Сөйлеу тілінің просодикалық жағын дамыту

1 слайд
Тақырыбы:Сөйлеу тілінің просодикалық жағын дамыту

2 слайд
Жоспары   • КІРІСПЕ •   І бөлім Тіл біліміндегі интонация мен просодика мәселелері – Тіл біліміндегі интонацияның атқаратын рөлі.............................. – Просодикалық тәсілдердің сөйлеу актісіндегі қызметі....................... – Интонация компоненттерінің сөз ағымындағы көрінісі................. – Интонемалардың сөз ағымындағы көрінісі........................................ – Интонация компоненттерінің жазу тіліндегі көрінісі............................ •   ІІ бөлім Просодика даму тарихы • 2.Просодикалық тәсілдердіңсөйлеу техникасындағы көрінісі  

3 слайд
• Дәрістің мақсаты Просодикалық тәсілдердің қазақ тіліндегі қатысымдық сипатын анықтау, сөйлеу әрекетіндегі сөйлесім жағдаятын қазіргі тіл біліміндегі интонология тұрғысынан талқылап, интонациясының ерекшеліктеріне лингвистикалық тұрғыдан сипаттама беру.

4 слайд
Интонация туралы ұғым • Қазіргі тіліміздің даму кезеңіндегі тілші ғалымдардың зерттеп жүрген күрделі мәселелерінің бірі – интонация , яғни дауыс сазы . Оның біздің сөйлеу тіліміздегі алатын орны, сөйлеу мәнеріндегі оның қаншалықты дәрежеде маңызды екенін анықтау болып отыр. Сөйлеу тілі тек интонация арқылы ғана жүзеге асады. Өйткені, сөйлеу үстінде сөздің мағынасын толық түсіну үшін дауыс сазы маңызды роль атқаратындығын айтуымызға болады. Жалпы, «интонация» термині латынның «intonare» - «қатты сөйлеу» деген сөзінен пайда болғанымен, бұл терминнің қазіргі мағынасы әрі күрделі, әрі сан қырлы. Әуен (мелодика), кідіріс (пауза), қарқын (темп), үдемелік (интенсивтілік), ырғақ (ритм), екпін, әуез (тембр) интонацияның компоненттері болып табылады.

5 слайд
Интонация даму тарихы • Интонация туралы алғашқы пікір қалыптастырған грек ойшылдары интонацияны шешендер сөзімен, көркемсөз оқушылар өнерімен байланысты қарастырған. Ежелгі трактаттарда интонация жайында, оның тәсілдері туралы деректер жиі кездеседі. ХІ ғасыр тұсында мәдениет пен әдебиеттің дамуына аса үлес қосқан шығыс ғалымы Кайкаус (Кайкавус) 1082-1083 жылдары «Кабуснама» еңбегін жазып қалдырған еді. Онда: «Шешендік өнерді үйрену, жоғары мәртебеге ие болу» атты жетінші тарауында: «...Айтылуға тиісті бір сөзді тыңдаушының көңілі қиырда да, раушанда да болатындай мағынамен айтуға болады...

6 слайд
Интонацияны зерттеу тарихы • Интонацияны зерттеу тарихы ертеден, көне замандардан бастау алғандығы белгілі. Қазіргі таңда тіл білімінде интонацияны тілдік деңгей ретінде жеке қарастыратын интонология саласы қарқынды дамып келеді. Осы тұста шетел және орыс интонолог – ғалымдарынан В.А.Богородский, А.М.Пешковский, В.Щерба, А.А.Реформатский, Л.Ф.Зиндер, Г.П.Турсуева, В.В.Виноградов, Д.А.Болинджер, К.Л.Пайк, В.А.Артемов, Е.А.Брызгунова, А.К.Цеплитис, Т.М.Николаева, Н.Д.Светозарова еңбектерінде, сондай-ақ қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Ә.Жүнісбек, Ж.Әбуов, З.Базарбаева, Б.Мурзалина еңбектерінде жан-жақты қарастырғандығын атауға болады.

7 слайд
• Сөйлеу коммуникациясы Хабар тарату Сөйлеу тыңдау қабылдау түсіну Жауап беру, қарым-қатынас (диалог)

8 слайд
Просодикалық тәсілдердің сөйлеу актісіндегі қызметі • Ең алдымен, « просодика » мен « интонация » бір ұғымды білдіргенімен, өзара іштей айырмашылықтары байқалады. «Просодика» кеңірек ұғымды беріп, буын, сөз, ритмикалық топ, синтагма, сөйлесім деңгейінде болса, интонация синтагма мен сөйлесімді (высказывание) қамтиды. Просодика мен интонация хабардың не туралы, кім айтқандығы және қайда, кімге арнап айтылғандығы жөнінде мәлімет береді. Яғни интонация – сөйлесімнің құрылуымен бірге туындайтын құбылыс.

9 слайд
Интонация компоненттерінің сөз ағымындағы көрінісі • Әуен, қарқын, ұзақтылық, кідіріс, интенсивтілік, тембр интонацияның негізгі компоненттері болып табылады. Интонацияның компоненттері кейде просодикалық тәсілдер деп те аталады. Бірақ олар сөйлемнің барлық түрлерінде әр уақытта бәрі бірдей орын алады және бәрі бірдей тыңдаушыға анық естіледі деп айту қиын. Олар өзара түрлі қарым- қатынасқа түсіп, сөйлемнің әр алуан түрлерін түзуші, оларды бір-бірінен ажыратушы қызмет атқарады.

10 слайд
Қорытынды • Қорыта келе айтарымыз, еліміздің өткен тарихы мен қазіргі заманның көрінісін танытып, шынайы өмірді бейнелейтін сахна болса, ал сахна көркін ашып, көрерменін жақсы әсерге бөлейтін, дауыс сазының сан қилы амалдары деп білеміз 

11 слайд
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1.   Кайкаус. Қабуснама, -Алматы, 2005. -160б. 2. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, 1989, -320 б. 3. Балақаев М. «Қазақ тілінің мәдениеті» Алматы, 1971. 4. Пешковский А.М. Интонация и грамматика / Избранные труды. –М.: 1959. -453с. 5. Шапиро А.Б. «Основы русской пунктуаций» М..., 1967, -65с. 6. Рапанович А.Н. «Фонетика французского языка». –М.: изд-во Высшая школа, 1973. -290с. 7. Malm berg Les demaines de la phanetique Paris. 1911. p 203. 8. Базарбаева З.М. Қазіргі қазақ тілі интонациясының негіздері. –Алматы: Комплекс, 2002. - 202б. 9. Об ораторском исскустве ред. В.Беляков –М., Государственнное издательство политической литературы, 1958. -272с. 10. Абуль-Фараджд. Книга занимательных историй перевод с сирийского А.Белова, Л.Вильскера. М., Государственное издательство художественной литературы. 1957, -269 с. 11. Зиндер Л.Р.Общая фонетика –М., Высшая школа, 1979. -311. 12. Турсуева И.Г.Интонация и смысл высказывания -М., 1979 -101 с. 13. Светозарова Н.Д.Интонационная система русского языка. –Л., 1982 -173 с. 14. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. А., 1994 -320 б. 15. Аманжолов С. Тіл және жазу –Өскемен, 2005 -404 б. 16. Сыздық Р.Сөз сазы. А., 1995. 17. Нұрмаханова Ә. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Мектеп, 1982. -