Қауіпті және өсімдіктер

1 слайд
Улы өсімдіктер Укушева Толқын Қалиасқаровна биология магистрі,аға оқытушы

2 слайд
• Жалпы өмірімізде улы өсімдіктердің алатын орны ерекше. Біріншіден, мұндай өсімдіктер медицинада үлкен маңызға ие. «У» деп отырғанымыз күнделікті өміріміздегі улы өсімдіктерден алынған әртүрлі дәрілердің үлкен дозасы, яғни біз пайдаланып жүрген дәрілер удың белгілі бір пайызы болып табылады. Сонда у мен дәрінің айырмашылығы дозасында ғана болып шыға келеді. Сол себепті, біз мүмкіндігімізше улы өсімдіктерді шеттетпей, керісінше олардың емдік қасиеттерін өз пайдамызға жарата білуіміз қажет.

3 слайд
• Апиын көкнәрі  ( лат.   Papaver argemone )- көкнәрлар тұқымдасына жататын біржылдық шөптектес өсімдік.  Сүт шырынында 20-дан астам алкалоидтар бар, олар: морфин, кодеин, папаверин (көкнәрдің латынша аты), протопин, тебаин және т.б. Гүлдің формуласы:  K2C4A{infty} G{nfty}

4 слайд
• Бұзартүзер  ,  дәрілік авран  ( лат.   Gratiola officinalis ) –  бақажапырақ  тұқымдасына жататын  шабындықтарда , су жағаларында өсетін өте улы өсімдік. Шөбі кепсе де уы қайтпайды. Бұзартүзер жеген малдың іші өтіп, әлсірейді, кейде өліп қалады. Ел арасында бұл  дәрі-дәрмекке  — іш айдатуға, ішек құрттарын,  глистерді  түсіруге, шеменге, бауыр ауруына ем ретінде қолданылады.

5 слайд
• Бәрпі  ( Aconitum excelsum; синонимдері A. lycoctonum және A. septentrionale) — бұл ормандардың, шіліктердің арасында,  тау  сағасында өсетін өте улы шөп өсімдігі,  мал  (әсіресе  қой  мен  ешкі ) жесе бірнеше сағаттан сон уланып өледі. Тұқымында 31—32 процент майы болады.  Бәрпі  ( Acon і tum) –  сарғалдақтар  тұқымдасына жататын көп жылдық  өсімдіктер . Солтүстік жарты шарда өсетін 300- ге жуық түрі белгілі.  Қазақстанда Қарқаралыда ,  Алтайда ,  Тарбағатайда ,  Жетісу  (Жоңғар),  Іле ,  Күнгей ,  Теріскей  Алатауларында орман алаңдары мен биік  тау  шалғындарында,  өзен -сай жағалауларында кездесетін 14 түрі бар.

6 слайд
• Дәрілік қырлышөп [1]  ( лат.   Polygonatum odoratum ) –  қасқыржемдер  тұқымдасының  қырлышөп  туысына жататын,  көп жылдық , шөп тектес өсімдік. Гүлдері  ақ, 1-2- ден жапырақтарының қуысында, гүл сабағының ұшында төмен қарай салбырап тұрады. Гүл жапырақшалары алтау, олар біріне-бірі жабысып, түтікше жасайды.  Мамыр - маусым  айларында гүлдейді. • Тұқымы  - қаракөк  жеміс . • Дәрілік қырлышөп  орманның  және  бұталардың  арасында өседі.

7 слайд
• Жарықдәрі  ( Hern і ar і a) —  қалампыр тұқымдасына  жататын бір не көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Еуропа ,  Солтүстік  және  Оңтүстік Африка  мен  Батыс Азияда  кездесетін 30-ға жуық түрі белгілі.  Қазақстанны далы құм  аймақтарында (кейде таулы жерлерде) өсетін 4 түрі бар. Биіктігі 5 – 20 см. Жайылып өсетін сабағында ұсақ жапырақтары қарама-қарсы орналасқан. Сарғыш жасыл түсті ұсақ гүлдері жапырақ қойнауынан жетіледі. Олар шашақ гүлшоғырын құрайды. Гүлі қос немесе дара жынысты. Маусым – шілде айларында гүлдейді. Жемісі –  жаңғақ . Жарықдәрі – улы өсімдік. Құрамында  кумарин ,  эфир майы  және  алкалоид  бар. Медицинада  бүйрек ,  қуық ауруларын  емдеу үшін

8 слайд
• Желайдар  ( Anemone) —  сарғалдақтар тұқымдасына  жататын  көп жылдық өсімдік . Желайдардың бұрынғы КСРО аумағында 46 түрі өседі, олардың көпшілігі улы келеді.  Негізгілері : • Емен желайдар  (А. nemorosa) гүлі ақ немесе қызғыл түсті болады. Бұрынғы  КСРО -ның Еуропалық бөлімінің көлеңкелі  ормандарында  өседі. • Орман желайдар  (А. silvestris) — өте улы өсімдік. Ақ күлтелі, ірі гүлі болады. Көбінесе селдір тоғайдың және бұталардың арасында өседі, кейде шабындықта да кездеседі. • Сарғалдақ желайдар  (А. ranunculoides) гүлінің көлемі ұсақ, түсі сары болады. Сирек тоғайдың ішінде өседі.

9 слайд
• Көкбасгүл ,  көкшешек  ( лат.   Echium ) –  айлауыктар  тұқымдасына жататын бір, екі немесе көп жылдық өсімдіктер туысы. Қазақстанның далалы аймақтарында, жол жағаларында, кейде тасты шатқалды таулардың етегінде кәдімгі Көкбасгүл ( E. vulgare) және  Италия  Көкбасгүлі ( E. і tal і cum) өседі. Олардың биіктігі 30 – 80 см, кейде 1 м-дей болады. Сабағы тік, сыртын тікенекті қылтандар жауып тұрады. Тұтас келген жапырақтары кезектесіп орналасады. Өте улы өсімдік. Кәдімгі Көкбасгүлдің құрамында  сапонин ,  улы алкалоидтар  ( циноглоссин ,  холин ,  консолидин ,  консолицин ) бар.

10 слайд
• Итжидек  ( лат.   Atropa belladonna ) –  алқалар  тұқымдасына жататын  көп жылдық  жарық сүйгіш, шөптесін  өсімдік . •   Қазақстанның  таулы аудандарында кездеседі,  Жамбыл ,  Оңтүстік Қазақстан облысында  қолдан өсіріледі.  Сабағы  дара, тік сыртын қалың бездер жапқан. Биіктігі 0,6 – 2 м.  Жапырағы  үлкен.  Жапырақ  қойнауынан дара гүлдері жетіледі.  Гүлінің  жоғарғы бөлігі қоңыр күлгін, кейде сарғыш.  Маусым  –  шілде  айларында гүлдеп,  тамыз  –  қыркүйекте  жемістенеді.  Жемісі  қара,  жидегі  жылтыр,  шиеге  ұқсас. Итжидектің құрамында  алколоидтар  ( атропин ,  гиоциамин , т.б.) және улы заттарболады.  Жапырағы  мен  тамырынан   экстракт  пен  тұндырма  дайындайды. Итжидекті  медицинада ,  ветеринарияда  дәріге пайдаланады

11 слайд
• Мамыр қынжыгүлі  немесе  Мамыр інжугүлі  ( Меруертгүл ,  лат.   Convallária majalis ) - Лалагүлдер тұқымдасының көпжылдық шөптес өсімдігі. Қазақстан жерінен тыс Еуропаның орманды аймақтарында (Қырым мен Кавказды қосқанда) таралған.Емен- қарағашты және басқа жапырақты ормандарда, орман шетінде, бұталар арасында өседі. Саны орман көлемінің қысқаруына және гүлдеп тұрған өсімдіктерді жаппай жинау әсерінен азайып отыр. 1947 жылы Н.В.Павлов Жайық өзені аңғарындағы мамыр қынжыгүл қоры Қазақстанның дәрілік мұқтажын қамтамасыз етуге толық жетеді деп жазған болатын. Өт тартымды және көпке мәлім сәндік өсімдіктің гүлдеу кезеңі ұзақтау - 15-20 күнге созылады. Мәдени түрде төзімді, тамырсабағының кесіндісімен оңай көбейеді. Табиғи популяциялары жағдайын бақылап, қорғауды қажет етеді.

12 слайд
• Нарцисс [1]  ( Нәркес ,  лат.   Narcissus ) –  амариллистер  тұқымдасына жататын баданалы көп жылдық шөптесін өсімдік. • Негізінен  Жерорта теңізі  аймағында өседі, 30-ға, кейбір мәліметтер бойынша 60-қа жуық түрі бар. Нарциссті ежелден әсемдік үшін өсіреді, оның қазір 12 мыңнан астам сорты белгілі. Нарцисстің гүлінен  эфир майы  алынады, баданасында  алкалоид  болады. Нарцисс – улы өсімдік. Қазақстанда қолдан өсіріледі. Баданаларын шамамен тереңд. 10 – 15 см шұңқыр қазып, күзде отырғызады. Отырғызылған соң 2-, 3-жылдары жақсы гүлдейді. Бұлардың  баданасын  жапырақтары түгел сарғайған кезде қазып алып, көлеңкелі жерде кептіріп, 16 – 18С температурада сақтайды.

13 слайд
• Сарсазан  ( Halocnemum ) — алабұталар тұқымдасына жататын бұта.  Қазақстанда   Шығыс Қазақстан ,  Ақтөбе ,  Қызылорда ,  Оңтүстік Қазақстан  облыстарындағы өзен аңғарларында, сортаң топырақты ылғалды жерлерде, тұзды көлдердің жағалауларында өсетін 1 түрі — төмпек Сарсазан ( H. strob і lactum) бар. Кейде оны тентек сораң не мырза сораң деп те атайды. Оның биікт. 5 — 40 см, сабағы көп бұтақты, төм. бөлігі ағаш тәрізді сүректенген. Жас өркендері шырынды, бунақты келеді. Жапырақтары жетілмеген қабыршақ тәрізді, қарама-қарсы орналасқан. Гүлдері қосжынысты, бір-біріне үш-үштен (кейде екіден) тығыз орналасқан масақ гүлшоғырына топталған. Тамыз — қыркүйек айларында гүлдеп, жеміс береді. Жемісі — тұқымша, ұзындығы 0,5 — 0,75 мм, екі бүйірінен қысыңқы, қоңыр түсті. Сарсазан өсімдік зиянкестері үшін улы өсімдік. Оны әсіресе түйе сүйсініп жейді, кейде отын үшін де пайдаланылады.

14 слайд
• Сүттіген  ( ағылш.   Euphorbia) –  сүттіген тұқымдасына  жататын бір не  көп жылдық өсімдіктер  мен шала  бұталар . Биіктігі 15 – 20 см, тамыры тармақталып, сабағы тік өседі.  Қандауыр  тәрізді жапырағы бүтін жиекті. Гүлдері дара жынысты, жасылдау сарғыш түсті. Маусым – тамыз айларында гүлдеп, шілде – қыркүйекте жеміс береді. Жемісі – үш ұялы қауашақ. Сүттігеннің көпшілік түрінің сабағы сүтті, шырынды болады, кейбіреуінің  ұрығында  іш өткізетін май бар. Өте улы өсімдік.  Көкшіл сүттіген  (Е.  hel і oscop і a ) –  дәрілік өсімдік . Халық  медицинасында  сүттігенді іш өткізетін,  несеп  жүргізетін және ішек құртын түсіретін, сондай-ақ қатерлі  ісіктерді  емдейтін дәрі ретінде қолданады. 2 түрі:  берік сүттіген  (Е.  sclerocyath і um ) және  Ярослав сүттігені  (Е.  jaroslav іі ) – өте сирек кездесетін өсімдіктер ретінде қорғауға алынып,  Қазақстанның  “ Қызыл кітабына ” енгізілген

15 слайд
• Үлкен сүйелшөп  - ( лат.   Chelidónium majus ) - көкнәрлер тұқымдасына жататын улы көпжылдық шөптесін өсімдік. • Латынша атауын екі сөзден құраған: грек сөзі " χηλιδων" — қарлығаш, лат. major, majus — үлкен. Ертеден келе жатқан аңыздарда қарлығаш өзінің көзі көрмей қалған балапандарын сүйелшөптің нәрсуымен емдейді депті. • Ал қазақша "сүйелшөп" деп аталғаны - ол халықтық медицинада сүйелді кетіруге пайдалғадықтан.

16 слайд
• Уқорғасындар  немесе  Б ə рпі  ( лат.   Aconitum ) —  сарғалдақтар тұқымдасына  жататын көпжылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Жер жүзіне кең тараған 300 түрі бар. Соның ішінде Қазақстанда 14 түрі кездеседі. Жиі кездесетін түрі -  ақезу бәрпі , таулы аймақтардың орманды алқаптары мен шалғындарда, өзен-сай жағасында өседі. Биіктігі - 70-200 см, тамыры - жіпшеленген шоғыр, сабағы - қабырғалы, түкті, жапырақтары - ірі, ұзындығы - 10-20 см, көлденеңі - 20-40 см, саусақтала тілінген, гүлшоғы бұталанған, көп гүлді. Гүлдері қоңыркөк, кейде сарғылт түсті. Маусым - тамызда гүлдейді. Қыркүйек - қазанда жемісі піседі. Б ə рпі - улы, д ə рілік өсімдік. Жүрек ауруына шипалы аллопинин дәрісі алынады.

17 слайд
• Қара меңдуана  ( лат.   Hyoscyamus niger ) –  алқалар  тұқымдасы,  меңдуана  туысына жататын екі жылдық шөп тектес, ұнамсыз иісі бар  улы   өсімдік . Қара меңдуана жиі кездесетін  арамшөп . Оның жапырағында, қабығында, тамырында гиосциамин, атропия, скополамин  алкалоидтары  бар. • Тұқымында 34%-дай  эфир майы ,  шайырлар ,  минералды тұздар  болады. Өсімдік жапырағының ұнтағы "астматол" препаратының құрамына кіреді, ол  кеңірдектің   демікпе   ауруына  қарсы пайданалады. Меңдуана  майы  адамды тыныштандыруға, сондай-ақ  ревматизм , радикулит ауруларына қарсы қолданылады. Қара меңдуанамен уланғанда жүйке жүйесінің қозуы тежеліп, әлсіреп, тынысы тарылады, ондай жағдайда дереу дәрігерге қаралу қажет.

18 слайд
Тапсырмалар • Улы өсімдіктердің үлкен бір тобы .. ..

19 слайд

20 слайд

21 слайд
Улы және усыз өсімдіктерді топтаңыздар

22 слайд
Улы өсімдіктерді ғана атаңыз • Манцинелла • сәбіз • Нарцисс • кароп • Сарсазан • Сүттіген • майқайың • Талас уқорғасыны • Тау уқорғасыны • Теңге уқорғасын

23 слайд
Диаграмманы толтырыңыз,тағы мысалдар жазыңыз Улы өсімдікте р? Улы ... Нарц.. .Кәдімгі . ..

24 слайд
Дәптерге ккесені қысқаша толтырыңыздар Мен білдім Мен түсінбедім Тағы да білгім келеді

25 слайд