Туынды сөздер слайд

1 слайд
Туынды сөздер

1 слайд

2 слайд
Жоспары: 1.Туынды сөз – сөзжасам саласының өзекті мәселесі. 2.Туынды сөз жасаушы жұрнақтар. 3.Туынды сөздің жасалу тәсілдері. 4.Қорытынды.

2 слайд

3 слайд
Алдымен туынды сөз деген терминнің мәнін ашып алайық. Қазақ тіл білімінде бұл термин кездесіп жүргенімен, ол тұрақты бір мағынада қалыптасты деуге келмейді. Оны кейде туынды түбір деген мағынада да қолдану кездеседі. Шындығында, ол екі терминнің мағынасында үлкен айырма бар. Ал туынды сөз деген терминнің мағынасы туынды түбір деген терминнен әлдеқайда кең. Туынды түбір деген термин - туынды сөздердің бір тобының ғана аты. Туынды түбірлерге тек жұрнақ арқылы, синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөздер ғана жатады. Туынды сөз деген терминнің көлеміне туынды түбірлер оның бір тобы ретінде кіретіні сөзсіз, бірақ туынды сөздерге олардан да басқа тәсілдер арқылы жасалған түрлі-түрлі туынды сөздер жатады. Туынды сөз турасында жоғарыда айтылған м əселелерді жинақтай келе, мына секілді сөзжасамдық белгілерін жинақтап көрсетуге болады (жалпы туынды сөздер жайлы):

3 слайд

4 слайд
•туынды сөз екі морфемалы (негіз сөз, сөзжасамдық жұрнақ) тұлға; •туынды сөз негіз сөз бен сөзжасамдық қосымша морфемалардың мағыналық қосындысынан тұрады; •туынды сөз мағынасы негіз сөздің мағынасына байланысты болады: суретші туынды сөз «сурет» деген негіз сөздің мағынасынан шығып отыр дегендей; •туынды сөз тілдің даму сатысына орай танылады: ұш-қыш, ұш-ақ, оқыр-ман, аялда-ма т.б.; •туынды сөз құрамындағы морфемалар заманына байланысты жіктері сақталады: дəрі-гер, дау- кес, жазу-шы т.б.; •туынды сөздердің мағыналарында өзгеріс болады (себебі сөз жасалады) əрі қай сөз табына жатуына орай сол сөз табынша грамматикалық түрленеді. Мысалы, «түйін» сөзі зат есім ретінде түрленуі (септелуі, көптелуі, тəуелдене алады); •туынды сөздер қай сөз табының жұрнағы арқылы жасалса, сол сөз табының грамматикалық қасиеттеріне ие болады: бала-лық, жақсы-лық, тау-лы; өзен-ше, тау-шық, көл-шік т.б.; •туынды сөздер сөйлем барысында емес, олар сөйлем құрамында дайын қалпында жұмсалады. Егер біз үлкендік, кішілік туралы əңгімелесек, тілдегі осы дайын қалпында қолданамыз: үлкендік көрсетті, кішілік танытты т.б.; •туынды сөздер сөзжасамның барлық (синтетикалық, семантикалық, аналитикалық) тəсілдері арқылы жасала береді: балықшы, ақ (тағам мағынасында), қып-қызыл, жағажай, қас қағымда, ҚР т.б.; •тунды сөздің қай түрі болмасын бір ғана сөйлем мүшесі қызметін атқарады; •туынды сөз құрамындағы негіздердің омонимдік қасиеттері күшті болады: күн, қыс, жаз, ара, ақ, түс, қара, көк, жүз т.б. деген толып жатқан негіз сөздер контексте əр түрлі сөз таптары ретінде қызмет атқара береді; •туынды сөздер сөзжасамның барлық бірліктерін құрайды (ұя, жұп, тізбек, қатар, саты т.б.); •туынды сөздер уəждеме теориясы заңдылықтарымен жүзеге асады; •туынды сөздер синтетикалық жəне аналитикалық деген түрлерге бөлінеді (сарылау —синтетикалық туынды сөз, қарлығаш — аналитикалық туынды сөз т.б.); •туынды сөз мағынасы кез келген өзі құрайтын негіздің мағынасынан əлдеқайда кең болады; •туынды сөздер негіз сөздің сөз табының мағыналық түріне тəуелді болмайды, жасалған туынды сөз басқа сөз табына ауысып кетуі мүмкін; •туынды сөздер грамматикалық заңдылық емес, сөзжасамдық тұлға ретінде қарастырылады.

4 слайд

5 слайд
Туынды сөздерге мына тәсілдер арқылы жасалған сөздер жатады: Сөзжасам тәсілі арқылы (біріккен, кіріккен сөздер); Қосарлау тәсілі арқылы (қосарлама, қайталама қос сөздер); Күрделі семантикалық тәсіл арқылы.

5 слайд

6 слайд
Қорытындылай келе, туынды сөз – сөзжасам саласындағы негізгі тұлғалардың бірі болып табылады. Туынды сөзге қосымша арқылы жасалған туынды түбірлер мен аналитикалық сөздер, барлық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған туындылардың бәрі жатады, туынды сөздер – тілдің сөзжасамдық процесінің нәтижесінде туған лексикалық дайын тұлғалар болып есептеледі. Соның нәтижесінде, қазақ тілінің сөздік қоры туынды сөздерге өте бай, өйткені тіліміздің сөзжасам жүйесі - тым көне замандардан келе жатқан құбылыс болады.

6 слайд