө л е г е н т у р а с ы н д а б е л г і л і к ү й ш і л е р ә р і ө н е р з е р т т еу ш і л е р і : У ә л и Б е ке н о в , Жа р қ ы н Ш ә к ә р і м , Б і л ә л Ы с қ а қ о вт а р қ а л а м т е р б е г е н . Т ө л е г е н н і ң ұ с т а з ы , Қ а р ат ау к ү й м е к т е б і н і ң ұ ш а р б а с ы н д а т ұ р ғ а н С ү г і р Ә л и ұ л ы 1 9 6 1 ж ы л ы қ а й т ы с б о л ғ а н . Ө к і н і ш т і с і , С ү г і р д і ң ө з і н і ң о р ы н д ау ы н д а б і р д е - б і р к ү й і т а с п а ғ а ж а з ы л ы п а л ы н б а ғ а н . К ө з і т і р і ке з і н д е к ү й л е р і н ом а ғ а д а т ү с п е г е н . Жа зу ш ы М ұ хт а р Ә у е з о в , Ү к і м е т б а с ш ы с ы Н ұ р т а с О ң д а с ы н о в і зд е п б а р ы п , А л м ат ы ғ а ш а қ ы р ғ а н м е н , р е т і ке л м е г е н . О л ке з - ке ң і с т і к « у р а л ауд ы ң » а с қ ы н ы п т ұ р ғ а н ш а ғ ы , ш е р т п е к ү й д і ң ш е т қ а қ п а й к ө р г е н з а м а н ы . К ү й д і ң д е , к ү й ш і н і ң д е қ а д і р і қ а ш қ а н ке з . С ү г і р д і ң « Жо л ау ш ы н ы ң жо л д ы қ о ң ы р ы » , « Ш а л қ ы м а » , « Б е с жо р ғ а » , « Ке р т о л ғ ау » к ү й л е р і Т ө л е г е н н і ң о р ы н д ау ы н ы ң а р қ а с ы н д а х а л ы қ қ а ж е т т і . С ү г і р д і ң т а р т ы с ы қ ұ л а ғ ы н д а қ а л ғ а н к ө н е к ө з қ а р т т а р д ы ң а й т у ы н ш а , С ү г і р д і ң « Б о з і н г е н » к ү й і б і з г е т у р а ө з н ұ с қ а с ы н д а ж е т п е г е н . Т ө л е г е н н і ң д е « Б о з і н г е н н і ң б ү л к і л і » д е г е н к ү й і б а р . З е р т т еу ш і л е р д і ң а й т у ы н ш а , б ұ л е кеу і б ө л е к к ү й . Т ө л е г е н ә у е л г і н ұ с қ а н ы ө з і н ш е ж е т і л т і п , б а с қ а ш а қ ұ л п ы р т ы п , д а м ы т ы п ә ке т ке н . Ат а қ т ы к ү й ш і Қ а р ш ы ғ а А х м е д и я р о вт ы ң а й т у ы н ш а , С ү г і р м е н Т ө л е г е н д і б ө л і п - ж а р м а й , д ау ғ а а й н а л ғ а н к ү й л е р д і б і р с ө з б е н « С ү г і р м е н Т ө л е г е н д і к і » д е п ат ау ке р е к . С ү г і р д і к ө з і к ө р г е н ж ә н е с о л ау ы л д ы ң т у м а с ы , м а р қ ұ м п р ф е с с о р Ке р і м б е к С ы зд ы қ о в б ы л а й д е п ж а з ы п ке т і п т і : « . . . Т ө л е г е н А л м ат ы д а к ө п ш і л і к а л д ы н д а , р а д и о , т е л е д и д а р д а н к ү й т а р т қ а н д а С ү г і р а қ с а қ а л д ы ұ с т а з ы р е т і н д е ү н е м і қ ұ р м е т п е н ат а п , с о л к і с і н і ң к ү й л е р і н т а р т уд а н б а с т а й т ы н . А л ғ а ш қ ы жо л ы « Қ о с б а с а р д ы » Т ә т т і м б е т т і к і , « Б о з і н г е н н і ң б ү л к і л і н » С ү г і р д і к і д е п ж а зд ы р ғ а н ы н ы ң б а с ы - қ а с ы н д а ж ү р і п , с о л а й д е п ж а зд ы р у ғ а с е б е п ш і д е б о л ғ а н м ы н . Ө й т ке н і с о л ке зд е г і б і зд і ң ұ ғ ы м ы м ы зд а « Қ о с б а с а р » д е г е н к ү й д і ң қ а н ш а т ү р і б о л с а д а о л т е к Т ә т т і м б е т т і ң ат ы н а т ә н с а н а л ат ы н . А л « Б о з і н г е н » к ү й і Ы қ ы л а с п е н С ү г і р д і ң ат ы н а б а й л а н ы с т ы ат а л ат ы н . О ғ а н Т ө л е г е н д е п ә л е н д е п қ а р с ы л ы қ т а н ы т п а й , « к і м н і ң қ а л а й т а р т қ а н ы н қ а й д а м , м е н ө з і м о ң қ а й т ы м а ке л г е н к ү й л е р д і т а р т қ а н д а қ и я л д а н ы п , ө з і м ш е т а р т ы п ке т е м » д е г е н ә ң г і м е н і ж и і а й т ат ы н . . . » . Қаратаудың шертпе күй шебері

7 слайд

8 слайд
К ө п ш і л і к а р а с ы н д а ке ң і н е н т а н ы м а л Қ а р ат ау к ү й м е к т е б і н і ң ө к і л і , д ә ул е с ке р к ү й ш і Т ө л е г е н Мом б е ко в...

8 слайд