Синтаксис

1 слайд
C өз тіркесі Апам базардан алма әкеліп берді . 1. апам базардан - сөз тіркесі емес , өйткені мағына үйлесімі жоқ 2. апам алма - сөз тіркесі емес , өйткені мағына үйлесімі жоқ 3. апам әкеліп берді - сөз тіркесі емес , бастауыш-баяндауыш тық қатынаста болғандықтан сөйлем болып есептеледі 4. базардан алма - сөз тіркесі емес , өйткені мағына үйлесімі жоқ (қайдан?) 5. базардан әкеліп берді - сөз тіркесі : мағына үйлесімі бар, бағыныңқы сыңар – базардан , басыңқы сыңар – әкеліп берді (нені?) 6. алма әкеліп берді - сөз тіркесі : мағына үйлесімі бар, бағыныңқы сыңыр – алма ( алманы ), басыңқы – әкеліп берді .

1 слайд

2 слайд
СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ ТҮРЛЕРІ Есімді сөз тіркесі Етістікті сөз тіркесі Басыңқы сыңары есім сөз (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік) болады Басыңқы сыңары етістік болады барлық үйге (з.е.) , осы жайды (з.е.) , жаңа кілем (з.е) , көруге ыңғайлы (сын е.) хат жазды (ет.) , үйге келді (ет.) , соғыс бітіп (ет.) , асығып тұрғандай (ет.)

2 слайд

3 слайд
Кейде сөз тіркесінің құрамында күрделі сөз немесе тұрақты тіркес кездеседі. Мұндайда олар сөз тіркесінің құрамындағы 1 сыңар болып есептеледі: (қаншада?) Күрделі сөздер: жасы он үште (не істеген?) кеше келген екен (қайда?) темір жолға барыпты (қандай?) Тұрақты тіркестер: су жүрек бала (қайда?) ит өлген жерге барды (не істеді?) кеше айы оңынан туды Сөз тіркесінің құрамындағы ере кшелік

3 слайд

4 слайд
     Сөз тіркесі, күрделі сөздер және тұрақты тіркестердің ұқсастығы мен айырмашылығы Сөз тіркесі (жай тіркес, ерікті тіркес) Күрделі сөз (4 күрделі сөздің ішіндегі тіркесті сөздер) Тұрақты тіркестер (фразеологизм) Сөйлем ішінен ажыратылып, бір сөз екіншісіне бағынады. Басыңқы-бағыныңқы сыңар болып, бір- біріне сұрақ қойылады. Екі немесе одан көп сөз бірге жұмсалып, бір сөз ретінде қолданылады, тұтас бір мағынаны білдіреді. Өзара бір- біріне сұрақ қойылмайды Екі немесе одан көп сөз бірге жұмсалып, бір сөз ретінде қолданылады, тұтас бір мағынаны білдіреді, үшінші басқа бір сөздің орнын баса алады. Өзара бір-біріне сұрақ қойылмайды. қайда? не істеді? көшеде көрді , қанша? не істеді? күн ұзақ ойнады , қанша? не? он үй қандай? қоңыр салқын , қанша? он бір, не істеді? жүгіре жөнелді қандай? су жүрек (қорқақ), қандай? ит өлген жер (алыс), не істеді? бетінен оты шықты (ұялды)

4 слайд

5 слайд
Сөздердің байланысу тәсілдері 1 Жалғаулар арқылы Сен анаң ды сыйла 2 Шылаулар арқылы Мен қалаға оқу үшін келдім 3 Орын тәртібі арқылы (түбір күйінде қатар тұрады) Омар ағаш күрек пен қар күреді 4 Интонация арқылы (алшақ тұрады, жазуда арасына сызықша қойылады) Бұл – менің арман ым еді.

5 слайд

6 слайд
Сөздердің байланысу түрлері Түрі Сөз тіркесінің құрылымы Мысалы Матасу Бірінші сыңар ілік септігінде , екіншісі тәуелдік жалғауында болады атам ның үй і , жеміс тің тәттіліг і не Меңгеру Батыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғаулары ( атау, іліктен басқа ) мен септеулік шылаулар арқылы байланысады үй ге (барыс с.) келді , мектеп ке дейін барды (барыс септік әрі шылау) Қабысу Бірінші сыңар түбір күйінде болып, орын тәртібі жағынан екінші сыңармен іргелес тұру арқылы ғана байланысады ( бағыныңқы сыңары (1-сөз) көбінше сын есім, сан есім және есімдік болады ) Сыныпта он оқушы отыр. ( Он сыныпта оқушы отыр) Аян бұл кітап ты оқыған. ( Бұл Аян кітапты оқыған) Жанасу Бірінші сыңар түбір күйінде болып, орын тәртібі жағынан екінші сыңармен іргелес тұрып та, алшақ тұрып та байланысады ( бағыныңқы сыңары (1-сөз) үстеу болады ) Ербол бүгін келді . Бүгін Ербол келді . Жүкті зорға көтерді . Зорға жүкті көтерді . Қиысу Бірінші сыңар атау тұлғада , екіншісі жіктеліп қолданылады ( өзара бастауыш-баяндауыштық қатынаста тұрғандықтан сөйлемнің негізі болады ) Әнші ән айтты . Кеше өзі көп ойнап еді .

6 слайд

7 слайд
СИНТАКСИСТІК ҚАТЫНА СТАР (бағыныңқы сыңарға байланысты) Анықтауыштық қатынас кімнің? ненің? (ілік септік) бала ның ойыншығы қандай? қай? (сын есім) қызыл қалам қанша? неше? (сан есім) он екі ай   Толықтауыштық қатынас кімге? неге? қайда? (барыс септік) үй ге келді кімді? нені? ( табыс септік ) үй ді көрді кімде? неде? қайда? (жатыс септік) үй де отырды кімнен? неден? қайдан? (шығыс септік) үй ден шықты кіммен? немен? (көмектес септік) үй мен сөйлесті   Пысықтауыштық қатынас (үстеудің сұрақтары) қайда? мұнда келді қашан? бүгін көріпті не үшін? неге? босқа келген не мақсатпен? әдейі айтты қалай? қайтіп? тез сөйледі қанша? онша дайындалмаға н

7 слайд

8 слайд
Кейбір синтаксистік қатынастардың ерекшеліктері 1. Бағыныңқы сыңар қанша? деген сұраққа жауап беріп, санды білдірсе, сан есім болып қолданылады да анықтауыштық қатынас болады: он бала , отыз үш үй т.б.; Бағыныңқы сыңар қанша? деген сұраққа жауап беріп, мөлшерді білдірсе, үстеу болып қолданылады да пысықтауыштық қатынас болады: көп бала , қыруар адам т.б.; 2. Бағыныңқы сыңар қайда? қайдан? деген сұраққа жауап беріп, түбірі есім сөз болса, барыс, жатыс, шығыс септіктегі есім сөз (көбінше зат есім) болып қолданылады да толықтауыштық қатынас болады: далада жүр (барыс септік), үстелде жатыр (жатыс септік), кинодан келді (шығыс септік) т.б.; Бағыныңқы сыңар қайда? қайдан? деген сұраққа жауап беріп, түбірі үстеу болса, пысықтауыштық қатынас болады: сонда барды , сол қанаттан шабуылдады , жоғарыдан көрінді т.б.;

8 слайд

9 слайд
Сөйлем мүшелері Тұрлаулы мүшелер (сөйлемнің негізін құрап, көбінше сөйлем құрамында болады ) 1 Бастауыш (көбінше есім сөз) кім? не? кімдер? нелер? (кімі? қайсысы? не істеу? т.б.) Мектепте сабақ басталды. Ағасы қаладан келді. Алыстан көрінген – Алатау. Қой бағу – қиын кәсіп. 2 Баяндауыш (көбінше етістік) не істеді? не қылды? қайтті? (кім? не? қандай? ) Айдос достарымен ойнады . Менің әкем – есепші. Оның айтқаны – сылтау . Айгүлдің екі беті - қып-қызыл .

9 слайд

10 слайд
Сөйлем мүшелері Тұрлаусыз мүшелер (сөйлемде қосалқы қызмет атарып, кейде сөйлем құрамынан табылса, кейде сөйлем құрамында болмай да қалады) 3 Анықтауыш (көбінше есім сөз) кімнің? ненің? ( ілік септік ) қандай? қай? ( сын есім ) қанша? неше? ( сан есім ) Дүкеннен кітаптың қабын алдым. Қызыл қалам іздеп Ерболға барайын. Б ір жылда он екі ай бар. 4 Толықтауыш (көбінше есім сөз) кімге? неге? қайда? ( барыс с.) кімді? нені? ( табыс с. ) кімде? неде? қайда? ( жатыс с .) кімнен? неден? қайдан? ( шығыс с .) кіммен? немен? ( көмектес с. ) Үйге қонақ келді. Айгүлді бір көргеннен таныдым. Еденде кітаптары шашылып жатыр. Білмеген есепті ағамнан сұрадым. Сонда әкеммен егіс басына көп баратынмын. 5 Пысықтауы ш (үстеу) қайда? ( үстеу ) қашан? ( үстеу ) не үшін? неге? ( үстеу ) не мақсатпен? ( үстеу ) қайтіп? қалай? қайтіп? ( үстеу ) қанша? ( үстеу ) Оны іздеп достары мұнда да келді . Әскерден келгелі жиенін бүгін көріпті . Бәрі үдеріп тоғайға босқа келген. Өздерінің жеңгенін дауыстап әдейі айтты . Ерлан асығып тез сөйледі. Балалар сабаққа онша дайындалмаған.

10 слайд

11 слайд
Кейбір сөйлем мүшелерінің ерекшеліктері 1. Қанша? деген сұраққа жауап беретін сөз санды білдірсе, сан есім болып қолданылады да сөйлемде анықтауыш болады: Сыныпта он оқушы отыр т.б.; Қанша? деген сұраққа жауап беретін сөз мөлшерді білдірсе, үстеу болып қолданылады да сөйлемде пысықтауыш болады: Қалада жұмыс істеп, қыруар ақша тауыпты т.б.; 2. Қайда? қайдан? деген сұраққа жауап беретін сөздің түбірі есім сөз болса, барыс, жатыс, шығыс септіктегі есім сөз (көбінше зат есім) болып қолданылады да сөйлемде толықтауыш болады: Қалам-қағаздар үстелде шашылып жатыр т.б.; Қайда? қайдан? деген сұраққа жауап беретін сөздің түбірі үстеу болып, мекенді білдірсе, мекен үстеуі болып қолданылады да сөйлемде пысықтауыш болады: Тау сілемдерін басып өтіп, жоғары өрлей бердік т.б.;

11 слайд

12 слайд
  Сөйлем мүшелерінің құрамына қарай түрлері 1 Дара мүше Бір ғана түбірден (сөзден) тұрады Мен кеше мектепке бара алмадым 2 Күрделі мүше Екі немесе одан көп сөзден тұрады да (тіркесті сөз, тұрақты тіркес) барлық сөз бірге бір ғана сұраққа жауап беріп, бір сөйлем мүшесі болады. Сөйлем ішінде де, сөйлемнен тысқары алсақ та бірге, бір сөз болып қолданылады. Сәбит ешнәрсе айта алмай тосылды. Хамит тегін таратылған сыйлықты да алған жоқ . Арман төбе шашы тік тұра қорықты. Ескі мектеп ит өлген жерде . 3 Үйірлі мүше Екі немесе одан көп сөз сөйлем ішінде бір сұраққа жауап беріп,бір сөйлем мүшесі болады. Олар өз ішінде бастауыш-баяндауыштық қатынаста болады, бірақ сөйлемнен тысқары алсақ олар мүлдем бөлек сөздер, басқа-басқа сұрақтарға жауап береді. Сауаты барлар туыстарына хат жазып отыр. Олар үй ішіне сәлемдерін жеткізгендеріне қуануда. Ол – қазір звено бастығы .

12 слайд

13 слайд
ТІЛІМІЗДЕГІ КЕЙБІР АЙТЫЛЫСТАР СӨЙЛЕМ БОЛА АЛМАЙДЫ: 1 . СӘЛЕМ БЕРУ: КЕШ ШАРЫҚ! ҚАЙЫРЛЫ КҮН! 2. ТІЛЕК БІЛДІРУ: ЖАҢА ЖЫЛЫҢМЕН! 3. ЭМОЦИЯ, КӨҢІЛ-КҮЙДІ БІЛДІРУ ( ОДАҒАЙ ): АЛАҚАЙ! БӘРЕКЕЛДІ ! МҰНДАЙ АЙТЫЛЫСТАР СӨЙЛЕМ ОРНЫНА ҚОЛДАНЫЛҒАНЫМЕН ТОЛЫҚ МӘЛІМЕТ БЕРЕ АЛМАЙДЫ, ӨЗАРА БАСТАУЫШТЫҚ-БАЯНДАУЫШТЫҚ ҚАТЫНАСЫ ЖОҚ БОЛАДЫ . Сөйлем болмайтын кейбір айтылыстар

13 слайд

14 слайд
Сөйлемнің бірыңғай мүшелері Түйе , қой , сиыр – үй жануарлары ( біріңғай бастауыштар ). Айран - әрі тағам , әрі сусын ( бірыңғай баяндауыштар ) . Омар тез , жылдам жауап берді ( бірыңғай пысықтауыштар ). Есептер қиын , күрделі болып келді ( бірыңғай анықтауыштар ). Ол күреспен , бокспен , футбол және шахматпен айналысады ( бірыңғай толықтауыштар ). Кейде бірыңғай мүшелер шылаумен тіркесіп те қолданыла береді: Балалар шанаға да, арбаға да мінді ( бірыңғай толықтауыштар ).

14 слайд

15 слайд
Кейде бірыңғай мүшелердің алдында немесе соңында жалпылауыш сөз болады. Ол бірыңғай мүшелерді жалпылап, жинақтап көрсетеді. Жалпылауыш сөз ретінде мынадай сөздер қолданылады: Жалпылау есімдіктері : бәрі, барлығы, баршасы т.б. Сілтеу есімдіктері : сол, мына, мынау, мыналар т.б. Сан есімдер : үш, бесеу, төртеуі т.б. Жалпылауыш сөздің тыныс белгісі Жалпылауыш сөздер Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшелердің алдында тұрса Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшелердің соңында тұрса Жалпылауыш сөзден кейін қос нүкте ( : ) қойылады Жалпылауыш сөздің алдына сызықша ( - ) қойылады Келгендер үшеу: Ербол , Есен , Айбар . Бізде мыс , темір , мұнай , газ – бәрі бар.

15 слайд

16 слайд
Айқындауыш сөздер 1.Оңашаланған айқындауыш Қызметі жағынан анықтауышқа ұқсас, айырмашылығы: Анықтауыш : қандай? не? қай? қайда? Мен қызық кітап оқыдым. Омар шеткі көшеде тұрады.   Оңашаланған айқындауыш: кім? кім? Дүрия , Ермектің әйелі , пысық екен. кім? кім? Біз, жастар , ертеңге сенеміз. (қашан?) (қашан?) Кеше, сенбі күні , жиналыс болды.   Оңашаланған айқындауыш бірыңғай мүше ретінде тізбектеліп берілсе: (қайсысы?) (қайсысы?)(қайсысы?)(қайсысы?) Олардың бірі – жасы үлкен , арық , бозы – ақын екен .   2. Қосарлы айқындауыш а) кейде сөзбен тіркеседі: Алпамыс батыр , Біржан сал , әнші Күләш т.б. ә) кейде сөзбен қосарланады: жер- ана , пәтер- мұражай т.б.

16 слайд

17 слайд
Оқшау сөздер 1 . Қаратпа сөздер : Ербол , кітабың бар ма? Тыңда, дала , Жамбылды!   2.Қыстырма сөздер: Бәсе , солай болар деп ем. Мүмкін , үйге қайтармыз? ( бәсе, әрине, сөз жоқ, шынында, мүмкін, сірә, сөйтіп, сонымен, біріншіден, екіншіден, үшіншіден ... т.б.) Соған қарағанда , ол бәрін білетін сияқты. Аяз қарығандықтан болу керек , беті қызарып тұр.   3.Одағай сөздер: Шіркін-ай , ауыл табиғатына не жетсін! Бұларың дұрыс болмапты, әттең ! Шөре-шөре , лағым!

17 слайд

18 слайд
Оқшау сөздердің тыныс б елгілері 1 Оқшау сөз сөйлем басында оқшау сөзден соң үтір қойылады Бәсе , келетініңді біліп едім. Алақай , апам келді! 2 Оқшау сөз сөйлем соңында оқшау сөздің алдынан үтір қойылады Кібаңыңды берші, Омар . Сен ұмытпассың, сірә . 3 Оқшау сөз сөйлем ортасында оқшау сөздің екі жағынан үтір қойылады Кел, балам , жоғары шық. Сен, мүмкін , маған сенбессің?

18 слайд

19 слайд
Бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылатын сызықша (бастауыш пен баяндауышқа қатысты) Бастауыш Баяндауыш Мысалы атау тұлғалы (заттанған) сөз атау тұлғалы (заттанған) сөз Астық – біздің байлығымыз . Менің ағам – мұғалім . сілтеу есімдігі н/е жіктеу есімдігі зат есім Бұл – біз үшін үлкен қуаныш . Ол – қазір звено бастығы . заттанған сын есім, сан есім, есімдік н/е есімше зат есім Қыздардың үлкені – Майра . Алыстан көрінген – Алатау . Ұлдарының біреуі – әнші . тұйық етістік зат есім Қой бағу – қиын кәсіп . зат есім тұйық етістік Менің арманым – ұшқыш болу . сан есім сан есім Бес жерде бес – жиырма бес .

19 слайд

20 слайд
Бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылатын сызықша (басқа сөйлем мүшелеріне байланысты) тұлғасы мысалы Сан есімнен болған бастауышты күрделі сан есімнен ажырату үшін Жүз – жиырма беске бөлінеді (100:25). Жүз жиырма – беске бөлінеді (120:5). Сілтеу, жіктеу есімдіктері, зат есім, сын есім, сан есім, есімшеден болған бас...

20 слайд