Салалас құрмалас сөйлемдер туралы түсінік

1 слайд
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Кафедра : Қазақ тіл білімі Пән : Граммматиканың функционалды коммуникативтік аспектісі : . . Тексерген Ахметова М К Орындаған : -21 МҚТӘ тобының магистранты . . Пернебаева Н А Салалас құрмалас Салалас құрмалас сөйлем құрылымындағы сөйлем құрылымындағы , болымды болымсыз, болымды болымсыз мағына мағына

2 слайд
Салалас құрмалас сөйлемдердің дәстүрлері жіктелуін негізге ала отырып, оның құрылымындағы болымсыз мағынаның көрінуі жалпы құрмалас сөйлем құрылымындағы болымды, болымсыз мағынаға қатысты екенін айту керек. Болымсыз мағынаның салалас құрмалас сөйлемге қатысы туралы сөз еткенде, жоғарыда көрсетілген белгілерге сүйенеміз. Мұнда, біріншіден, салаласа байланысқан құрмалас сөйлемдер жалпы құрмалас сөйлемге тән белгілерге сай болуы керек. Екіншіден, болымсыз мағына оның синтаксистік сыңарларының болымды немесе болымсыз түрде қолдану мүмкіншіліктеріне байланысты болады.

3 слайд
Себебі бұл мәселе қазақ тіліндегі жай сөйлем үлгілеріндегі болымсыз мағынаның еркін қолданылуы немесе міндеттілігімен тікелей байланысты. Салалас құрмалас сөйлем түрлерінің бәрінде де болымды- болымсыз мағынаның берілуі оның сыңарларының предикатив мүшесінің тұлғасына байланысты. Предикатив мүше болымдылық, болымсыздық категорияның лексика-грамматикалық көрсеткіштерінің бірінде тұрып, болымды, болымсыз хабарлы жай сөйлем үлгілерінің бірінде баяндалады.

4 слайд
Салалас құрмалас сөйлем түрлерінен сыңарларының мәні үнемі бір-біріне қарама- қарсылықта айтылатын қарсылықты салаластарды ерекше атауға болады. Мұнда тілдік болымдылық-болымсыздықтың категориялық сапасына құрмаласқа енген жай сөйлем сыңарларынан арасындағы мән-мағына сәйкес келеді. Ол қарама-қайшылық мағына қарсылықты салалас құрмалас сөйлемдердің сыңарлары бірде болымды тұлғада, бірде болымсыз тұлғада қолданылып, әрқашан қайшы мәнді білдіреді.

5 слайд

6 слайд

7 слайд
Қарсылықты салалас құрмалас сөйлемнің мағыналық құрамы оның сыңарларының бірі болымды, бірі болымсыз сөйлемнен болуын қажет ететіні тіл деректерінен көрінді. Мұны қарсылықты салалас сөйлем құрамының болымды жай сөйлем мен болымсыз жай сөйлемді қажетсінетін деп танып, қарсылықты салалас сөйлемде болымды, болымсыз жай сөйлемдердің қолданылуы міндетті деп санайды. Ал үшінші топтаманың екінші сөйлемінде қарсылықты салалас құрмалас сөйлемнің екі сыңары да болымсыз тұлғада қолданылған.

8 слайд
Болымсыз тұлғалы предикатив мүшенің болымсыз тұлғада қолданылуы жай сөйлемде болымсыз есімдіктердің я субъект, я атрибутивтік, объектілік қатынасты білдіретін сөйлем мүшелері ретінде қызметімен де байланысты болады. Болымсыз қолданылады . Мысалы :  Егістіктің алды күртік қар, із дегеннен дым жоқ (Б.Майлин).  Бірнеше кеңес бердім, ешбір алға ұмтылыс жоқ (С.Сарғасқаев).  Жаттығулар өткізілді, дым өзгеріс жоқ (Р.Қошқарбаев).

9 слайд
Қарсылықты құрмалас сөйлем сабақтас құрмаласта да, оның бір түрі болып саналады. Қарсылықты салалас құрмалас пен қарсылықты сабақтас құрмалас сөйлемдердің мағыналық ұқсастығы өте күшті. Оларды антоним сөйлемдер деп тану ғылымда да бар. Қарсы мәнді салалас құрмалас сөйлемдер сабақтас құрмалас сөйлемдердің өзара синоним бола алатындығы қазақ тілінің стилистикасы оқулығында, проф. Т.Қордабаев, проф. М.Серғалиев зерттеулерінде аталып, оған назар аударылады. Қарсылықты салалас сөйлеммен берілген ойды көпшілік жағдайда қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлеммен жеткізуге болады және керісінше.

10 слайд
Мұндағы болымды, болымсыз мағыналардың берілуі өзгермейді. Қарсылықты салаластың да қарсылықты бағыныңқылы сабақтастың да сыңарлары бірде болымды, бірде болымсыздық сипаты еркін. Мысалы: Ұмытпадым дейсіз, бірақ содан бері келмедіңіз ғой (М.Әуезов). Бұл сөйлемге синонимдік сыңар іздейік. Ұмытпасаңыз да, содан бері келмедіңіз. Ұмытпаған болсаңыз, содан бері неге келмедіңіз? Келтірілген мысалдар бір мағынаның түрлі тәсілмен берілу мүмкіндігін көрсетеді. Бұл тіліміздің грамматикалық құрылысының икемділігін сипаттайды.

11 слайд
 Шеген мені бүктей құшақтай алды да, тырп еткізбеді (Ғ.Мүсірепов).  Айтып үлгермедім, тоқтай қалды. Айтқанша болған жоқ, тоқтай қалды (Қ.Қайсенов). Мезгілдес салалас құрмалас сөйлем сыңарларының міндетті түрде болымсыз тұлғада қолданылуының тағы бір ескеретін ерекше жайы бар. Егер салалас құрмалас сөйлемге енетін жай сөйлемдердің сыңарлық құрамы болымсыз есімдіктерден болған тұрлаулы мүшелермен кеңіген болса, сөйлем баяндауышы міндетті түрде болымсыз тұлғада қолданылады. Мысалы: - Енді үйлеріңізге барыңыздар, ешкімнен қорықпаңыздар, енді ешкім тимейді сіздерге! – деді қызыл командир. Шаңын бұрқыратып зымырап жолаушы өздері іздеген үйді ешкімнен сұрастырмады, сырт долбарынан таныды да, дәл кеп түсті (М.Әуезов).

12 слайд
Салалас құрмалас сөйлемнің бірінші немесе екінші компонентінің болымсыз тұлғада қолданылуының тағы бір жайы сөйлемдегі толықтауыш мүшенің «ешкімнен», анықтауыш мүшенің «ешбір» болымсыз есімдіктен болуында болып тұр. Болымсыз есімдіктердің қолданылуы үшін бұл – қажеттілік, ал болымсыз баяндауыш қызметі үшін ол қажеттілік емес . Олай болса, сөйлемдегі болымсыз есімдіктерден болған, субъектілік, атрибутивтік, объектілік қатынастағы сөйлем мүшелері жай сөйлемнің болымсыз баяндауыштарымен қолданылуын міндеттейді. Бұл жай мезгілдес салалас құрмалас сөйлемдегі болымсыз мағынаның көрінісіне тікелей қатысты.

13 слайд
Мезгілдес салалас құрмалас сөйлем сыңарларындағы әрекеттің, әдетте, алдымен жасалатыны бірінші жай сөйлемде, бірінші сыңарда, содан кейін екінші сыңарда екінші ретте орындалатын қимылдың берілуі заңдылыққа айналған. Мысалы, кейде оның бұзылуы да кездеседі. Мысалы, мезгіл мәнін білдіретін бірінші сыңарының баяндауышы  - ғанша болған жоқ,  -генше болған жоқ,  - қанша болған жоқ ,  - кенше болған жоқ тұлғалы болып, екінші сыңар болымды түрде қолданылады. Осындай құрылыстағы баяндауыш тұлғасынан істің кенет тоқтап қалғандығы, аяқталмағаны көрініп тұрады және жай сөйлемдер байланысы салаласу түрінде болғанымен, олардың іштей бір-бірімен қарым-қатынасы сабақтасу ыңғайында деп таниды ғалым Қ.Есенов .

14 слайд

15 слайд
Келтірілген мысалдардың бірінші сыңарлары – ғанша болған жоқ, -генше болған жоқ түріндегі құрылымда келген. Олардың құрамында – ған жоқ, - ген жоқ, -кен жоқ аналитикалық форманттары қолданылған. Бұл форманттар болымсыз мағынаны білдіретін түп негіз көрсеткіштер ретінде өз функциясында қолданылған. Зерттеуші Қ.Есенов бұл құрылымдардың болымсыз мағынаны көрсететінін жоққа шығармайды, бірақ сөйлемдер арасындағы мағыналық қатынасқа көңіл аударады. Осы құрылымның дәл осындай қолданыстағы болымды түрі кездеспейді деуге болады. Ендеше мұндағы болымсыздық көрсеткішінің қолданысы факультативті сипатта емес, міндеттілікті көрсетеді.

16 слайд
Салалас құрмалас сыңарлары оқиғалардың мезгілдік қатынасына құрылып, екі сыңары да бірде болымды, бірде болымсыз түрде де қолданыла алады. Мысалы :  1. Сөз осымен бітті де, екеуі екі айырылып кетті (М.Әуезов). Күн де батты, жол айырығына біздер де жеттік (С.Мұқанов).  2. Ол да үндемейді, мен де үндемеймін (Ғ.Мүсірепов). Шай да ішілмеді, тамақ та желінбей қалды (С.Жүнісов). Одан арғыны Игілік айтқан да жоқ, қасындағылары батыл сұрай да алған жоқ. Ол да үндемейді, мен де үндемеймін (Ғ.Мүсірепов). Түнде ұйқы жоқ, күндіз ауыр ойдың қасіретінен де тыным жоқ (М.Әуезов).

17 слайд
Мысалдардың бірінші тобында салалас құрмалас компонеттері болымды түрде қолданылған. Мұнда, біріншіден, салалас құрмаласқа сай байланысу заңдылығы бар және компоненттер арасындағы мезгіл мағыналық қатыстылық бар. Екіншіден, әрбір жай сөйлемге тән субъект-предикаттық қатынастың болымды байланыста қолданылу заңдылығы сақталған. Ал екінші топтағы мысалдарда жоғарыдағы айтылған заңдылықтар сақталған, тек әрбір сыңардағы субъект-предикаттық қатынастың болымсыз түрі орын алған.

18 слайд
Екі сыңардың да болымсыз түрде қолданылуы салалас құрмалас сөйлемнің жалпы мазмұнының болымсыз сапасын басымырақ көрсетіп тұр. Мұнда бір мезгілде іске аспаған, орындалмаған іс-әрекет бар. Бұл айтылған пікірді абсолютті түрде деуге болмайды. Егер жай сөйлемдегі болымды-болымсыз мағынаның өмір сүру заңдылығын еске алсақ, бірде салалас құрамындағы бірінші сыңар болымды тұлғада, бірде екінші сыңар болымсыз тұлғада және керісінше болып қолданыла алады. Сонымен бірге құрмалас сөйлемнің сыңарларының – ма+й тұлғалы, -ғанша болған жоқ, - майынша, -мейінше формада қолданылуы үнемі болымсыз тұлғалы болып келетінін анықтадық.

19 слайд
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздық категория. Монография. – Астана, 2013. – 203 б. б.

20 слайд