«Түркі империясы - көшпенділер мемлекеттілігінің классикалық үлгісі»

1 слайд
ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫ – 2021 ЖЫЛАШЫҚ САБАҚТЫҢ ТАҚЫРЫБЫ: « Түркі империясы - көшпенділер мемлекеттілігінің классикалық үлгісі » Жауапты: Қазақстан тарихы пәні оқытушысы, Досыбай Н.Ж. Өтілетін тобы: ББн-21-1к Өтілетін күні: 25.11

1 слайд

2 слайд
18.11.2021 жыл Өткен күнгі тақырып: Қазақстан аумағындағы ерте мемлекеттердің саяси ұйымдасуы

2 слайд

3 слайд
Өткен тақырыпты қайталау сұрақтары :

3 слайд

4 слайд

4 слайд

5 слайд
САҚ,ҒҰН,ҮЙСІН,ҚАҢЛЫ, ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНЫҢ ӨМІР СҮРГЕН КЕЗЕҢДЕРІ1 . Ежелгі дәуірдегі Қазақстан аумағындағы этногенездің негізгі кезеңдерін айтып бер .

5 слайд

6 слайд
Гректің этнос-ұлт, генез-шыққан тегі 2 . Этногенез дегеніміз не?

6 слайд

7 слайд

7 слайд

8 слайд
ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНЫҢ ӨМІР СҮРГЕН КЕЗЕҢДЕГІ ТАЙПАЛАРДЫҢ ҚОНЫС АУДАРУЫ3. Түркілену процесі дегеніміз не?

8 слайд

9 слайд
ҚАЗАҚ, ҚЫРҒЫЗ, ҚАРАҚАЛПАҚ, НОҒАЙ 4. Қазірге кезде қандай халықтар түркі тілдерінде сөйлейді?

9 слайд

10 слайд

10 слайд

11 слайд
БАЙЫРҒЫ ТҰРҒЫНДАР 5. Автохтонды халық дегеніміз кім?

11 слайд

12 слайд
1.ҚАЗ-САҚ, 2.ҚАЗ-ХАҚ 3. ҚАЗ-АҚ 6. "Қазақ" этнонимінің пайда болуы туралы айтып бер.

12 слайд

13 слайд

13 слайд

14 слайд
ТҮРКІ ТІЛІНЕН ШЫҚҚАН БӘЙТЕРЕК БҰТАҚ7.Шежіре дегеніміз не?

14 слайд

15 слайд
САБАҚТЫҢ ӨТІЛУ БАРЫСЫ

15 слайд

16 слайд
Білімділік: Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуының тарихи кезеңдерін түсіндіру; деректерді талдау негізінде түркі мемлекеттерінің дамуын зерттеу, мемлекет құрылысындағы сабақтастықты анықтау;   Тәрбиелік: Ерте және дамыған орта ғасырлардағы түркі мемлекеттерінің геосаяси белсенділігін сипаттау;   Дамытушылық: Түркі әлемінің қалыптасуы мен дамуындағы Түркі империясының рөлін бағалау Мақсаты, міндеттері

16 слайд

17 слайд

17 слайд

18 слайд
Бағалау критерийі VI-IX ғғ. кем дегенде 4 ортағасырлық мемлекеттерді, олардың өмір сүрген жылдарын, территориясын, негізін қалаушылары мен билеушілерін кестеде жүйелі түрде айқындай алады. Батыс Түрік, Түргеш және Қарлұқ қағанаттарының территориясы мен астанасын контур картада жүйелі айқындай алады. Бумын, Үшлік және Сұлу қағандарының сыртқы саясатына баға бере алады. Көне түркі жазбаларының тарихи маңыздылығын дәлелдей алады.

18 слайд

19 слайд
Т үркі қағанаты

19 слайд

20 слайд
« Түркі»  этнонимінің алғаш рет аталуы қытай жылнамаларында кездеседі және ол 542 жылға жатады.  Қытайлар  түріктерді  ғұндардың  ұрпақтары деп санаған. Шежірелерде бұл кезде қытайдың Вэй князьдігінің солтүстік өңірлеріне солтүстік-батыс жақтың бірінен келген түріктер жыл сайын шапқыншылық жасап, ойрандап кететін болды деп хабарланады. Олар туралы келесі бір мәліметтер бүкіл құрлықтағы тарихтың талай ғасырлар бойғы дамуына өзек болған оқиғаларға байланысты. Қытайлар түріктерді сюнну-ғұндар деп атаған.

20 слайд

21 слайд

21 слайд

22 слайд
Байрағы

22 слайд

23 слайд
Түрк әлемі  Махмұд Қашқари  ( XI ғасыр )

23 слайд

24 слайд
Тарихы Ұлы қоныс  аудару дәуірі ( II — V ғасырлар)  Қазақстанның ,  Орта Азия  мен Шығыс  Еуропаның этникалық және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. V ғасырда түркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағының саны көп топтары Солтүстік  Моңғолиядан   Шығыс Еуропаға  дейінгі далалық өңірге қоныстанды, оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері Әмударияның жоғарғы ағысына дейін жетті. VI ғасырда  Қазақстан  жерлері құдіретті держава — билеушілері түрік тайпасының әулеттік  Алшын  руынан шыққан Түрік қағанатының билігіне түсті.  Түрік этносының  өзі қағанаттың құрылар алдыңдағы кезенде Ганьсу ,  Шығыс Түркістан  және  Алтай  аудандарында III ғасырдан VI ғасырға дейін кезең-кезеңмен қалыптасты .

24 слайд

25 слайд

25 слайд

26 слайд
Қоңыстанған жері Түркі қағанаттың саяси-әскери бірлестік ретінде қалыптасқан мекені - Жетісу. Жетісу мен Шығыс Қазақстан жужан мемлекеттің шет аймақтары болатын. Осы аймақтарда орналысқан тайпалар - теле - 492 ж. жужаньдарға қарсы шығып, тәуелсіздік мемлекет құрады. Дегенмен де, 516 ж. жужаньдар жаңа құрылған мемлекетті тағы да өздеріне бағындырады. 545 ж. теле тайпасының Ашина руы жужаньдарға қарсы қүресті басқарады. 551 ж. батыр Бумын Қытайдағы Батыс Вэй патшалығымен бірігіп, жужань мемлекетінің талқандайды.

26 слайд

27 слайд

27 слайд

28 слайд

28 слайд

29 слайд
Түркі қағанатының билеушілері Билеушіл еріАмрак қаған Баға Ышбара қаған Бумын қаған Жағбу Баға қаған Мұқан қаған Тардуш қаған Тобо қаған Тұлан қаған Төремен Апа-хан Янг Соух тегін Қара-Еске қаған

29 слайд

30 слайд

30 слайд

31 слайд

31 слайд

32 слайд

32 слайд

33 слайд
  1. АЛҒАШҚЫ МЕТАЛУРГИЯ ОТАНЫ Жер бетінде ең алғаш металлды тапқан және тұңғыш рет оны өндірістік масштабта өндірген далалықтар! Жапон ғалымы Ясуюки Мураками, металл тарихын зерттей келе, осындай пайым айтып отыр. Оның дерегінше, мыс-қалайы металлдары, планета бойынша, Жезқазған, Алтайда жер бетіне шығып жатыр. Осы жайт, далалықтардың металлмен ертерек танысуына түрткі болған. Адамзат бірінші таныған металл мыс-жезді тұңғыш табушы және оған атау беруші далалықтар-дегенді атақты археолог Сағындық Жауынбаев та қостайды. 2. ЖЫЛҚЫ ЖАЛЫНДАҒЫ ӨРКЕНИЕТ Адамзатты жаңа даму жолына алып шыққан жылқыны ең алғаш қолға үйреткен біздің бабаларымыз еді. Ботай қонысында, осыдан 5 мың жыл бұрын, прототүркілер тарпаңды тұлпарға айналдырды. Бұл әлем мойындаған тарихи шындық. Сол Ботай қонысындағы көне құмыра ернеуінен табылған қымыз қалдықтары, сүйектен жасалған ауыздық- әбзелдер, жылқының бел-омыртқасының деформацияға түсуі, бұл жануар мініс көлігі болғанына дәлел еді. 3. АЛҒАШҚЫ ҚҰРАМАЛЫ-ЖЫЛЖЫМАЛЫ ҮЙ ( КИ ІЗ ҮЙ ) Атқа қонған бабаларымыз мал-жанының көбеюіне байланысты көшіп-қонып жүруге мәжбүр болды. Саз балшық пен тастан қаланған баспаналардың орнын бұзып-қайта жинауға, арбаға, малға тиеп алуға ыңғайлы, ағаштан жасалған, сүйегі жеңіл, құрама үйлер алмастыра бастады. Бұл қазіргі киіз үйдің алғашқы үлгісі еді. Жабдығының  бірде-бір бөлшегінде темір бұйым болмайтындығы – киіз үйдің тым ерте, тас ғасырының соңында ойлап табылғанына дәлел. Археолог Виктор Зайберт, ботайлықтардың қонысы тек уықтан құралған киіз үй пошымында болған. Көшпенділердің осы формасынан күмбез пайда болды дейді. 4. ТҮРКІ АЛФАВИТІ: БІР ТАҢБА-БІР ДЫБЫС ҚАҒИДАСЫ М.И. Артаманов секілді ғалымдардың пайымынша, сақтардың геометрияландырылған, бір дыбысқа бір ғана таңба берген әріп жүйесі қай жағынан да озық болды. Сондықтан финикиялықтар көшпенділердің таңбаларының негізінде алфавит құрастырды дейді. Мысал ретінде Алтын адам жанынан табылған, күміс тостағандағы сақ жазуларына, финикиялық әріптердің қатты ұқсайтынын келтіріп отыр.  

33 слайд

34 слайд
6. ҮЗЕҢГІ - АДАМЗАТ ДАМУЫН ҮДЕТТІ Үзеңгіге аяқ салу – қазіргі ғарыш кемесінің сатысына аяқ салумен тең еді, ол заман үшін. Үзеңгіні ойлап табумен, ат адам ырқына толық көнді, атқа отыруды – бұқараның баршасына қолжетімді етті. Ағылшынның атақты ғалымы Линн Уайт "үзеңгіні жасау адамзат тарихында ұшақ, автомобильді жасаумен тең революция" -дегені бар. Осыдан бастап, көшпенділер армиясы тәулігіне 200- 250 шақырым жолды оңай еңсеретін болды. Ертедегі еуропалықтар үзеңгінің жоқтығынан – атқа қарғып мінді, болмаса жалы мен құлағынан ұстап тырмысып шығып жүрді. Поллукс, Сили, Страбон сияқты көне авторлардың жазуынша, еуропалықтарда, атқа мінгізетін арнаулы құлдар мен аяқты басатын баспасы бар найзалар, тіпті шағын баспалдақтар алып жүрген. Көшпенділерден үзеңгіні үйренгенше, Грекия мен Италияда, үлкен қалаларға баратын жолдарда атқа міну үшін арнайы тас үйіп қою, тас тұғыр жасау етек алған. 7. АУЫЗДЫҚ ҺӘМ ЕР ТҰРМАН: ИННОВАТОРЛЫҚ ШЕШІМ Ауыздық – жабайы тұрпатты жылқыны адам еркіне толық бағындырып берген құрал болды. Бұл бұйымның отаны да Ұлы Дала. Әйтпесе Римді дірілдеткен Ганнибалдың кавалериясында ауыздық болмаған. Нумидиялық салт-сарбаз тұлпарын бастан таяқтап, керек жағына бұрып отырған. Бұл ебедейсіз тірлік еді. Ал ауыздықтың пайда болуымен, ат қазіргі көлік кейпіне жақындады. Ауыздықтан кейін, ер-тоқым өмірге келді! Әлемде 50-ге жуық тұрман түрін жасайтын 1 ғана халық бар. Ол қазақ. Қазақ жігітінің ер тоқымына қарап-ақ, оның география-биографиясын білуге болады. Ердің арқасында Сібірден бастап, Үнді өңірі, Корей жерінен Балқан түбегіне дейінгі, 600 миллионға халық тұратын 30-дан астам елді көшпенділер империясы бағындырды. Сол тұста номадтардың жалпы саны миллионға жетер жетпес, ал сарбаздарының саны жүз мыңнан аспаған. 8. АЛҒАШҚЫ САПТАМА ЕТІК ОТАНЫ-ТҮРКІЛЕР Саптама етік – бұл адамзаттың ең бірінші аяқ киімі! Саптаманың оңы мен солы жоқ, оң етікті сол аяққа, сол етікті оң аяққа ауыстырып кие береді. Мұның өзі саптаманың өте ертеден келе жатқан аяқ киім екенін көрсетеді, себебі көне заман көшпенділері алғаш етікті ойлап тапқанда оң мен солына мән бермеген. Кейін етікшілер бұл дәстүрді сақтап қалған, оңы мен солын ауыстырып киген аяқ киім аз тозады. Қазір де Қазақстанның қысы қатты аймақтарында етікшілер саптаманың бұрынғы моделін сақтай отырып, яғни оңы мен солын бірдей етіп тігеді. 9. КӨШПЕЛІЛЕР ГАРДЕРОБЫ: ӘЛЕМДІК МОДА БАСТАУЫ Мария Харлоу, көне дүние тарихшысы:  Шалбар да, костюм де көшпенділердің ойлап тапқан бұйымы. Түбін зерттеп қарасаңыз, бұл киімдердің түгелі ат үстіндегі өмірге шақталған кешектер. Отырықшы қауымдардың мұндай көйлекті ойлап табуға қажеттілі к болған жоқ. Костюм – көшпенділердің шапанының ықшамдалған нұсқасы. Ат үстіндегі адам жиі еңкейіп, тіктелетіндіктен, бел тұсы ашық қала беретін. Суық тимес үшін сол кезде көшпенділер тірсекке дейін жететін ұзын шапандарды ойлап тапты. Көшпендінің шапанынан плащь, костюмдер пайда болған. Далалықтар шалбар киіп, шапан жамылып, сол кездің өзінде-ақ қазіргі заманның стилін сомдап, жасап қойды.

34 слайд

35 слайд

35 слайд

36 слайд
10. ТҮРКІЛЕРДІҢ ЖАРАҒЫ: 5 ҚАРУ Түркілер қос сауытты айтпағанның өзінде, аттың сауытын да ойлап тапқан. Ал, далалықтардың садағының оғы мың метрге жеткен. Бұл қазіргі атыс қаруы үшін де өте тамаша нәтиже! Көшпенділерде садақпен бірге, 5 қару қолданыста болған. Бірінші, жауды алыстан жайрату қаруы – садақ, кейіннен мылтық. Екінші, түйреу қаруы – найза. Қойын-қолтық ұрыста үшінші, кесу қаруы – қылышты шығарған. Төртінші, төбеден шабу қаруы – балта. Бесінші қару күрзі-шоқпарды, темір сауытпен көмкерілген дұшпанды сұлату, құлату үшін қолданған. 11. ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘСКЕРИ ДИСЦИПЛИНАСЫ Көшпелілер соғыс ісінде адамзаттан мыңдаған жыл алда жүрді. Соған бір дәлел, Еуропа әскерін батальон, взвод, полкке бөлуді ХІХ ғасыр соңында ойлап тапты. Ал, армияны бұлай бөлімдерге бөліп тастау сонау Көктүріктер заманынан бар еді. Көне соғыс құрылымы бойынша ең кіші әскери бөлік - ондық. Он жауынгер бір онбасыға бағынады. Онбасы бейбіт кезінде қол астындағы он адамның қайсысы қайда жүргенін біліп отыруға міндетті. Онбасының оны жиналып келіп бір жүзбасыға бағынады. Ертауыл деп аталатын шолғыншы әскер болашақ жорықтың маршруты бойынша негізгі әскерден бес жүз, кейде мың шақырым озып жер жайын, жайылым мен суат, егер қыс болса ықтасын жерлерді алдын  ала тауып хабар беріп отырады. 12. ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ – АЛҒАШҚЫ ЖАҺАНДЫҚ ЖОБА Ең алғашқы сауданың жолы күншығыста емес, Ұлы Далада пайда болды. «Жібек жолынан» бұрын «ҰЛЫ СОЛТҮСТІК жолы» сосын «Ұлы мыс жолы», «Ұлы қалайы жолы» дейтін де маршруттар болған. Бұл жолдар – әлем көпестерін Сарыарқаға әкелетін. Жезқазған – сол көне дәуірлерде металлургияның отаны болыпты. Олай болса, Ұлы Жібек жолы, өзіне дейінгі екі ұлы маршруттың жалғасы. Осыған дейінгі сауда маршруты – меттал инновациясын таратса, енді Ұлы Жібек жолы – мата, порох (оқ-дәрінің) құпиясын әлемге паш етті. Егер, Көктүріктер Таң империясымен жақсы қатынас жасап, сауда жолын әлемге шығармаған болса, онда Қытай бүгінгі дәрежеге жетпеген болар еді 13. ХАЛЫҚ МЕДИЦИНАСЫ – АДАМЗАТ МҰРАСЫ Түркілер жұқпалы эпидемия тараған кезде 40 күндік оқшаулау шарасын ұстанған. Оксфорд унивситетінің медицина тарихынан дәріс беретін профессор Марк Харрисон былай түсіндіреді: –  «Сырттан келгендерді «қырық күн» кент ішіне кіргізбей сыртта ұстау, Алтын Орда көшпенділерінде пайда болған. Өйткені, оба аурының ауыр соққысына алғаш тап болған да, соған қарсы айла- шарғы ұйымдастырған да осы номадтар еді.  Қырық саны – көшпенділер үшін символикалық цифр ғана емес. Медициналық астары бар. Қараңыз, көшпенді өмір кешкен моңғол және қазақтар арасында жаңа туған сәби мен анасын 40 күн бойына үй ішінен шығармайтын әдет бар. Қазіргі зерттеулер бойынша, нәресте айналадағы және ауадағы вирус-микробқа бейімсіз. Тек 6 аптаға жуық уақытта ғана сәбидің имунитет жүйесі өзге адамдармен еріп келетін түрлі микрбо-бактерияға қауқарлы болады екен». Көшпенділер жаңа туған сәбиді 40 күн бойы үйде ұстап қана қоймайды. Сол 40 күн бойына тұзды суға шомылдыру әдебі бар. Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау ұйымы, нәрестені 6 апта тұзды суда шынықтырса, жарақаты тез жазы...

36 слайд