Таныстырылым, "Қазақ халқы әліпбиінің эволюциясы"

1 слайд
Тақырыбы: Қазақ халқы әліпбиінің эволюциясы Орындаған: 9 сынып оқушысы Қыдырбай Ілияс Жетекшісі: Байырбаева Б.С. Пәні: Қазақстан тарихы Алматы облысы, Талдықорған қаласы, № 28 IT мектеп-лицей

1 слайд

2 слайд
Түркілердің жазба тарихының қалыптасуы мен даму тарихын, кейіннен қолданысқа енген араб, латын, орыс (кириллица) әліпбиі туралы мәселелерді қарастыру және олардың маңыздылығын ашып көрсету . Тақырыптың мақсаты:

2 слайд

3 слайд
-Шығыс Түрік қағанатының құрылуы мен саяси тарихын айқындау; - Адамзат тарихындағы түркі жазуының алар орны мен түркі халықтары үшін тарихи маңызын бағалау; - Түріктердің «руна» немесе «сына» жазуының орнына келген, Х ғасырдан бүгінгі күнге дейінгі кезеңдегі қазақ халқы қолданған жазуының эволюциясын терең меңгеруді міндеттеймін. Яғни, араб, латын және орыс (кириллица) әліпбиінің тарихын және оның қазақ халқы үшін маңызын ашып көрсету. Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей міндеттерді алдыма қойдым:

3 слайд

4 слайд
1.Қазақ халқының түп қазығы түркілер десек, ол мұра етіп қалдырған Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі түріктердің «руна» немесе «сына» жазуы – қазақ халқының да төл жазуы, сондай-ақ ҮІІ-Х ғғ. қолданған жазуының қайнары һәм бастау көзі. 2. Қазақ халқының жазу тарихында әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы, яғни Х ғасырдан 1929 жылдарға дейін қазақ халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келді. 1929-1940 жж. аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирил графикасы әліпбиін қолданып келеді. Тақырыптың өзектілігі:

4 слайд

5 слайд
Орхон, Енисей және Талас жазбалары; Ерте кезеңдегі тарихи жырлардың қазақша нұсқалары енгізілген «Ертедегі қазақ әдебиетінің хрестоматиясы»; Г. Мамырбекова « XVIII - XIX ғғ. араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық- орфографиялық ерекшеліктері» атты диссертациясы. Тақырыптың деректік негізі:

5 слайд

6 слайд
Орхон, Енисей және Талас жазбалары; Ерте кезеңдегі тарихи жырлардың қазақша нұсқалары енгізілген «Ертедегі қазақ әдебиетінің хрестоматиясы»; Г. Мамырбекова « XVIII - XIX ғғ. араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық- орфографиялық ерекшеліктері» атты диссертациясы. Тақырыптың деректік негізі:

6 слайд

7 слайд
Орхон жазбалары туралы 1818 жылдың өзінде-ақ алғашқы болып зерттеп, өз ой-пікірін білдірген Г. Спасский болды. 1889 жылы Н.М. Ядринцев басқарып, Орхон өзені аңғарынан «құпия» жазу екенін атап өтті. Дат лингвисі В. Томсен, одан кейін орыс шығыстанушысы В.В. Радлов бұл жазбаларда оқудың кілтін тапты. Көне түркі жазба ескерткіштерін тарихи-дерек ретінде қарастырып, Шығыс Түрік қағанатының қоғамдық-саяси, әлеуметтік экономикалық тарихын кеңестік кезеңде терең зерттеген ғалымдардың бірі С.Е. Малов, С.Г. Кляшторный, А.Н. Бернштам, Л.Н. Гумилев Қазақ зерттеушілері арасында А. Аманжоловтың «Түрік филологиясы және жазу тарихы», Ғ. Айдаровтың «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі», және Ғ. Айдаров пен С. Сыздықовтың бірлесіп жазған «Орхон жырлары – тарихи дерек», Ә. Қоңыратбаевтың «Көне мәдениет жазбалары» және Е. Ағманов, Қ. Өмірәлиев, Е. Есенғұлов сынды лингвист-ғалымдар мәселеге қатысты аса құнды еңбектер атап өтуге болады. Тақырыптың зерттелу деңгейі (Ресей зерттеушілері):

7 слайд

8 слайд
Орхон ескерткіштерін әдеби мұра ретінде зерттегендер М. Жолдасбеков, Н. Келімбетов. Зерттеу жұмысымыздың тек, таза тарихи тұрғыда зерттелуі кейінгі кезеңде жарық көрген мынадай еңбектерді кеңінен қарастырылған: «Ұлы Дала мемлекеттері», «Қазақ мемлекеттілігінің тарихы (ежелгі және ортағасырлық кезең)». Қазақ халқының қолданған әліпбиі және қазіргі қолданыста жүрген орыс (кириллица) әліпбиінің орнына басқа әліпбиді енгізу мәселелері зерттеуші Ә. Байділдаұлының «Жаңа әліппе туралы», сондай-ақ «Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру туралы ғылыми зерттеу материалдары» еңбектердің маңызы ерекше. Қазақ ғалымдары:

8 слайд

9 слайд
Түрік қағанатының тарих сахнасына шыққан ҮІ ғасырдың ортасынан қолданыста болған түркі жазуынан, қазақ халқының тарихында кеңінен пайдаланылған түрлі әліпбилердің бүгінгі күнге дейінгі эволюциялық жолы қамтылады. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері

9 слайд

10 слайд
Қазақ жазба мәдениетінің эволюциясын қарастыру барысында төмендегідей мәселелерге тоқталамын: 1. Шығыс Түрік қағанатының құрылуы және саяси тарихы 2. Түркі жазбаларының пайда болуы және қалыптасуы 3. Х ғасырдан бүгінгі күнге дейінгі кезеңдегі қазақ халқының жазуының эволюциясы а ) Араб әліпбиі ә) Латын әліпбиі б) Орыс (кириллица) әліпбиі в) Қазіргі күндегі латын әліпбиіне көшудің артықшылықтары

10 слайд

11 слайд
Түрік қағанатының ыдырау нәтижесінен 603 жылы қағанат екіге бөлінеді: батыс түрік және шығыс түрік қағанаты болып. Осы кезден бастап, яғни 603-630 жылдары өмір сүрген бірінші шығыс түрік қағанаты және 50 жыл бойы Қытайға тәуелділікте болып (630-680 жж.), 681 жылы көтеріліске шығуы нәтижесінде қайта жанданған Шығыс Түрік қағанаты ғылыми әдебиеттерде Екінші Шығыс Түрік қағандығы деп аталады. Ізденіс жұмысы барысында осы кезең аралығындағы қағанттың саяси тарихы, экономикалық-саяси, қоғамдық-мәдени өміріне қатысты барлық оқиғаларға тоқталдым. 1. Шығыс Түрік қағанатының құрылуы және саяси тарихы

11 слайд

12 слайд
Оңтүстік Сібір, Алтай-Саян, Қазақстан жерлерін ежелгі түрік тайпалары мекендегені тарихтан белгі. Олар түрік тілінде сөйлеп, көне түрік жазуымен жазып, оны кеңінен қолданған. Көне түрік әліпбиі (алфавит) 38 әріптен тұрады. Алғашқы жазу осыдан бес мың жылдай бұрын пайда болды. Оны шығарған да, алғашқы болып пайдаланғандар да Жерорта теңізінің шығыс жағын мекендеген халық – финикиялықтар . Руникалық көне түркі алфавитінің құрамында 38 әріп бар. Одан тыс төрт арнайы таңба кейбір дауыссыздардың тіркесін беру үшін пайдаланған. Арамей алфавитінің өзі ертедегі алғашқы жазудың отаны болған финикия алфавитіне барып тіреліп, нақ осы жазуға негізделіп жасалған. 2. Түркі жазбаларының пайда болуы және қалыптасуы

12 слайд

13 слайд
1-кесте. Ертедегі түркі жазбалары № Жазу түрі Ғасыры 1 финикиялықтардың жазуы (б.з.б. ІІІ мыңжылдық) 2 арамей жазуы (б.з.б. ХҮ ғасырдан бастап) 3 сақ дәуіріндегі көне түркі жазуы (б.з.б. Ү-ІҮ ғасырлардан бастап) 4 соғды жазуы (б.з. ІІ-ІІІ ғасырларынан бастап) 5 ұйғыр жазуы (б.з. Ү-ҮІІ ғасырлардан) 6 Орхон-Енисей жазбалары немесе руна жазуы (ҮІІ-Х ғасырларда)

13 слайд

14 слайд
3. Х ғасырдан бүгінгі күнге дейінгі кезеңдегі қазақ халқының жазуының эволюциясы  Ертедегі түріктердің руна жазуын ХІ-ХІІ ғасырлардан кейін қолданудан шығып қалды. Оны әуелі ұйғыр курсиві, содан соң ислам дінін қабылдаған түрік тайпаларының арасына тараған араб жазуы ығыстырып шығарды.

14 слайд

15 слайд
А. Байтұрсынұлы қазақ тіліне икемдеген араб әліпбиі  Дауысты дыбыстар: а ( ا ), о ( و ), ұ ( وو ), ы ( ى ), е ( ه )  Жарты дауысты дыбыстар: у ( و ..), й ( ﻱ ) [ 8 ]  Дауыссыз дыбыстар: б ( ب ), п ( ﭗ ), т ( ت ), ж ( ج ), ш ( ﭺ ), д ( د ), р ( ر ), з ( ز ), с ( س ), ғ ( غ ), қ ( ق ), к ( ك ), г ( ﮒ ), ң ( ﮎ ), л ( ل ), м ( م ), н ( ن )

15 слайд

16 слайд
Латын әліпбиі  Ресей патшалығы қол астына қараған Қазақ хандығын өзіне толықтай тәуелді ету үшін қазақтың мәдинетіне, ұлттық сана-сезіміне, дініне, тіліне қол сұғып, оны ұлт ретінде жойып жіберуге жоспарлы түрде кірісті. Сөйтіп, 1929 жылы латын алфавитін енгізді.

16 слайд

17 слайд
1929 жылғы латын әліпбиі

17 слайд

18 слайд
Орыс (кириллица) әліпбиі  1940 жылы орыс (кириллица) әліпбиі қолданысқа енгізілді. Бұл коммунистік партияның әдейі жасаған саясаты. Қазіргі қолданыста жүрген әліпби.  1940 жылы орыс алфавитінің 32 әрпі түгелдей алынды. Оған қоса орыс тілінде жоқ дыбыстарды таңбалайтын 9 әріп алынды да, әріп саны 41-ге жетті. Орыс тілінде жоқ дыбыстардың қазақша таңбалары (қ, ғ, ә, ө, ұ, ү, і, ң, һ) орыс алфавитіндегі әріптерге (о, к, г, у, н) ұқсас болу жағы ескерілді.  Қазақ тілінің ішкі дыбыс заңдылығы бұзылса да ұзақ жылдар 42 әріп, 38 дыбыс пайдаланылды. «Ъ, Ь» әріптері ешбір дыбысты белгілемеді. Сондықтан да бұлар дыбыссыз әріп деп аталды. 

18 слайд

19 слайд
Қорытынды  Көне руналық жазу – түріктердің төл жазуы. Бұл пікір тарихта осы күнге дейінгі түрік жазуы соғды жазуының негізінде жасалған деген пікірді жоққа шығарады.  ХІ-ХІІ ғғ. ислам дінін қабылдаған түрік тайпаларының арасына тараған араб жазуы руна жазуын ығыстырып шығарды.  Түркі халықтары графикасының XX ғасырдың бас кезінен бері қарайғы тарихын ІІІ кезеңге бөлуге болады деген қорытынды жасалды:  1. Араб графикасын түркі халықтары тілдерінің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп қолдану кезеңі.  2. Араб графикасынан латын графикасына көшу кезеңі.  3. Латын графикасынан орыс графикасына негізделген жазуға көшу кезеңі.

19 слайд

20 слайд
Қазіргі күндегі латын әліпбиіне көшудің артықшылықтары  Елбасы Н.Назарбаев: «Осы заманғы ғылыми терминологияның негізін латын тілінен енген сөздер құраса, ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүниежүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» - деген пікірін біз де қолдаймыз.  Кеңес үкіметінен өз тәуелсіздігін алған бауырлас түркі мемлекеттері – Әзірбайжан, Түрікменстан, Өзбекстан Республикалары латын әліпбиін қабылдаған болатын. Шет елдегі көптеген қазақтардың әлі күнге дейін осы латын әліпбиін қолданатынын ескерсек, түрік тілдес ұлттар мен ұлыстарды рухани біріктіретін, түбі бір түрік халықтарын одан әрі жақындастыратын әліпби – біздің ойымызша латын графикасы болмақ.

20 слайд

21 слайд

21 слайд

22 слайд
Қазақ жазуының уақыт талабына сай латын графика сы на көшірілу – Елбасы Н.Назарбаевтың тікелей қол дауы мен жүзе асырыла бастаған тәуелсіз Қазақстанның тәуел сіз өз шешімі. Б іздің бұған дейінгі әліп билерді қабылдауымыз өзіміз дің бастамамызбен емес, өктем биліктің әміршілдік жүйе сімен жүзеге асты. Олардың қанша деген мен өз мақсаттары болды. Үлкен саяси ұрандармен жүзе ге асырылған сондай бастама лар ды біз еріксіз орындауға мәж бүр болдық. Мұны біз әр д айым естен шығармауымыз қажет жә не латын графикасына негіз дел ген жаңа әліпбиіміздің келе шек үшін маңызын тереңнен се зі нуіміз керек. Әліпби тек жазу дың ғана құралы емес қой, қазір IT технологиясы дамыған заманда оның өрісі соншалықты кеңі ген. Сондықтан өзге де ғы лым салаларымен қатар неге ІТ талаптарын ескермеске. Онсыз біздің жазуымыздың алға қарай қадам басуы, қажеттілігімізді өтеуі күмәнді болып қалар еді. Жазу жеңіл де айқын, оқу нақты да қазақ тілінің дыбысталуымен сәйкес кел еді. . 

22 слайд

23 слайд
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақ тілі әліп биін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» 2017 жылғы 26 қазандағы №569 Жарлығына өзгеріс енгізу туралы» Жарлығы осы талаптан туындады деп білемін. Сол сияқты, Елбасы Н.Назарбаев «Бо ла шаққа бағдар: рухани жаң ғыру» бағдарламалық мақа ласында: «Латыншаға көшудің терең логикасы бар. Бұл қазір гі заман ғы технологиялық орта ның, ком муникацияның, сондай-ақ ХХІ ғасырдың ғылыми және білім беру процесінің ерек ше лік теріне байланысты» деген болатын. Демек, саяси-әлеу метт ік мәні бар қадамымыз мем ле кетіміздің барлық саласы үшін аса қажетті, болашаққа үңілудің пәрменді белгісі. 

23 слайд

24 слайд
САУАЛНАМА Латын әліпбиіне көшу дұрыс па? Барлық қатысқаны: 70 бала Иә – 57 Жоқ – 13Категория 1 0 10 20 30 40 50 60 Иә Жоқ

24 слайд

25 слайд
Зейін қойып тыңдағандарыңызға Р а х м е т !

25 слайд