Назар аударыңыз. Бұл материалды сайт қолданушысы жариялаған. Егер материал сіздің авторлық құқығыңызды бұзса, осында жазыңыз. Біз ең жылдам уақытта материалды сайттан өшіреміз
Жақын арада сайт әкімшілігі сізбен хабарласады
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
10-сынып сабақ жоспары
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады
Биология 10-сынып 9.09.
Cабақтытың тақырыбы: :Жасушаның құрамындағы бейорганикалық заттар..
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасушаның құрамындағы
бейорганикалық заттармен таныстыру. 2. клетка құрамындағы бейорганикалық заттарды есте сақтау,олардың жауша үшін атқаратын қызметін білу.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
ІІ.1. Макроэлементтер деп нег атаймыз,оларға қай элементтер жатады.? (О,Н,С,N – мөлшері 98%)
2. Қай элементтерді био элементтер дейміз неліктен ?( р,s)
3. Жасуда қандай иондар кездеседі,олардың мөлшері қандай,қандай қызметтер атқарады.(К, Nа,Са, Мg,Ғе,СІ сиқты- 1%
4. Мироэлементтерге қайсы жатады олардың клеткадағы атқаратын қызметіқандай?
5. Жасушадағы судың мөлшері?
6. Судың қасиеттері.
ІІІ. Бекіту. №5-орандау.
ІV. Үйге§ 2. кесте толтыру
Биология 10-сынып 14.09.
Cабақтытың тақырыбы: :Жасушаның құрамындағы органикалық заттар..
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасушаның құрамындағы
органикалық заттармен таныстыру. 2. клетка құрамындағы органикалық заттарды есте сақтау,олардың жасуша үшін атқаратын қызметін білу.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың типі: Жаңа білімді беру.
Сабақтың түрі: Дәріс
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.
ІІ.
көміртек тізбектері мен сакина лары органика лык косылыстар-дын қанкасын кұрайды.
Көмірсулардың мол-ң құрамьша көміртек, оттек жене сутек атомдары кіреді (С, О, Н). Көмірсулар — органикалык заттардың ішіндегі аса маңызды косылыстардын бірі, олардың жалпы формуласы — Сп (Н2О)п. сутек атомдары, көміртек атомдарынан екі есе көп болатындыктан, оларды көларсулар деп атаған. «Көмірсу» деген терминді ғылымға 1844 жылы орыс ғалымы К.Шмид енгізген болатьш.
Кейбір өсімдіктердщ жеміс-теріндегі құрғак зат масс. 80—90%-ы, ал жануарларда 1—2% і. Олар биополимерлерге жатады. Карапайым көмірсуларға: моносахаридтер, ал күрделісі полисахаридтер Моносахаридтердін атаулары — молекуласындағы көміртек атомы санының артуына байланысты. Мысалы, триоза (3 көміртек атомы), тетроза (4), пентоза (5), гексоза (6) ж/е т.б.
Триозаның өкілдеріне сүт кышкылы мен пирожүзім қышкылы жатады. Олар тірі организмде жүріп жаткан ашу жөне тотығу процестеріне катысады.
Тетпрозаның өк — эритроза организмде жүріл жаткан зат алмасу процестеріне, яғни фотосинтез процестерінін аралык заты ретінде катысады жене көмірсу молекуласының сақиналы формасының түзілуінде де маңызы зор.
Пенпгозаның өсімдіктер мен жануарлар жасушасында кенінен таралған түрлері — рибоза және дезоксирибоза. Олар нуклеин кышкылдары — дезоксирибонуклеин кышкылы (ДНҚ) мен рибонуклеин кышкылы (РНҢ) молекулаларының ж/е аденозинтрифосфорқышкылының (АТФ) күрамына кіреді. Нуклеин кышкылдарының дезоксирибонуклеин жене рибонуклеин кышкылдары деп аталуыньщ әзі осы пентозаның түрлеріне байланысты.
Табигатта гексоза кеңінен таралған. Оларға: глюкоза, фруктоза жене галактоза жатады. Гексозанын жалпы формуласы: С6Н12О6. Гексоза тобына жататын моносахаридтердщ ішіндегі ен коп тарал-ғаны — глюкоза. Жүзім канты — глюкоза бос күйінде өсімдіктін жемісінде (өсіресе жүзім шырыньшда), гүлінде жөне т.б. мүшелерінде, қанда, ми ұлпасында ж/е т.б. болады. Ол организмдегі энергиянын негізгі көзі болъіп есептеледі. Глюкоза — қан плазмасының тұрақты заты, оның мөлшерінің кеміп не артып кетуінен организм кауіпті ауруларға ұшырайды. Глюкоза жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің жүмысын реттеуге де қатысады.
Фруктоза да табиғатта көп таралған. Ол жеміс шырынында, балда ж/е қант қызылшасының құрамында көп мөлшерде болады.
Галактоза — глюкозаның изомері. Ол сүт қантының — лактозаның ж/е кейбір полисахаридтердің құрамына кіреді. Галактоза бауыр жөне кейбір мүшелерде ферменттердің әсерінен глюкозаға айналады.
Моносахаридтер — суда жаксы еритін, тәтті дөмі бар, түссіз заттар. Күрделі көмірсулар. Моносахаридтің екі молекуласының байла-нысуынан дисахарид, ал бірнеше молекулаларының байланысуынан полисахарид түзіледі. Сызбанүскадан дисахарид — сахарозаның глюкоза мен фруктозаның косындысы екенін көруге болады. Демек, сахароза, лактоза жене мальтоза — дисахаридтің окілдері.
ІІ. Бекіту №2.
ІV. Үйге § 2 кесте толтыру
V.Үй тапсырмасын тексеру
Биология 10-сынып 11.09.
Cабақтытың тақырыбы: :Көмірсулар
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды көмірсулардың түрлерімен,құрылысымен жаудада атұқаратын қызметімен таныстыру.
2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.
ІІ.Осы көміртек тізбектері мен сакиналары органикалык косылыстардың каңкасын күрайды. Көміртек — әр түрлі жөне тұрақты қосылыстар түзіп, тірі организмде болатын молекулалардың сан алуандыгын камтамасыз ететін бірден-бір элемент.
Көмірсулардың күрамы. Көмірсу молекулаларьгаың құрамьша көміртек, оттек жөне сутек атомдары кіреді (С, О, Н). Көмірсулар — органикалык заттардын ішіндегі аса маңызды қосылыстардьщ бірі, олардың жалпы формуласы — СП(Н2О)„. Көптеген көмірсулардың молекуласыньң құрамындағы сутек атомдары, көміртек атомдарынан екі есе көп болатындьщтан, оларды көларсулар деп атаған. «Көмірсу» деген терминді ғылымға 1844 жылы орыс ғалымы К.Шмид енгізген Көмірсулар табиғатта кеп таралған. Кейбір өсімдіктердің жеміс-теріндегі құрғақ зат массасыньщ 80—90%-ы, ал жануарларда 1—2%-ы кемірсулар үлесіне тиеді. Көмірсулар биополимерлерге жатады. Олар: карапайым жөне күрделі болып екі топка бөлінеді. Қарапайым көмірсуларға: моносахаридтер, ал күрделі көмірсуларға полисахаридтер жатады. Моносахаридтердщ атаулары — молекуласындағы көміртек атомы саньшьщ артуына байланысты. Мысалы, триоза (3 көміртек атомы), тетроза (4), пентоза (5), гексоза (6) жене т.б.
Триозаның өкілдеріне сүт қышкылы мен пирожүзім қышкылы жатады. Олар тірі организмде жүріп жаткан ашу ж/е т-т қатысады.
Тетрозаның өкілі — эритроза организмде жүріп жаткан зат алмасу процестеріне, яғни фотосинтез процестерінін аралык заты ретінде қатысады жөне көмірсу молекуласының сақиналы формасының түзілуінде де манызы зор.
Пентозаның өсімдіктер мен жануарлар жасушасында кеңінен таралған түрлері — рибоза жене дезоксирибоза. Олар нуклеин (ДНҚ) мен (РНК) молекулаларының ж-е (АТФ) құрамына кіреді. Нуклеин кышқылдарының дезоксирибонуклеин жене рибонуклеин кышкылдары деп аталуьшьш өзі осы пентозаның түрлеріне байланысты.
Табиғатта гексоза кеңінен таралған. Оларға: глюкоза, фруктоза ж/е галактоза жатады. Гексозаның жалпы формуласы: С6Н12О6. Гексоза тобына жататын моносахаридтердің ішіндегі ең кеп таралғаны — глюкоза. Жүзім қанты — глюкоза бос күйінде өсімдіктің жемісінде (өсіресе жүзім шырынында), гүлінде жөне т.б. мүшелерінде, қанда, ми ұлпасында жөне т.б. болады. Ол организмдегі энергияның негізгі көзі болып есептеледі. Глюкоза — қан плазмасының тұракты заты, оның мелшерінің кеміп не артып кетуінен организм кауіпті ауруларға ұшырайды. Глюкоза жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің жұмысын реттеуге де қатысады.
Фруктоза да табиғатта көп таралған. Ол жеміс шырынында, балда жөне қант қызылшасының құрамында көп мөлшерде болады.
Галактоза — глюкозаның изомері. Ол сүт қантының — лактозаның ж/е кейбір полисахаридтердің құрамына кіреді. Галактоза бауыр жене кейбір мүшелерде ферменттердің әсерінен глюкозаға айналады.
Моносахаридтер—суда жақсы еритін, тәтті дөмі бар, түссіз заттар. Олардың мономер бунақтары артқан сайын ерігіштігі нашарлап, тәттілігі кемиді.
Күрделі көмірсулар. Сахароза (кызылша немесе кант камысы) — дисахаридтердін ішіндегі ең маңыздысы, оның жалпы формуласы: С12Н22О6. Сахароза табиғатта өте кең таралған. Ол өсімдіктердін тұкымында, жемісінде, тамырында көп мөлшерде болады. Сонымен катар адам мен жануар-ң қоректік заттарының кұрамында көп кездеседі, суда жаксы ериді. Тамақ өнеркәсібінде сахарозаны қант кызылшасынан ж/е қант қамысынан өндіреді. Табиғатта көп таралған полисахаридтерге: крахмал, целлюлоза және бауырда түзілетін жануар қанты — гликоген, т.б. жатады.
Крахмал — өсімдіктердің негізгі көмірсу қоры. Ол өсімдіктердің жапырағында, сабағында, түйнегі мен тұкымдарында көп мөлшерде болады. Мысалы, бидай ұн- 75—80%, картопта 25% крахмал бар. Крахмал ыстық суда жақсы ериді, оны тұрмыста крахмал желімі (клейстері) деген атпен пайдаланады.
Целлюлоза — өсімдіктердің жасушаларының қабығының негізгі құрамды бөлігі. Мақта талшығының 95—98%-ы, ағаш сүрегін-40— 50%-ы, жасыл жапырактың 10—25%-ы целлюлозадан тұрады.Өсімдіктерге беріктік, тірек қасиетін беретін талшыктар целлюлозадан түрады. Сол сияқты целлюлоза өсімдік жасушасының мембрасында көп кездеседі. Гликоген де глюкозаның қалдықтарынан түзілетін полисахарид.
Адам мен жануарлардағы көмірсулардың негізгі коры, жасуша цитоплазмасында, негізінен, бауыр мен бұлшық етте жинақталады. Сондай-ак кейбір жоғары сатыдағы саңыраукүлактардың құрамында да болады. Егер организмде глюкоза жетіспесе, қорға жинақталған гликоген бүйрек үсті безінен бөлінетін адреналин ферментінің әсерінен суда жақсы еритін глюкозаға айналады: Ж.Ф. (С6Н10О5)п.
Көмірсулар — жасушаның барлық тіршілік әрекетіне жүмсалатын энергия көзі, құрылыс материалы және қоректік зат. Жасушада үнемі жүретін тотығу реакц-ң нәтижесінде олар карапайым заттарға (СО2 ж*е Н2О) дейін Көмір-ң 1 г мол-сы ыдырағанда, 17,6 кДж энергия Барлык өсімдік жасушасының мембраналары целлюлоза молекула-сьшан түратындыктан, ол күрылыс материалы кызметін аткарады. Сонымен катар целлюлоза жасушада жүретін көптеген биосинтез
реакцияларына қатысады. Полисахаридтер өсімдік жасушалары үшін тірек кызметін аткарады.Көмірсулар сондай-ак организмде кор ретінде жинакталады. Мысалы, өсімдік жасушаларында крахмал, ал жануарлар жасуша-ларында гликоген түрінде болады.
ІІІ. Мына сөйлемдерді толықтырыңдар. Полимер молекулаларын_________кұрайды. Көмірсулардың мономер леріне________ жатады.Олардың молекулаларына___________атомдары кіреді.
ІV. Үйге § 3 кесте толтыру.№3
V. Жасуша құрамындағы элементтердің атқаратын қызметіне тоқталк.
Биология 10-сынып 17.09.
Cабақтытың тақырыбы: Липидтер
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды липидтердің,құрылысымен жасудада атұқаратын қызметімен таныстыру.
2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың типі: Жаңа сабақ
Сабақтың түрі: Шығармашылық
Сабақтың әдісі: жоба құру оны қорғау, кесте толтыру. .
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.
ІІ.Құрылысы. Липидтер (грекше «lipos» — май) — барлык тірі жасушалардың құрамына кіретін және тіршілік процестерінде маңызды рел аткаратын май тәрізді заттар. Липидтерге майлар және май тәрізді заттар — липоидтер жатады. Липидтердің мол-ң құр. С, Н, О атомдары кіреді. Барлық липидтерге тән жалпы қасиет — олардын мол-ң полюссіздігінде (гидрофобтылығында). Сондыктан липидтер полюссіз сұйыктықтарда: бензинде, эфирде, хлороформда жақсы, ал суда нашар ериді.
Липидтердің гидрофобты (грекше «hydor» — су және «phobos» — қорқыныш) қасиет көрсетуінің жасуша тіршілігіндегі маңызы зор. Себебі жасуша мембранасының ортаңғы екі қабаты фосфолипид молекуласынан тұрады. Фосфолипид молекуласы жасушаға сырттан қажетсіз заттарды өткізбейді және сыртқы ортаға жасушадағы заттарды шығармайды. жасушаның химиялық ортасы тұрақты б/ды.
Липидтердің ішіндегі көп таралғаны ж/е ең негізгісі — майлар.. Оның молекуласы үш атомды спирт — глицерин мен жоғары молекулалы май кышқылдарынан тұрады
Майлар: жануар, өсімдік майлары т.б. бір-бірінен айырмашылығы — құрамына кіретін май қыш-ң табиғи сипатына байланысты. Май қыш: қаныққан ж/е қанықпаған болып екі топқа Қанықкан май қышқылдары бір байланысты, оларға пальмитин, стеарин қышқылдары ж/е т.б. жатады. Ал қаныкпаған май қышкылдары кос байланыс түзеді, оларға олеин, линол ж/е т.б қышқылдар жатады. Жануар май-ң құрамында қаныққан қышкылдар көп, сондыктан олар бөлме температурасында да қатты күйде болады. Мысалы, сиыр майында глицерин, пальмитин ж/е стеарин кышкылдары бар. Пальмитин 43°С-та, ал стеарин 60°С-та ғана ериді. Яғни, су қайнағанда глицерин су молекуласымен байланыс түзеді де, ал май қышкылдары сұйықтықтың беткі кабатьшда калыктап, гидрофобты қасиет көрсететш-дігін күнделікті тұрмыстан анғаруға болады.
Өсімдік майынын кұрамында қанықпаған май қыш-ы көп болады. Осыған байланысты олар жеңіл ериді және бөлме темпер. сұйық. Мысалы, зәйтүн майы глицерин-мен байланысқан олеин кышкылының қалдығынан тұрады.
Көптеген жасушалардағы майдың мөлшері құрғақ зат масса 5—10%-ын құрайды. Алайда кұрамының 90%-ға жуығы майдан түратын жасушалар да болады. Мысалы, жануарлардың тері астындағы май қабаты, май бездері, шарбы (қарынның сыртындағы жұқа май), түйенің өркеші және дельфин сүтінің 40%-ы майдан тұрады. Липидтердің гидрофобты касиет көрсетуінің жасуша тіршілігіндегі рөлі ерекше. Себебі жасуша мемб-ң ортаңғы екі қабаты фосфолипид молекуласьшан тұрады.. Сол сиякты липидтер жүйке ұлпасында, мида көп мөлшерде болады. Сонымен катар жүйкенщ миелинді кабьшдіасын зерттеудің нөтижесінде фосфолипидтердін маңызы айкындала түсті.
Май тәрізді заттарга: холестерин, майда еритін A, D витаминдері және кейбір гормондар жатады.
Липидтердің қыз. құрылыс, энергия көзі, қоректік зат, қорғаныштық ж/е метаболизмдік ж/е т.б.
Құрылыс қызметі. Липидтердің суда ерімейтін касиеті оның жасушадағы кұрылыс кызметін атқаруына мүмкіндік береді. ұлпалардың, жасушалардың ж/е олардың органоидтерінің мембраналары фосфолипид молекуласынан түзіледі. липидтер көптеген биол-қ қосылыс-ң түзілуіне қатысады.
Липидтер — энергия көзі.. Май — организм тіршигігіндегі негізгі энергия козі. Организмге кажетті энергияның 25—30%-ьш липидтер береді. Майдың 1 грамы толық ыдыраганда, 38,9 кДж энергия болінеді, ол нәруыз бен көмірсудан бөлінетін энергиядан екі есе көп.
Май — қоректік қор заты. Организмдер денедегі майды коректік зат ретінде жинактайды. Мысалы, бунакденелілер, сүтқоректілер жөне адамның тері асты қабатында, шарбыда, көптеген өсімдіктердін тұқымдарында және т.б. мүшелерінде май қоры жинакталады. май корының кыскы үйқыға кететін организмдер үшін маңызы ерекше.
Майдың қорғаныштық қызметі. Май жылуды нашар еткізеді. Осыған байланысты жануарлар тері астындағы май кабатынын есебінен дене темпер. тұракты сақтайды. Мысалы, киттің тері астындағы май кабатынын калындығы 1 м-ге дейін жетеді, бүл оньщ солтүстік теңіздердегі суык суда үнемі тіршілік етуге бейімділігін арттыра түседі.
Өсімдік түқымдарында майдың көп болуы — жаңа дамып келе жаткан өсімдікке, оның тамыр жүйесінің бекініп, өзіне тиісті кызмет аткара бастағанша энергиямен камтамасыз ету үшін кажет.
Май — су көзі. 1 кг май тотығып ыдырағанда, 1,1 кг су түзіледі. Мүндай суды «метаболит су» деп атайды. Қыста үзак ұйкыға кететін, сол сиякты сусыз шелді жерлерде тіршілік ететін жануарлар (кейбір кемірушілер, бөкендер, түйелер жөне т.б.) организміндегі тотығьш, ыдыраған майдың суын пайдаланады.
ІІІ. Тест
ІV. Үйге § 4 кесте толтыру.№2. 22 бет
V. 1. Органикальщ заттар дегеніміз не? Қандай көмірсуларды білесіңдер?
2. Моносахитттердің құрылысын сипаттта.
3. Полисаъхариттердің құрылысын сипаттта.
Қанның кұрамында болатын а және р* липопротеидтерінің манызы зор, олар суда ерімейді.
Хромопротеидтер гидролизденгенде, жай нәруыз бен бояғыш заттарға ыдырайды. Ондай бояғыш заттарға гемоглобин, мио-глобин, хлорофилл, т-б жатады. Гемоглобин 96% жай нәруыз гло-биннен жөне 4% темір атомы бар гемнен тұрады. Гемоглобин омырткдлы жануарлардың эритроцит жасушаларында көп болады.
Тақырыптьщ түйіні
1. Нөруыз биополимерге жатады, оның мономерлерінін рөлін аминкышкылдары аткарады. Аминкышкылдары кыдікылдык қасиет көрсететін карбоксил (СООН) тобы мен негіздік касиет көрсететін амин (NH2) тобынан тұрады.
2. Нөруыз молекуласының күрамына кіретін аминкьішкыл-дарының карбоксил және амин топтары бар бөліктері бірдей болады, ал екінші буындары ұксамайды.
Сұрақтар мен тапсырмалар
Д 1. Мына сөйлемді толыңтырьщдар. Нәруыз молекуласы күрделі J)\Ј:^_' .L'V""
жатады. Нәруйз щонсшерінін рөлін i-*ALAAi.l-*.t__аткарады, оның
молекуласына C.^,1'J2*M^S. атомдары кіреді.
2. Биополимер молекуласыньщ екі үзіндісі берілген: 1) А—Б—К—С—И-В-А-П;, OjoMU|2) Г-Г-Г-Г-Г-Г-Г. Бұлардың қайсысы көмірсу, кайсысы нәруыз молекуласына жатады? Жауаптарывды дәлелдендер.
Д 3. Нәруыздар ___^____бөлінеді, жай нөруыздар ^^axL^.J-t- V- . _ , ал
курделі нәруыздар ^_____'і.0'1- леп аталады. Жай нөруёіздарға
Э________
күрделі нәруыздарға__
жатады.
Биология 10-сынып 28.09.
Cабақтытың тақырыбы: Нәруыз молекуласын зерттеу әдістері
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды нәруыз молекуласын зерттеу әдістері
таныстыру.
2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың типі: Жаңа сабақ
Сабақтың түрі: Шығармашылық
Сабақтың әдісі: жоба құру оны қорғау, кесте толтыру. .
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, портрет
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ. Бағалау.
І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.
ІІ.Нәруыз молекуласын химиялық, физикалық және рентген-құрылымдык өдіспен зерттеу. Э.Фишер: «Нәруыз аминкышқылдарьшан тұрады және амидтік байланысқа түседі» деген болжамның дұрыстығын дәлелдеді. Э.Фишер амидтік байланыс түрін пептидтік байтныс, ал нәруыздың ең кіші бөлшегін пептид деп атады. Екі пептид байланысса, «дипептид», үш пептид байланысса, «трипелтид», ал бірнеше пептид байланысса «полипептид» түзілетіндігін дәлелдеді.
физикалық тұрғыдан зерттеледіШвед химигі Т.Сведберг жердің тартылыс күшінен 250 мын есе күшті үдеу беретін центрифуга ойлап тапкан. Қоймалжың сүйыктықтың үстіне нәруыз ерітіндісін қүйып, центрифуга-да айналдырғанда, нөруыз молекулалары ыдыстың түбіне карай ығыскан. оның Мr табуға болатынын анықтады. Нәруыз молек-ң табиғаты шap пішпінді болатынын ең бірінші дәлелдеді.
Полипептидтердің құрылымын рентген-құрылымдық әдіспен зерттеу 1930 жылдары басталды. Америкалык ғалым Л.Полинг 1951 жылы үлкен жаңалық ашқан. Медицинада «орақ пішінді жасушалы анемия» дейтін ауру белгілі. Бұл аурумен ауырған адамдардың қанындағы эритроциттер «орақ» пішінді болады. . орақ пішінді эритроциттер оттекті тасымалдау қасиетінен айырылады немесе өте нашар тасымалдайды. Ауру адамның гемоглобинінің құрамындағы аминқышкылының тізбегіндегі 6- орында тұрған «глутамин қышқылының» орнын «валин» басқанын анықтаған. Оны былай көрсетуге болады:
-
NH2— ВАЛ — ГИС — ЛЕЙ- ТРЕ-ПРО- глутамин қышқылы –ГЛУ-ЛИЗ
К арл Лайнус Полинг (1901 ж.т.)
Америкалык биофизик және биохимик. Нәруыз-дың екінші реттік кұрылымынын теориясын тұжырымдаған. Нобель сый-лығының лауреаты
а) сау адамның гемоглобиңінің тізбегі; ә) ауру адамның гемоглобинінін тізбегі
Міне, бұл аурудың болу себебі гемоглобин күрамындағы бір ғана аминкышкылының орын ауыстыруына байланысты екендігі осы тізбектен көрініп түр. Сонымен катар Л.Полинг «пептид молекула-сының беріктігі, оның күрамындағы оттек пен азот атомдарының сутектік байланыспен байланысуына негізделген» деген қорытынды жасады. Осы ашкан жаңальщтары үпгін Л.Полинг 1954 жылы Нобель сыйлығына ие болды.Сонымен, нәруыз (пептид) молекуласын әр түрлі әдістермен зерттеудің нәтижесінде, төрт құрылымды екендігі анықталды. Нәруыздың бірінші реттік құрылымы. Нәруыздың бірінші реттік құрылымында аминкыш-кылдары ретпен бір-бірімен берік ұзын тізбек құрап орналасады. Бірінші реттік құрылымындағы аминкышкылдарының ретпен орналасуы баска нәруыз моле-куласында қайталанбайды. Сондыктан жасушада бірнеше жүздеген нәруыз молекуласы болады. Олар кұрылымдары жөнінен бір-бірінен айқын ажыратылады. мысал ретінде Инсулин гормоны екі полипептидтік тізбектен — А ж\е В-дан тұрады. А тізбегі 21 аминкышкылдарының қалдығынан, а л В тізбегі 30 аминқышкылдарынын қалдығынан тұрады. Бір назар аударатын жағдай — В тізбегінің І реттік құрылымы барлық жануарларда бірдей болады.
Қорыта келгенде, полипептидтік тізбектегі әр түрлі аминкышкьіл-дары калдыктарыньщ бір-бірімен кезектесіп байланысу ретін нәруыздың бірітиіреттік щрылыжы деп атайды. Нәруыздың ІІ реттік құрылымы. Полипептидтік тізбектері түзу болып келетін нөруыз аз. Оларға тек табиғи жібек талшыктары мысал бола алады. Полипептидтік тізбектің кеңістіктегі оралма төрізді болып келген пшіінін нөруыздың екінші реттік құрлымы деп атай
Нөруыздың екінші реттік күрылымы әрбір шиыршықтың көрші оралымындағы —NH— ж\е —СО— топтарының арасында түзілетін сутектік байланыстар арқылы орындалады. Полипептидтік байланыс оралымға айналғанда, радикалдар сырттап қалады. Сол радикалдардан нәруыз молекуласынын үшшші реттік кұрылымы түзіледі.Нәруыздың ІІІ реттік құрылымы. Полипептидтік тізбек екіге бүктелгенде, шар пішінді форма түзіледі. Бүл кезде құрамында S атомы бар аминқышқылы цистеин радикалдарының арасында байланысқа түседі. Бүл байланыс әлсіз (гидрофобты), бірак молекулалардың тағы да бүктеліп шумакталуының нәтижесінде беріктігі арта түседі. Мұны нәруыз молекул-ң ІІІ реттік құрылымы немесе S=S байланыс дейді. S=S байланыс сутектік байланыспен салыстырғанда әлсіздеу, бірақ оралым көбейген сайын радикалдар бір-бірімен жабысып, молекуланын белсенділігі арта түседі де, осыдан
ІV. реттік құрылым пайда болады. Ол өте күрделі, бірнеше шумақталған оралымнан (глобулалардан) құралады, яғни ІV реттік кұрылым — бірнеше нәруыз молекул-ң қосындысы. Мысалы, гемоглобин ферменті төрт нәруыз молекуласының жиынтығынан тұрады да, ол ұлпаларға оттек тасымалдайды.
ІІІ.1. Берілген кестені толтырыңдар. Нәруыз молекуласын ашқан ғалымдардың еңбектері
Ғалымдар |
Еңбектерінің құндылығы |
1. Э.Фишер 2. Т.Сведберг 3. ЛПолинг |
|
ІV. §6
-
1. Нәруыз молекуласы қандай ?
2. Нәруыздың құрылысы қандай?
3. Аминқыщқылдарының түрлері қандай мысал келтір.
Биология 10-сынып 1.10.09.
Cабақтытың тақырыбы: Нәруыздың қасиеттері және атқаратын қызметтері
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды нәруыздың қасиеттері және атқаратын қызметтерімен таныстыру.
2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың типі: Жаңа сабақ
Сабақтың түрі: Шығармашылық
Сабақтың әдісі: жоба құру оны қорғау, кесте толтыру. .
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, портрет
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ. Бағалау.
І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу. §7.
Нәруыздың қасиеттері. Әр түрлі жануарлардың, өсімдіктер мен микроорганизмдердің нәруыздарын зерттегенде, олар физикалык ж\е химиялық қасиеттері ұқсамаған. Бұл айырмашылықтар аминкышқылдарының алуан түрлілігімен түсіндіріледі, яғни әрбір түрдің өзіне тән құрылымдары жөнінен күрделі айырмашылыктары бар нәруыздары болады. Осыған байланысты бір түр фенотипі жөнінен екінші түрге ұқсамайды (БЖ дамыған егізден баска).
Нәруыздардын көбісі суда жаксы, кейбіреулері нашар ериді, ал кейбірнәруыздар мүлде ерімейді. Нөруыздардьщ ерітіндісі коллоидті сипатта болады. Олардьщ кейбір кышқылдарда ж\е тұз ерітіндісінде еритін түрлері де бар. Нәруыздардың барлығы сілтілерде жақсы ериді, ал органикалык еріткіштерде мүлде ерімейді. Нәруыздар лиофильді (грекше «йо» — ерітінді, «рһпіо» — сүйетін) коллоидті ерітінді түзеді. Нәруыздың коллоидті касиеттері коллоидті бөлшектердің мөлшеріне, ерітіндінің рН мәніне, сырткы ортаның температурасына ж\е т.б. байланысты. Нәруыздар табиғи пішіндеріне қарай: фибрилдік және глобулдық болып екіге белінеді. Фибрилдік нәруыздардың түрлері жіп тәрізді болады. Оларга миозин, кератин (шаштың кұрамында болады) т.б. жатады. Бұлшык ет нәруызы — миозинтң ұзындығы жүздеген нано-метрге жететін жіп төрізді болып келеді. Олар ұзара да, қыскара да алады. нәтижесінде қимыл-қозғалыс реакциялары жүзеге асып отырады. Молекулаларының диаметрі 5—7 нм болатын шар төрізді гемоглобин оттекті тасымалдау қасиетіне ие. Глобулдық нәруыздар — полипептидтік тізбектері шар төрізді болатын нәруыздар. Сонымен фибрилдік нәруыздар құрылымдык және жиырылу, ал глобулдық нәруыздар зат алмасу қызметін аткарады.
Нәруыз молекуласының тағы бір касиетіне оньщ әр түрлі әсерлерден табиғи құрылымының өзгеруі жатады. Мысалы, қыздырудың, сәулелендірудің, химиялық заттардың әсерінен және механикалық әсер етудің салдарынан нәруыздың, алдымен, үшінші реттік, одан кейін екінші реттік құрылымдарының арасындағы байланыс үзіледі. Соңынан молекула пішіндерін өзгертеді. Бұл құбылысты денатурация деп атайды. Денатурация: қайтымды және қайтымсыз болып екі топка болінеді. Денатурациядан кейін нәруыздың қасиеттері өзгереді. Ол өзінің ерігіштігшен айырылып, арнаулы қызмет атқаруы бұзылады. жұмыртқа қыздырғаннан кейін тығыздалып, мөлдірлігін жоғалтуы дәлел бола алады..
Нәруыздың қызметтері.
құрылыс қызметі. Жасуша мен цитоплазма органоидтерінің мембраналары жасуша мембранасының ішкі, сыртқы қабықшасы, митохондрияның ішкі мембранасының 70%-ы нәруыз молекуласынан тұрады. Жануарлардьщ мүйізі, тұяғы, қауырсыны, түктері, сіңірлері, шеміршектері мен қан тамырларының қабырғасы жөне т.б. нәруыздан құралган.
Тасымалдау қызметі гемоглобин нәруызы өкпеден сіңіріп алған оттекті дененің барлық ұлпалары мен мүшелеріне тасымалдап, оларды оттекпен қамтамасыз етедіде, ыдырау өнімі — СО2-шығарылады.
Қозғалыс қызметі. Организмнің қозғалыс қызметіне бұлшық еттің талшығы мен ұлпалардың түрлі жиырылғыштық жүйесіне әсер ететін арнайы нәруыздар катысады. Мұндай нәруыздар жасушаның ішіндегі протоплазманың козғалысына да әсер етеді. Жасушаның бөлінуі кезінде ахроматин жіпшелерінің жиырылуы салдарынан, хромосомалар экватордын полюстеріне тең таралатындығы белгілі. Қорғаныштық қызметі. Нөруыздар организмді әр түрлі жұқпалы аурулардан қорғайды. Егер жануарлардың немесе адамның организміне зиянды нәруыздар (токсиндер) енетін болса, оған қарсы туратын нәруыздар — антиденелер түзіледі. Антиденелер бөгде денелермен күресіп денені зарарсыздандырады. аурумен ауырғаннан кейін организмде иммунитет пайда болады.
Ферменттік (катализаторлыц) қызметі. Организмдегі заттардың өзін-өзі жаңартуы ферменттердін әсерімен жүзеге асырылады. Орыс ғалымы И.П.Павлов ферментті «тіршіліктің қоздырғышы» деп атады, өйткені ол организмдегі зат алмасуды реттейтін көптеген реакцияларды тездетеді-
Антидене
Антидене жасап
шығаратын
жасуша
7-сурет. Антиденелердің түзілуі
ІІІ.Биологиялық диктант.
ІV. §7
V. Мына терминдерге анықтама беріңдер: пептид, дипептид, полипептид, пептидтік байланыс
2. Нәруды зерттеулің әдістеріне тоқталып,мысал келтіріңдер.
3.Нәпуыздың 4-реттік құрлымына сипаттама беріңіздер?
1-зертханалык жұмыс. Зат алмасу реакциясының фер-менттік сипаты
Мацсаты: 1) зат алмасу реакциялары кезіндегі ферменттердід маңызын дөлелдеу; 2) ферменттердің белсенді әрекеттерін анықтау.
Қ^рал- жабдықтар. Шикі және піскен картоп түйнектері, элодея жапырағы, 3%-дьщ сутек пероксиді, тамшуыр (пипетка), препараттык инелер, заттык шыны және жабын әйнек, Петри тостағаншасы жөне микроскоп.
Жрмыс барысы. 1. Шикі және ліскен картоп кесінділеріне сутек лероксидін тамызыңцар. Қай кесіндіде өзгеріс байкалады? Байқалған кұбылысты түсіндіріндер. 2. Су тамшысында жатқан элодея жапьгра-гын микроскоп аркылы карандар. 3. Жапыракда сутек пероксидін тамызып, кандай өзгеріс байкалатынын бакылаңдар.
Жаңа сабақтың сұрақтары
1. Нуклеин қышқылдары дегеніміз не?
2. Нуклеин қышқылдарын алғаш тапқан кім, қай жылы неден алды?
3. ДНҚ құрамындағы мономерлерді ашқан кім олар қалай аталады?
4. Пуриндік негізбен пиримидиндік негіздерді атап, олардың сәйкестігін сипатта?
5. ДНҚ-ны зерттеуде М.Уилкинс пен Р. Франклин еңбектері қандай, ДНҚ-кұрылысын қалай сипаттаған?
6. Дж. Уотсон мен Ф.Крик зерттеулері бойынша ДНҚ моллекуласын сипаттау.
Биология 10-сынып 5.10.09.
Cабақтытың тақырыбы: Нуклеин қышқылдары
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды нуклеин қыщқылдарының ашылу тарихы және молекула құрамымен таныстыру.
2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.тарих
Сабақтың типі: Жаңа сабақ
Сабақтың түрі: Шығармашылық
Сабақтың әдісі: .
Сабақтың көрнекілігі: ДНҚ –моделі, портрет
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ. Бағалау.
І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.
ІІ.. 1951 жылы америкалык биохимик Э. Нуклеин қышқылдары — тірі организмдегі тұқым қуалайтын акпараттарды сақтай отырып, оны келесі ұрпактарға жеткізетін күрделі кұрылысты молекула.
О лар малдардың, күстардың, т.б. жануарлардың пайдалы қасиеттерін таңдап алган. Сөйтіп үй жануарларының көптеген тұқымдарын, сүтті сиырларды, ешкі, қойларды және жүйрік жылқыларды сұрыптап шыгарған.
1868 жылы швейцарияльщ биохимик Ф. Мишер жасуша ядросының құрамынан қықылдық қасиеті бар затты бөліп алған. Оны алғаш рет ядродан (латынша «nykle-us» — ядро) тапқандықтан нуклеинцышқылы деп атадыЧаргафф ДНҚ молекуласының күрамына 4 нуклеотид кіретіндігін тапты Екі нуклеотид — аденин мен гуанин (екі сақиналы) пуриндік негізге, тиминмен цитозин пиримидиндік негізге жатады. Э. Чаргафф адениннің саны тиминмен бірдей: А = Т, ал гуаниннің саны цитозиннің санына Г = Ц сәйкес екенін анықтады. 1950 жылы агылшын биофизигі М.Уилкинс ДНҚ-ның кристалдык талшыктарының рентгенграммасын алды.
Р.Франклин — ДНҚ молекуласынын рентгенграммалык суретін бірінші түсірген гальцддардың бірі. Ол рентгенграмманың көмегімей көмірсулы фосфатты
тұлғаның (сүйеніш) шиыршыктың сыртқы жағында, ал азотты негіздер ішкі жағында орналасатындығьш ж\е шиыршьщтың бір оралымында он нуклеотид болатынын анықтады. ДНҚ-ның кұрамын анықтауда Р.Франклин ашкан деректердін маңызы өте зор болды. 1953 жылы америкалық биохимик Дж.Уотсон мен ағылшын биофизигі әрі генетигі Ф.Крик дөлелдеді. Олар рентген құрылымдыұ әдісті пайдаланып, ДНҚ моле-куласьгаың құрамын ашты
Жаңа сабақтың сұрақтары
1. Нуклеин қышқылдары дегеніміз не?
2. Нуклеин қышқылдарын алғаш тапқан кім, қай жылы неден алды?
3. ДНҚ құрамындағы мономерлерді ашқан кім олар қалай
аталады?
4. Пуриндік негізбен пиримидиндік негіздерді атап, олардың
сәйкестігін сипатта?
5. ДНҚ-ны зерттеуде М.Уилкинс пен Р. Франклин еңбектері қандай,
ДНҚ-кұрылысын қалай сипаттаған?
6. Дж. Уотсон мен Ф.Крик зерттеулері бойынша ДНҚ
моллекуласын сипаттау
Ол тізбектер косарлана бұралып, кос оралым түзеді. Екі тізбектің азотты негіздері оралымның ішінде калып, олар өзара бір-бірімен сутектік байланыс түзеді. Ал көмірсу мен фосфат топтары оралымды сырттап калады. Демек, әр тізбектің азоттык негіздері коваленттік байланыс арқылы бірін-бірі толыктырып түратын комплементарлык принципке сай байланысады. Яғни, аденин мен тимин екі сутектік, ал гуанин мен цитозин үш сутектік байланыс арқылы қосылатыны дөлелденді. Сонымен, 1953 жылы Дж.Уотсон мен Ф.Крик ДНҚ молекуласынын құрылымдық моделін жасап, халыкаралык Нобель сыйлығына ие болды.
ІІІ. Кесте толтыру
Нуклеин қышқылы |
ДНҚ-ны зерттеуші ғалымдар |
Ғалымдардың еңбектері |
днқ |
|
|
ІV. . §8
V. 1. Нәруыздардың қасиеттерін сипатта?
2.Нәруыз қандай қызметтер атқарады?
Арылшын биофизигі. ДНҚ-ның кұрылысын зерттеп, Дж.Уотсон мен
Ф.Криктін «Дезоксири-бонуклеин кышкылы кос орамды болады» деген болжамын дөлелдеді. Нобель сыйлығынын лауреаты (1962 ж.)
Биология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы: ДНҚ молекуласының екі еселену ерекшеліктері
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды ДНҚ молекуласының ерекшеліктерімен таныстыру.
2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың типі . Жаңа сабақ
Сабақтың түрі: Проблемалық
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ. Бағалау
ІІ. ДНҚ молекуласының екі еселену ерекшеліктері
м олекуласының екі еселенуін редупликация деп атайды. Редупликация жасушаның бөлінуге даярлану кезінде көптеген ферменттердщ қатысуымен жүреді. Ол ферменттердің бірі — азоттык негіздердің арасындагы сутектік байланысты ыдыратып, екі тізбекті бір-бірінен ажыратса, екіншілері — ядроның кұрамындағы бос нуклеотидтердің есебінен ажыраған тізбекті толыктыратын екінші тізбекті кұрастырады. Яғни, екінші тізбектегі генетикалық ақпарат алғашкы тізбектегі ақпаратпен бірдей болады. Мысалы, бір тізбек А—Т—А—Г— Ц—А болса, оның қарсысында Т—А—Т—Ц—Г—Т тізбегі түзіледі. Тізбектегі нуклеотидтердің бір-бірімен байланысуы олардың комплементарлык принципіне сөйкес келеді.
Екі еселену кезінде аналық ДНҚ молекуласынан жана екі молекула түзіледі. Осы екі жаңа молекуладағы генетикалык акларат аналыкқДНҚ-ға сәйкес болады. Демек, ата-анадан берілетін тұқым куалау аклараты ДНҚ-ның екі еселенуі кезінде беріледі.
1960 жылы М.Месельсон мен Ф.Сталь ДНҚ-ның екі еселенушің жолдарын болжады.
1. Сақтала екі еселену. Жаңа тізбекте молекула пайда болу үшін алдыңғы ДНҚ-ның қос оралымының матрицасы сакталып, жаңа молекулаға негіз болады. Жаңа молекуланың біреуі бұрынғы ДНҚ-ньщ молекуласын, ал екіншісі жаңадан синтезделген молекуланы алады.
2. Жартылай сацтала екі еселену. Азотты негіздер арасындағы әлсіз сутектік байланыстар үзілгеннен кейін негіздер ыдырап, ДНК молекуласының кос тізбегі ашылған сырма сиякты екі жаққа кетеді. Бөлінген өрбір тізбек болашакта пайда болатын тізбекке матрица кызметін аткарады (
«Жаңа» жөне «ескі» тізбектер сутектік байланыстар аркылы косылады.
3. Бытыраңқы екі еселену. Бұл еселенуде ДНҚ молекуласы қыска бөлшектерге ыды-райды да, жаңадан түзілетін кос тізбектін негізі қаланады. Екі еселенудін бұл түрінде де матрицаның рөлін нуклеотидтер аткаратындығы белгілі.
Америкалық биохимик. ДНҚ-полимераза ферментін ашты. ДНК молекуласын ен бірінші синтездеді (1967 ж.). Нобель сыйлығыньщ лауреаты (1959 ж.)
М.Месельсон мен Ф.Сталь ДНҚ молекуласының жартылай сактала екі еселенетінін аныктады. Эукариот ясасушаларына жасалған кейінгі төжірибелер нөтижесінде де ДНҚ молекуласыньщ жартылай сақтала екі еселенетіндігінің дұрыстығы аныкталды. Биохимиктер ДНК-ның екі еселенуіне қатысыл, сутектік байланыстарды үзетін ерекше ферментті бөліп алды. Ол ферментті ДНК-полимераза ферменті деп атады. Бұл ферментті ашкан америкалық биохимик Артур Корнберг осы еңбегі үшін Нобель сыйлығының лауреаты атағын алған.
Ферменттердің өсерінен сутектік байланыстардың үзілуі ДНҚ-ның бір ұшынан басталып, екінші ұшында аякталады.
ДНҚ молекуласы үзінді түрінде екі еселе-неді де, әрбір тізбектің қарама-қар-сысында жаңа тізбектер синтезде-леді. Жаңа тізбектердің осылай үзінді түрінде синтезделетінін 1968 жылы жапон ғалымы
Р. Оказаки дәлелдеген болатын. бұл үзінділердщ бір-бірімен лигаза (грекше «ligasa» — жабыстырушы, Жалғастырушы деген мағынаны білдіреді) ферменті аркылы байланысады. Амер. ғалымдар Ричардсон Мен Вейс лигаза ферменттерінің қасиеттерін зерттеп, ол фермент-І үзінділерді бірімен-бірін , тұтас бір тізбек құрас. тапты.
ІІІ. Бекіту. Сұрақтар беру.
1. Редупликация дегеніміз не?
2. ДНҚ –ң екі еселенудің қандай түрлері бар оны кім зерттеп жазды?
3. ДНҚ –ң екі еселенудің тәжірибесі қандай тірі организмдерге жасалды.
4. Артур Корнберг Нобел ь сыйлығының лауреаты атағын қай еңбегі үшін алды.
5. Р. Оказаки бойынша ДНҚ –ң екі еселенуі қалай жүреді?неніің көмегімен?
6. ДНҚ молекуласының маңызы қандай?
ІV. Үйге §10 оқу. Есептер шығару.V.
Көрнекіліктер:
ДНК-полимераза ферменттін ашкан америкалық биохимик Артур Корнберг осы еңбегі үшін Нобель сыйлығының лауреаты атағын алған. ДНҚ-ны 1967ж бірінші синтердеді.
Морис Хью Уилкинс
(1916 ж.т.)
ізді.
Тақырыптың түйіні
1. ДНҚ молекуласы екі жілшеден түратындыктан молекулалык массасы нәруыздан жоғары болады. Табиғаттары алуан түрліліктің сакталынуы ДНҚ-нын акпаратына байланысты.
2. ДНК полимерге жатады, оның мономерлерінің рөлін төрт нуклеотид (аденин, тимин, цитозин, гуанин) аткарады.
34
Джеймс Уотсон
(1928 ж.т.)
Америкалык биохимик. Молекулалык биология саласында зерттеу жұмыс-тарын жүргізді. Нәруыз биосинтезі кезіндегі РНҚ-нын рөлін зерттедІ. Нобель сыйлығыньщ лауреаты (1962 ж.)
Фрэнсис Крик
(1916 ж.т.)
Ағылшын биофизигі өрі генетигі. Молекулалык биология саласында зерттеу жұмыстарын жүргізді. Дж.Уотсонмен бірге ДНҚ кұрылымынын моделін жасады. Нобель сыйлығының лауреаты (1962 ж.)
3. Нуклеотид тізбектері азоттык негіздері аркылы сутектік байланыспен өзара байланысып, кос сакиналы ДНҚ піиыршығьш түзеді
4. ДНҚ молекуласының екі жіпшеден түратындығын жөне нуклеотидтердің азоттык негіздері сутектік байланыспен байланыса-тынын америкалык биохимик Дж.Уотсон мен агылшын биофизигі өрі генетигі Ф.Крик рентгенкүрылымдык өдіспен аныктады.
Сұрақтар мен тапсырмалар Мына кестені толтырындар.
Биология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы: Нуклеин қышқылдарының химиялық құрамы
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды нуклеин қышқылдарының химиялық құрамымен
таныстыру.
2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың типі . Жаңа сабақ
Сабақтың түрі: Зерттеу
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ. Бағалау
ІІ.Нуклеин кышкылдарының азоттык негіздері, рибоза мен дезоксирибоза қосылып нуклеозид түзеді. Құрамына азотты негіз, рибоза немесе дезоксирибоза ж\е фосфор Кышкылының қалдығы кіретін косылыс нуклеотид деп аталады.
ДНҚ-ның қүрылымы
Нуклeoпротеид
Нуклеин кышкылдары
(ДНҚ немесе РНҚ)
Жай нэруыз (протамин мен гистон: альбумин немесе глобулин)
мононуклeoпротеид
Аминқышқылдары
Нуклeoзид
Н3РО4
Азоттық негіздер (пуриндік немесе пиримидиндік негіздер)
Көмірсутек, рибоза немесе дезоксирбиоза
пуриндік — аденин мен гуанин ж\е пиримидиндік — тимин, урацил ж\е цитозин.нуклеотидтің молекуласы азотты негізден, дезок-ирибозадан және фосфор қышкылының қалдығынан тұрады. азотты негіз аденин — А, тимин — Т, цитозин — Ц, гуанин — Г әріптерімен танбаланады. Аденин мен гуаниннің азотты негіздері қос сакиналы, тимин мен цитозин бір сақиналы екендігі белгілі.
Нуклеотидтердін әр тізбегі өзара ұқсас буындары — дезоксирибоза мен фосфор қышқылының қалдықтары арқылы байланысады. Енді ДНҚ-ның қосарлы сақинасы- бір тізбектің азотты негіздері екінші тізбектің азотты негіздерімен сутектік байланыс аркылы қосылыс түзеді. Сутектік байланыстың түзілуі — олардың азоттык негіздерінің өте жакын түйісуінің белгілі бір заңдылыққа бағынады. бір тізбекте А орналасса, оның карсысындагы екінші тізбекте Т орналасады, демек, А-ға Т комплементті, ал Г-ге Ц комплементті
Т мен Ц арасында үш сутектік, ал А мен Т арасында екі сутектік байланыс түзіледі. Сутектік байланыс неғұрлым жиі болса, ДНҚ жіпшелері берік ж\е оның мол-ң қозғалғыштығы тұракты сақталады.
ДНҚ — макромолекула, оның мономерлерінің рөлін нуклеотид атқарады, оларға: аденин, гуанин, тимин жөне цитозин жатады. Олардың алдынгы екеуі екі, ал калғандары бір сакиналы, өр нуклеотид бесбүрышты кантпен косылган фосфат тобы мен азоттык негізден түрады. Осы фосфат тобы мен қанттың қалдығынан тұратын ұзын шиыршықты молекуланы қант- фосфорлы тұға дейді.
ІІІ.Америкалык биохимик Э.Чаргаффтың ережесі бойынша, ДНҚ молекуласындагы пуриндік және пиримидиндік негіздердің арасында сандық сәйкестіліктің бар .
1.ДНҚ молек-дағы адениннің мольдік мөлшері А : Т = 1.
2.ДНҚ молек-ғы гуаниннің мольдік мөлшеріне тең: Г ; Ц = 1.
3. Шыққан тегіне байланыссыз әр түрлі ДНҚ-ның мол-ғы пурин негіздерінін қосындысы пиримидин негіздерінің қосындысына тең: А + Г = 1
Т+Ц
4. 1962 жылы орыс биохимиктері А.Н.Белозерский ж\е А.С.Спирин нуклеотидтердің кұрамын анықтап, сипаттау үшін еретиелік коэффициенті деген ұғымды енгізді.
Г + Ц
А + Т
ДНҚ молекуласы — үш құрылымды. ДНҚ-ң І реттік кұрылымына оның молекуласындағы нуклеотид қ алдықтарының белгілі тәртіппен кезектесіп қайталануы жатады. ДНҚ-ның ІІ реттік құрылымы — оның шиыршықты, ягни көптеген дезоксирибонуклеотид тізбектерінің оралым түрінде болуы. Әр тізбектің орамы 10 кос нуклеотидтен тұрады, бір орамныңұзындығы 3,4 нм болады. Нуклеотидтердің L- 0,34 нм-ге тең. Олардың диаметр! —1,7 нм .
ДНҚ-ның үшінші реттік құрылымында оралым кеністікте бүктеліп орналасады.
Нуклеин кышкылдары екіге бөлінеді: дезоксирибонуклеин қышкылы (ДНҚ) және рибонуклеин кышқылы (РНК). Олардың бүлай аталу себебі, нуклеотид молекуласының кұрамына кіретін пентозаның түріне байланысты. Егер молекуласының 1,7 нм , күрамына пентозаның өкілі дезоксирибоза кірсе ДНҚ, ал рибоза кірсе, РНҚ деп аталады.
VІ. §9.
V. сұрақтар беру.
ұрақтар мен тапсырмалар
1. Нуклеотид дегеніміз не?
2. Бір сақиналы және екі сакиналы нуклеотидтерді жазыңдар.
3. Нуклеотидтер өзара кандай буыңдары аркылы байланысады?
4. ДНҚ-ның кос оралмасы өзара қалай байланысады?
3,4 нм
0 ,34
12-сурет. ДНҚ молекуласы бөлігінщ күрылысы
Нуклеин КЫШҚЫЛЫ |
Молекуласының құрылымы |
Жасушадағы орны |
Жасушадағы рөлі |
|
|
|
|
38
Д 6. Сөйлемдерді толыктырыңдар.
А, ДНК полимер молекуласына_______жатады, оның мономерлерІнің
рөлін__________аткарады. Ә. Әрбір ДНҚ мономерлерінің кұрамына
пентоза көмірсуы__________кіреді, азотты негіздері адениннің
карсысында___________тұрады. Тимин________ _ байланыс
арқылы аденинді, ал гуанин_______ ____байланыс аркылы
цитоцинді тольщтырады. Б, ДНҚ-нын мономерлері езара комірсу жөне
фосфор қышкьілының калдығымен байланысады, оны_________
тұлға деп атайды. Ол екі тіабек өзара_________аркылы байланысады.
Д 7. Баска нуклеотидтермен салыстырганда ДНК, молекуласыньщ кұрамындағы цитозин нуклеотидтердін мөлшері 30%. Қалған нуклеотидтердін мөлшерін табыңдар.
Биология 10-сынып 5.10.09.
Cабақтытың тақырыбы: ДНҚ молекуласының екі еселену ерекшеліктері
І
13-сурет. М.Месельсон мен Ф.Сталь ұсынған екі еселенудід сызбанұскасы: 1 — сактала екі еселену; 2 — жартылай сактала еселену; 3 — бытыранкы екі еселену
40
төжірибе жасаған. Жасалған төжірибенің аркасында М.Месельсон мен Ф.Сталь ДНҚ молекуласының жартылай сактала екі еселенетінін аныктады (13-суреттегі үшінші катар, екінші тізбек). Эукариот зкасушаларына жасалған кейінгі төжірибелер нөтижесінде де ДНҚ молекуласының жартылай сактала екі еселенетіндігінің дүрыстығы аныкталды. ДНҚ молекуласының екі еселенуінде негізгі рөлді ферменттер аткарады. ДНҚ-ның кос тізбегі бір-бірінен ажырау үшін арасындағы кос байланыстар үзілу кажет. Биохимиктер ДНҚ-ның екі еселенуіне катысып, сутектік байланыстарды үзетін ерекше ферментті бөліп алды. Ол ферментті Щ$К,-полимераза ферменті деп атады. Бүл ферментті ашкан америкальщ биохимик Артур Корнберг осы еңбегі үшін Нобель сыйлығының лауреаты атағын алған.
Ферментгердің өсерінен сутек-тік байланыстардың үзілуі ДНҚ-нын бір үшынан басталып, екінші үшында аякталатындығы 14-су-ретте бейнеленген.
ДНҚ молекуласы 14-суреттен көріп отырғанымыздай, бірден ыдырамай, үзінді түрінде екі еселе-неді де, өрбір тізбектің карама-кар-сысында жаңа тізбектер синтезде-леді. Жаңа тізбектердің осылай үзінді түрінде синтезделетінін 1968 жылы жапон ғалымы Р. Оказаки дөлелдеген болатын. «Бүл үзінділер калай бірігіп тұтас молекулаға айналады?» деген сүрак туындады. Оның жауабы: бүл үзінділердія бір-бірімен лигаза (грекше «ligasa» — жабыстырушы, жалғастырушы деген мағынаны білдіреді) ферменті аркылы байланысатындығы зерттеу жү-мыстары аркылы аныкталды. Америкальщ ғалымдар Ричардсон мен Вейс лигаза ферменттерінің касиеттерін зерттеп, ол фермент-тің үзінділерді бірімен-бірін жалғап, түтас бір тізбек күрасты-ратындығьш тапты.
Нуклеин кышқылдарының маңызы. ДНҚ-ның негізгі био-
логиялык кызметі — нөруыз моле-
14-сурет. ДНҚ-нын екі еселенуі
41
Б иология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы : Рибонуклеин қышқылдары
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды РНҚ молекуласының ерекшеліктерімен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру.
Сабақтың түрі: Шығармашылық .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
І І.РНҚ молекуласы да ДНҚ тәрізді полимер, оның мономерлерінің рөлін аденин, гуанин, цитозин және тиминнің орнында урацил нуклеотиді аткарады. ДНҚ-ға қарағанда РНҚ бір тізбекті болып келеді. Жасушадағы қызметтеріне қарай 1) акпаратты — аРНҚ;2) тасымалдаушы — тРНҚ; 3) рибосомалық -рРНҚ.Тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ). РНҚ жасушаның ядросында да, протоплазмасында да кездеседі. Жасуша ядросындағы тРНҚ-ның мөл-шері 10%-дай, молекулалық массасы 25000-ға дейін болады. Суда жаксы ериді. тРНҚ-ның негізгі 0ызметі — нәруыз молекуласының синтезі кезінде рибосомаларға аминкышкылдарын тасымалдау. Әрбір аминқышкылының өзіне тән ерекше тРНҚ-сы болады. тРНҚ-ның саны амин-қыiқылдарының санына сәй-ес — 20. тРНҚ молекуласының 70—80 нуклеотидтен тұратын тізбегі сутектік байланыстар арқылы бір-бірімен әрекеттесіп, ұзын жіпше түзеді, оны І реттік құрылым деп атайды. РНҚ молекуласының бірнеше нуклеотиді комплементарлық принципке сәйкес бір-бірімен өзара байланысады да, оның пішіні жоңышка жапырағына ұқсайды. Мұны тРНҚ-ның екінші реттік құрылымы деп атайды. тРНҚ-ның Е бөлігінде ДНҚ-ның акпаратына сөйкес Үшөрім (триплет) болса, оғанқарама-карсы түрған Д бөлігінде үшөрімге (триплетке) сәйкес келетін аминкышкыльш жабыстырып алып, нөруыз молекуласы синтезделетін жерге тасымалдайды. Ендеше, тРНҚ деп аталынуының өзі осы аткаратын кызметіне сөйкес келеді Ақпараттық РНҚ (аРНҚ). Бұл РНҚ-ның түрі жасушадағы рибо-нуклеин қышқылының 5%-ын құрайды. Молекулалық массасы 300 мыңнан 2—4 млн-ға дейін болады. аРНҚ-ның тез синтезделіп, ыдырап. Егер жасушаға бір нәруыз кажет болса, сол сәтте ядродағы ДНК-ның бір тізбегінде аРНҚ синтезделеді де, рибосомаға барады. Нәруыз биосинтезі аяқталғаннан кейін аРНҚ ыдырап кетеді. Сондықтан болу керек — аРНҚ бактерия жасушаларында 5 минут, жануарлар жасушасында 12—16 сағат, ал кейбір жасушаларда бірнеше күнге дейін сақталады. аРНҚ ДНҚ молекуласының белгілі бір бөлігінде РНҚ-полимераза ферментінің әсерімен синтезделеді. Сондықтан аРНҚ ДНҚ мол-ң белгілі бір бөлігінің көшірмесі болып есептеледі. аРНҚ ДНҚ молекуласынан көшіріп алған тұқым қуалау ақпаратын рРНҚ-ға жеткізеді
Рибосомалық РНҚ (рРНҚ). Жасушадағы РНҚ-ның 85%-ын рРНҚ құрайды. Рибонуклеин қышқылының бұл түрі рибосома органоид-а болады. рРНҚ-ның мол-ң массасы — 700000—300000. Ол рибосома органоидінде жүретін нәруыз синтезіне тікелей қатысады. РНҚ-ның аталған түрлерінің әркайсысы нәруыз биосинтезінде ерекше қызмет атқарады. ДНК молекуласы сияқты РНҚ-ның молекуласы да үш құрылымды. РНҚ молек-ң І реттік құрылымы ондағы нуклеотид қалдықтарының белгілі ретпен кезектесіп орналасуынан түзіледі. РНҚ-ның ІІ реттік құрылымы оның полинуклеотидтік тізбегінін орамдалған түрі болып табылады. Репликация-
РНҚ-ның ІІІ реттік құрылымы деп сыртқы орта жағдайына (тұздардың С-на, Т-ға) байланысты бір тізбектің кеңістікте ретсіз немесе шар тәрізді не тығыз таяқша тәрізді болып орналасуын айтады. Жасуша тіршілігінде ДНҚ мен РНҚ үйлесімді кызмет аткарғанымен, бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бар. Олар:
ІІІ. Бекіту. Кестемен таныстьыру.
ДНҚ |
Белгісі |
РНК |
Дезоксирибоза |
Көмірсу типі |
рибоза |
А, Т, Г, Ц (У болмайды) |
Азотты негіздер |
А, У, Г, Ц (Т болмайды) |
Екі шиыршыкты, желілер аралығында сутекті байланыс желілері бар |
Молекулалар құрылымы |
Бір тізбекті, сутекті байланысы жок |
Ядродағы хромосомаларда |
Жасушадары тұрған орны |
Цитоплазмада, рибо сомаларда, ішінара ядрода; ядрошықтар да жэне ядро шыры нында |
1 тип |
Типтердің саны |
3 тип: аРНК, рРНҚ, тРНҚ |
См-ге, миллиондаған жұпқа дейін |
ұзындығы – мол-дағы нуклеотид тер саны |
мыңдаған негіздерге дейін |
Тұқым қуалау ақпаратын сақтайды және көбею кезінде оны еншілес жасушаларға тасымалдайды |
Атқаратын қызметтері |
Нәруыз биосинтездері- нің іске асуы. Тұқым қуалау ақпаратын нәруыздар түрінде жүзеге асыру |
Тұрақты |
Молекуласының тұрактылық дәрежесі |
Жаңа сутектік. байланыс есебінен пішін үйлесімін өзгертуі мүмкін |
ДНК молекуласының екі еселенуі |
Өздігінен көшірмелене алады |
Өздігінен көшірмелен бейді. ДНҚ матрицасы негізінде түзіледі |
ІV. Үйге§11.
V. Сұрақтар. 1. ДНҚ мол-ң екі еселенуі қалай аталады ?
2. ДНҚ-ң мол-ң ыдырауына қандай ферменттер қатысады?
3. ДНҚ –ң екі еселенудің қандай түрлері бар оны кім зерттеп жазды?
4. ДНҚ –ң екі еселенудің тәжірибесі қандай тірі организмдерге жасалды.
5. Артур Корнберг Нобел ь сыйлығының лауреаты атағын қай еңбегі үшін алды.
6. Р. Оказаки бойынша ДНҚ –ң екі еселенуі қалай жүреді?неніің көмегімен?
7. ДНҚ молекуласының маңызы қандай?
Сұрактар мея тапсырмалар
1. Плазмолиз жөне деплазмолиз күбылысын бақылау кезінде жасуша кабық-шасының жөне онын ішкі қабатының (плазмалык мембрана) қандай қызметін байқадыңдар?
2. Химия пөнінен алған білімдеріңе сүйене отырып, цитоплазманьщ не себептен ерітіндіден суды жоғалтканын түсіндіріндер.
10-сынып.
Сабақтың тақырыбы: Адамның жануарлар дүниесіндегі орны.
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды адамның жануарлар дүниесіндегі орны туралытүсініктер беру.
2. Биология ғылымынның даму ерекшеліктерін жүйелі сипатау,ғалымдар еңбегі есте сақтау, бұл еңбектердің маңызын білу.
3, .Оқушыларды ғылымқұштарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың типі:Жаңа с абақ
Сабақтың түрі: .Дәріс
Сабақтың әдісі: сұбхат, баяндау.,.
Сабақтың пән аралық байланысы: Тарих,Қазақ әдебиеті..
Сабақтың көрнекілігі: Сызбалар.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын сұрау
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.
§14. Мембраналы органоид. Гольджи жиынтыгы жөне лизосома
Сендер өткен сабакта эндоплазмалык торда синтезделген заттардың, оның куыстары мен каналдары арқылы тасымалданып, Гольджи жиынтығына жеткізілетіндігі туралы мағлүмат алған болатынсьщдар (23-сурет). Енді осы Гольджи жиынтығынын күрылысымен танысайык.
Гольджи жиынтыгы. Біркатар маңызды кызмет аткаратын жасуша органоидінің бірі — Гольджи жиынтыгы. Оны 1898 жылы италиялык галым К.Гольджи жүйке жасушаларьшан тапкан. Ол ауыр металдардың ерітінділерімен (осмий немесе күміс) жүйке жасушаларын бояп Караганда, онын цитоплазмасынан тор болып келетін жиынтыкты бірінші болып байкаган. Оны «Ішкі тор төрізді аппарат» деп атады. Кейіннен Гольджидің есіміне байланысты «Гольджи жиынтыгы» деп аталып кетті.
Гольджи жиынтыгынын мембранасы осмий ерітіндісін жаксы сіңіретіндігі байкалды. Нөтижесінде, Гольджи жиьштыгынын барлык эукариот жасушаларда болатындыгы толык дөлелденді. 27-суреттен көріп отырғанымыздай, бүл органоид күрделі күрылысты болып келеді.
Кейбір жасушаларда бүл жиынтық тор түрінде кездеседі де, олардың куыстары бір-бірімен байланысып жатады. Кейде жеке түйір денешік немесе орак төрізді болып келеді. Мүндай формалары диктіюсома (лизосома) деп аталады (28-сурет).
Жасушаның кызметіне карай бүл жиынтык үнемі өзгеріп отырады, өсіресе секрет бөлетін жасушаларда жаксы жетіледі. Гольджи жиынтыгы — сүткорек-ч тілердін эритроциттерінен баска эукариот жасушалардың бар-лығында кездесетін органоид.
Жасушанын бөлінуі кезінде Гольджи жиынтығы диктио-27-сурет. Электрондык микроскоп СОМаға дейін бөлшектенеді. Кейбір
деректері бойынша жасалған 1 ольджи - *- , „„.„ Т.._І...
жиынтыгы күрылысыны« сызбанүс- Деректер боиынша, бүл жиынтық
касы: 1—2-түтікшелерден шығатын ядро кабатынан бөлінген мемйра-
көпіршіктер; 3—мембранамен шектелген налардан пайда болады деп
жазық қуыстар; 4—түтікшелер есептеледі.
62
Пиноцитоз
Экзогендік
затгардық
енуі
Эндогендік
заттардың
шығуы
Плазмалык ■чмембрана
Гидролазалар
28-сурет. Лизосоманын түзілуі жөне жасушаны тазартудағы көрінісі
Гольджи жиынтығының кызметі эндоплазмалык тормен тікелей байланысты. Сондықтан бүл торда синтезделген заттар Гольджи жиынтығының куыстары мен кдпшыктарына барып түседі. Содан кейін тыгыздалып, толық синтезделеді де, секрет түрінде жасушадан бөлініп шығарылады.
Эндоплазмалык тордың куысында көптеген ферменттер мен эр түрлі молекулалар — нөруыздар, майлар және көмірсулар синтезделіп, Гольджи жиынтығына тасымалданатыны белгілі. Сол сиякты Гольджи жиынтығының куыстарының кеңейген жерінде (куыстың кеңейген жері) әр түрлі ферменттер: протеазалар, липазалар, нуклеазалар, т.б. синтезделеді, эндоплазмалык тордан жиынтыктың куыстарына түскен өр түрлі молекулалар мен Гольджи жиынтыгында синтезделген секреттік ферменттер бір-бірімен косылып араласады. 'Ёүлар Гольджи жиынтыгының куысьшда оңделіп түтікшелерде жиналады да, вакуоль түрінде бөлініп шығадьі^23-сурет). Гольджи жиынтығында өңделген заттарды вакуоль түрінде бөліп шығйруда диктиосомалар үлкен кызмет атқарады (28-сурет).
Корыта келгенде, Гольджи жиынтығынан өңделген заттарды вакуоль түрінде бөліп шығатын кепіршіктерден лизосома органоиді пайда болады.
Лизосома. Лизосомаларды 1955 бельгиялык биохимик Де Дюв ашқан. Лизосома (грекше «lysis» — ерігіш және «soma» — дене) «денелерді ерітеді» деген мағынаны білдіреді. Лизосома эукариот жасушалардың барлығында, соның ішінде фагоцитозға кабілетті лейкоцит жасушаларында көп молшерде кездеседі. Өсімдік жасуша-
ларында ірілеу келген вакуоль түрінде болады. Бұл органоидтің кұрамында гидролиз ферменттері көп мөлшерде кездеседі. Лизосома -ларды липопротеидтерден тұратын мембрана коршайды. Бұл мембрана бүзылған жагдайда ғана лизосомадағы ферменттер сырткьі ортаға өсер етеді (жасуша заттарьша).
Гольджи жиынтығының құрамында 60-қа жуық гидролиздеуші нуклеаза, липаза, фосфатаза, дезоксирибонуклеаза, рибонуклеаза сиякты жөне т.б. ферменттер бар. Бүл ферменттер тірІ материяның күрамдас бөліктерін, мысалы, нуклеин кышкылдарын, нөруыздарды, полисахаридтерді жөне т.б. ыдыратады. Тіпті кейбір мүшелерді, атап айтқанда бака дернөсілінің күйрығьш ыдыратып жіберетіндігі (баканың қүйрығы кыскарады) туралы деректі материалдар бар. Осыған орай лизосомаларды жасушаның «ас корыту мүшесі» деп атайды. Лизосомаларды электрондык микроскоптың көмегімен биохимиялык, цитологиялық төсілдермен зерттеудің нөтижесінде, олардың күрылысы мен күрамы өр түрлі жөне үнемі езгермелі болатыны анықталды. Осыған байланысты лизосома төртке белінеді (28-сурет). Олар: диктиосомадан белініп шығатын көпіршікті бірінші реттік лизосома, күрамы өзгерген лизосома, аутофагосомалар жөне қалдьщты денешіктер (28-сурет, 3). Бірінші лизосома түйіршікті эндоплазмалык торда синтезделш, Гольджи жиынтыгыньщ түтікшелеріне келіп түседі. Одан кішірек вакуольдер түрінде бөлініп шығып, сыртында мембрана түзіледі (28-сурет, 1). Бірінші реттік лизосома пиноцитоз жөне фагоцитоз процестері аркылы келген заттарды косып алып, көлемін улгайтады, оны екінші реттік лизосома дейді (28-сурет, 2). Соңынан күрамындагы гидролиздеуші ферменттердің көмегімен қосьш алған заттарын, мысалы, полимерді мономерлерге дейін жене т.б. ыдыратады. Сырттан келген заттарды ыдыратуда екінші реттік лизосоманың релі ете зор. Ыдыраған заттар гиалоплазмаға түседі де, өр түрлі зат алмасу процестеріне катысады. Кей жағдайларда екінші реттік лизосомалар биогенді заттарды толык ыдырата алмайды, мүндай жагдайда олар корытылмай кальш кояды. Осыған байланысты екінші реттік лизосома телолизосомага (дене) немесе калдык денешікке айналады. Қалдык денешіктердегі ферменттердің мөлшері екінші реттік лизосомаға Караганда өте аз болады. Осыған байланысты кей жағдайларда калдық денешіктердегі корытылмаған заттар тығыздалып, бүрынғы қүрылысын өзгертеді. Қалдык денешіктер жасушадан экзоцитоз жолымен шығарылады немесе жасушада «липофусцин пигменті» түрінде калып кояды. Адам картайғанда, әсіресе ми жасушаларында, бауырда және бүлшык ет талшыктарының телолизосомаларында липофусцин пигменті кеп кездеседі. Бүл пигмент организм тіршілігін жойғанға дейін сакталатындыктан, «қартаю пигменті» деп аталады.
Аутолизосомалар карапайымдардың, өсімдіктер мен жануар-лардың жасушаларында жиі кездеседі. Оның вакуольдерінін күрамында кейбір органоидтердің (митохондрия, эндоплазмалык тор, рибосомалар мен пластидтер) калдыктары болады. Аутолизосомалар санының өзгеруі жасушалардың патологиялык процестеріне байланысты.
Лизосомадағы гидролаза ферменттерінің гиалоплазмаға шығуы, жасуша тіршілігіне кауіп тондіреді. Бүл оның күрамында көптеген гидролиздеуші ферменттердің болуымен түсіндіріледі.
Қорыта айтканда, лизосомалар барлык эукариоттардың, яғни карапайымдардың, саңырауқүлактар мен жануарлардың жасушаларында болады. Лизосомалар санының көбеюі мен азаюы жасуша-лардың қызметтеріне тікелей байланысты. Мысалы, өр түрлі заттарды сіңіретін және шығаратын, сондай-ак корғаньпптьщ кызмет атқаратын макрофагтарда, лейкоциттерде, бауыр және бүйрек жасушаларында лизосомалар ете кеп мөлшерде болады.
Тақырыптың түйіні
1. 1989 жылы италиялык ғалым К.Гольджи ауыр металдардың ерітіндісімен бояу аркылы жүйке жасушасынан тор төрізді жиын-тықты тапты.
2. Гольджи жиынтығынын негізгі кызметі эндоплазмалық тормен тікелей байланысты, одан келген заттарды өңдеп, кепіршік түрінде шығарады. Осы көпіршіктер лизосома органоидінің бастамасын береді.
3. Лизосомалардьщ күрамында 60-ка жуык гидролиздеуші ферменттер болады. Олар эр түрлі заттар мен мүшелерді ыдыратады. Осыған байланысты лизосомаларды «ас корыту мүшесі» деп атайды.
4. Лизосомалар эндоплазмалык тор жөне Гольджи жиынтығының белсенді кызметінен пайда болады. Негізгі кызметі — эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдырату.
Сүрақтар мен талсырмалар
1. Берілген кестені толтырыңдар.
Цитоплазмадагы кейбір органоидтердің қцрылысы мен қызметі
Органоидтер |
Күрылысы |
Қызметі |
А |
ө * |
Б |
1. Гольджи жиынтығы 2. Лизосомалар |
|
|
3 Енолошя ІОкд(ЕМ)
65айтпайды. Жануар жасушалары митохондриядағы энергияньщ 95%-ын, өсімдіктер мен саңыраукүлақтар одан азырақ бөлігін жүмсайды. Сонымен, энергия коры митохондрияның ішкі мембранасында пайда болатын электрхимиялык потенциал энергия түрінде сақталады да, оның негізгі бөлігі АДФ-тың АТФ-ке айналуына пайдаланылады. Қалған бөлігі кальций, калий, магний иондарын жөне т.б. мембрана аркылы белсенді тасымалдауға жоне жылытуға жүмсаладьіИ,
Митохондрия АТФ-тан баска нәруыз синтездейтін жүйе болып есептеледі. Митохондрияның күрамында рибосомалар болғандықтан, нәруыз синтезі түракты жүреді. Молекулалык массасы және күрамы жөнінен митохондриядағы ДНҚ-ның ядродағы ДНҚ-дан айырма-шыльщтары болады. Бүлардың әркайсысы өздеріне тән ферменттердід болатындьиымен ерекшеленеді. Митохондриядағы ДНҚ-ның матриксі негізінде РНҚ түрлері (олар акпараттык, тасымалдаушы жөне рибосомалык деп аталады) синтезделеді.
Қорыта келгенде, митохондрияда синтезделген АТФ молекуласы еркін жылжып, цитоплазмаға, одан ядроға және өр түрлі органоидтерге өтіп, биохимиялык реакцияларға жүмсалады. Онын ДНҚ-сы ішкі мембрананы күрайтын нөруыздарды синтездейді. Митохондрияның күрамында нәруыз, май, нуклеин кышкылдары және ферменттер мен А, С витаминдері болады. Олар екіге бөліну аркылы көбейді. \
Тақырыптың түйіні
1. Митохондрияны зерттеуде Р.Келликер, Р.Альтман, К.Бенда жөне т.б. ғалымдар зор еңбек сіңірді.
2. Митохондрия — кос мембраналы органоид, ол ішкі және сырткы мембранадан жөне мембранааралық кеңістіктен түрады.
3. Оның күрамында нөруыз, май, нуклеин кышкылдары, рибосома және әр түрлі иондар мен ферменттер болады.
4. Митохондрияның негізгі кызметі — энергия көзі — АТФ молекуласын, сонымен катар нәруыз РНҚ молекулаларын синтездеу.
Сүрақтар мен тапсырмалар
32-сурет
10-сынып. 2.10.2009.
Сабақтың тақырыбы: Пластидтер — мембраналы органоид
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды пластидтердің құрылысымен атқаратын қызметтерімен таныстыру
2. Жасуша құрылысын ғылыми тұрғыда негіздей алу қабілетін дамыту.
3, .Оқушыларды ғылымқұштарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың типі:Жаңа с абақ
Сабақтың түрі: ақпараттық
Сабақтың әдісі: интерактивті, сұбхат, баяндау.
Сабақтың пән аралық байланысы: математика
Сабақтың көрнекілігі: Сызбалар.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын сұрау
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.
ІІ.Пластидтер — өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид. Олар саңыраукұлақтарда, көк жасыл балдырларда жөне бактерия жасушаларында болмайды. Пластидтердің үш типі бар: жасыл — хлоропластар, қызыл, қызғылт сары, сары — хромопластар, түссіз — лейко-пластар. Пластидтердің бұл аталған типтері жыл маусымдарының өзгеруіне байланысты бір-біріне ауыса алады жөне олар генетикалык жағынан бір-бірімен тығыз байланысты.
Хлоропластар, Хлоропластар — митохондриялар сиякты қос мембраналы органоид.Хлоро-пластардын пішіні сопақша болып келеді. Оның ұзындығы — 5—10 мкм, ені — 2—4 мкм. Хлоропластарды ішкі жөне сырткы мембраналар қоршап жатады. Олардың қалындығы 7 нм болады. Хлоропластардың ішкі қабатында жалпақ мембраналы тилакоидтер жөне онын матриксін құрайтын строма нәруызы көп кездеседі .
Тилакоидтер бірінің үстіне бірі орналасып, граналар түзеді Бір гранада 50-ге дейін мембрана тилакоидтер болады.
. Хлорофилл пигменті тек осы граналардың қуыстарында орналасқандыктан, фотосинтез процесі жүреді. Хлоропластағы хлорофилл дөндеріне жарық энергиясының түсуіне байланысты бейорганикалық заттардан (СО2, Н2О) энергия сы мол көмірсулар синтезделеді. құбылыс фотосинтез процесі
Хлоропластың матриксінде нуклеин кышкылдары — ДНҚ, РНҚ және рибосомалар болады. Хлоропластар бөліну аркылы көбейеді.
Хромопластар. Хромопластарда әр түрлі—сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады. Олар жемістердің, жапырақтардың, гүлді өсімдіктердің күлте жапырақшаларының жасушаларында болады. Осыған байланысты хромопластардың түстері түрліше болып келеді.
Лейкопластар. Лейкопластар көптеген өсімдіктердің жасушаларында кездеседі. Олар ұрықтың ұлпалардың жасушаларында, споралар мен аналңқ гаметалардың цитоплазмаларында, тұқымдарда, түйнектерде, тамырда, көптеген дара жарнақты өсімдіктердің эпидермистерінде болады. Лейкопластарда крахмал синтезделіп, жинақталады. Крахмал қор заты ретінде глюкозадан лейкопластарға келетін амилосинтетаза ферменттерінің әсерінен түзіледі. Хлоропластар, хромопластар және лейкопластар өзара бір-біріне ауыса алады. Оған көктемде немесе күзде картоп түйнектерінің түсін өзгертуін мысалга келтіруге болады. Хлоропластағы көмірсу синтезіне энергия қоры митохондрия органоидінен алынады.
Хлоропластың кұрамьшдағы нуклеин кышкылдары мен рибосомалардың рөлі қандай? 3. 3-зертханалык жұмысты орындаңдар.
34-сурет.
Тилакоид мембранасы
ІІІ.№3-зертханалық жұмыс. Пластидтер
Мақсаты. Әр түрлі өсімдіктердің жасушаларын микроскоп аркылы қарап, пластидтердің түрлерін аныктау.
Құрал- жабдықтар. Микроскоп, элодея жапырағы, картоп түйнегі, традесканция, қызыл бұрыш, қызан, жабын әйнек, заттық шыны, қандауыр.
Жұмыс барысы. 1. Элодея жалырағын заттың шыныға салып, үстіне су тамызып, жабын әйнегімен жабыңдар. Содан кейін микроскоп арқылы хлоропластарды қараңдар.
2. Кызыл бұрыш жемісінің жұмсақ етін қандауырдың ұшымен қырып алып, препарат дайындаңдар. Содан кейін микроскоппен үшбұрышты таяқша тәрізді хромопластарды көріңдер.
3. Традесканция жапырағының жүмсак өңінен препарат жасап, микроскоппен қараңдар. Ядроның айналасьгадағы түссіз шар тәрізді лейкопластарды табыңдар.
Пластидтердщ табиғаттағы маңызына сипаттама беріп, қорытынды жасаңдар.
ІV. §16.
1. Берілген кестені толтырындар.
Органоид |
Құрылыгы |
Құрамы |
Маңызы |
1. Митохондрия |
|
|
|
2. Сөйлемдерді толыктырыңдар.
А. Митохондрияны Р.Келликер алғаш зерттеп _________ деп атады.
Р.Альтман оны___________, К.Бенда _________деп атады.
ә. Ішкі мембранада___________ молекуласы жөне______________ түрлері синтезделеді.
10-сынып. 2.10.2009.
Сабақтың тақырыбы:
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды пластидтердің құрылысымен атқаратын қызметтерімен таныстыру
2. Жасуша құрылысын ғылыми тұрғыда негіздей алу қабілетін дамыту.
3 , .Оқушыларды ғылымқұштарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың типі:Жаңа с абақ
Сабақтың түрі: ақпараттық
Сабақтың әдісі: интерактивті, сұбхат, баяндау.
Сабақтың пән аралық байланысы: математика
Сабақтың көрнекілігі: Сызбалар.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын сұрау
І . Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.
ІІ.§17. Мембранасыз органоидтер
Р ибосома. Рибосома нәруыз биосинтезін жүзеге асыратьш органоид екені белгілі. 180 000 есе үлкейтіп көрсететін электрондык микроскоп аркылы рибосоманың жүмыртка пішінді. Ол, негізінен, кіші және үлкен екі бөліктен тұрады. Орташа диаметрі —15,0—35,0 нм. Рибосоманың екі түрі бар: эукариоттық жене прокариоттык. Эукариоттык рибосоманың жалпы елшемі — 80 S, кіші бөлігінікі — 40 S, үлкен бөлігі — 60 S, ал прокариоттык түрі керісінше, 70 S-тан 30 S-ке дейін ауытқып отырады (Сведберг өлшемі). Митохондрияның және хлоропластың рибосомаларының өлшемдері 50 S — 70 S аралығында болады. Рибосомалардың саны жасушаның түріне жөне нөруыз биосинтезіне карай өзгеріп отырады. Мысалы, бактерия жасушаларындағы рибосоманың орташа саны — 104—105. Бір нәруыз молекуласынын синтезіне бірнеше рибосома қатысады, оны полисома деп атайды.Рибосомалардың кұрамына рРНҚ (50 — 60%) және нәруыздар кіреді.
Н егізінен, рибосомалар мен рРНҚ ядрошьщта синтезделеді.
36-сурет. Полисома
Р ибосоманың кұрамына кіретін нөруыздар алуан түрлі болады. Прокариоттық рибосомада, шамамен — 55, ал эука-риоттык рибосомада 100-ге жуық нәруыз кездеседі. Рибосоманың негізгі қызметі — нәруыз молекуласын синтездеу. Оның кіші бөлігінде трансляция (көшіріп аудару) процесі жүреді, ал үлкен бөлігінде аминқышқылдары жинакталып, нәруыз молекуласы түзіледі .Эндоплазмалык тордың мембранасындағы рибосомалар бірігіп полирибосома (полисома) құрайды да, жасуша тіршілігіне қажетті нәруызды ғана синтездейді. Ал митохондрия мен хлоропластағы рибосомалар олардың құрылыс қызметтерін аткаратын нөруыздарды синтездейді. Сол сиякды рибосомадағы ферменттер, магний, кальций түздары мен азот, фосфор, темір және мыс элементтері жасушадағы зат алмасу процестеріне қатысады.
Жасуша орталығы. Жасуша орталығы екі кұрамдас бөліктен: центриольден және центросферадан тұрады. Центриольдер цилиндр пішінді, ұз 1 мкм шамасында болады Жасуша бөлінуден бұрын бүл орталық екіге бөлінеді де, экватордан полюстерге карай тартылады. Содан кейін екі центриольдің арасында ахроматин жшшелері пайда болып, бір ұшы хромосомалардың центромераларымен бай-ланысады . Жіпшелердщ көмегімен хромосомалар әрбір жасушаға тең бөлінеді.
Қозғалыс органоидтері. Қозғалыс органоид-тері жануарлар дүниесінде көл таралған. организмді үнемі қозғалыска келтіріп отырады. Мұндай организмдерге сұйык ортада қозғалуға бейім әр түрлі өсінділер, кірпікшелер, талшықтар жөне бұлшық етті қозғалысқа келтіретін миожілшелер (миофибрилдер), т.б. жатады. Карапайымдар, кірпікшелі кебісше,
38-сурет. Саламандранын дамып келе жаткан жыныс жасушасының кұры-лысы: 1— жасуша орталығы; 2 — центриольдерТ 3 — цитоплазма; 4 — ядро; 5 — жасуша кабыкшасы
39-сурет. Кірпікшелі кебісшенін күрылысы: 1 — кірпікшелер; 2 — цитоплазма; 3 — үлкен ядро; 4 — ка-быкша; 5 — жиырылғыш вакуоль; 6 — кіші ядро; 7 — ауыз куысы; 8 — ас корыту вакуолі
Вакуольдер. Вакуоль — өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйыктыкка толы куыс. Сұйыктық құрамында ерітінді күйінде минералды түздар, көмірсулар, сондай-ак жасушаның тіршілігше кажетті әр түрлі органикалық қышқылдар, танниндер, пигменттер жөне т.б. заттар бола-ды. Өсімдік жасушасынын вакуолі жануарлардікіне карағанда ірі жөне жақсы жетілген. Вакуоль жасушалардын дамуы және ескіруі барысында цитоплазмада анык көрінеді. Вакуольдердің пигмент-тері гүлдерге жөне өсімдіктің баска бөліктеріне (қызылшаньщ тамырына, баклажанның жемісіне, жапырақтарға, т.б) қызыл, көгілдір, жасыл бояу бөліл шығарады.
Вакуольдер жас те ұсак, жасушаларда болады да, қартайған сайын
бір-бірімен қосылып, ірі вакуоль айналады.
43-еурет
44-сурет
74
С үрақтар мен талсырмалар
Д 1. 43-суретте не бейнеленген, оның жасуша тіршілігіндегі релі кандай?
2. 44-суретте не бейнеленген? Ол қандай органоидке мысал болып табылады?
§18. Жасуша ядросы
Ядро. Ядро — өсімдіктер мен жануарлар жасушасының тұракты бөлігі. Ядросы толық жетілген организмдерді эукариоттар, ал ядросы жетілмеген организмдерді прокариоттар деп атайтынын білесіндер. Грекше «карион» ядро деген мағынаны білдіреді.
Ядроның сыртын әркдйсысы үш қабаттан түратын екі мембрана коршайды (45-сурет).
Ядро мембранасы күрылысы жөнінен цитоплазма мембранасына үксас жөне ол эндЪплазмалык тормен тікелей байланысады (46-сурет). Ядро мембранасының саңылаулары эндоплазмалык тордың санылауларына сөйкес ашылады (46-сурет). (Эндоплазмалык тор такырыбын еске түсіріңдер.) Жасушанын бөлінуі кезінде ядронын мембранасы жойылып кетеді де пайда болган жас жасушаларда кайтадан калпьша келеді. Оньщ мембранасы шалаөткізгіяітік касиетке ие. Жасушалар ядросының санына карай бір ядролы және көп ядролы болып бөлінеді. Омыртқалы жануарлардың бауыры, сүйек, бүлшық ет үлпалары және карапайымдар коп ядролы болады. Ядроның күрамы күрделі, онда тірі организмнің түкым куалайтын белгілері мен қасиеттерін сактайтын хромосомалар, ядро шырыны, ядрошык, РНҚ және т.б. күрамдас бөліктер болады.
45-сурет. Ядронын кұрылысы: 1—ядрошық; 2—ДНҚ жіпшелері; 3—саңылаулар; 4—ішкі мембрана; 5—сыртқы мембрана
75
46-сурет, Ядро, цитоплазма және эндоплазмалык тор мембраналарынын байланысы: 1—эндоплазмалык тор; 2—Гольджи жиынтығы; 3—ядрошык; 4—кариоплазма
Жасушаның тіршілігіне байланысты ядроның күрамы, кызметі, пішіні мен мөлшері өзгеріп отырады. Жасушаның тіршілік циклі екі кезеңге бөлі-неді: а) бөліну циклі; оған митоз-дык жөне мейоздык бөлінулер жатады; ө) екінші цикла — ядроныц бөлінуге дайындык кезеңі, оны интерфаза деп атайды. Жасушаньщ бүл тір-шілік цикддерінің механизмін митоздык бөліну такырыбьш-да толык карастырасыңдар. Енді бөлінбей түрған кездегі жасуша ядросының күрамдас бөліктеріне токталайык.
Ядро іиырыны — ядро кабыкшасының ішіндегі куыстарды толтырып тұратын коймалжың зат. Оның күра-мында нәруыздар, нуклеин кьішкылдары мен көмірсулар болады.
Ядрошың — шар төрізді тығыз денешік, оныц мөлшері 1—2 мкм-ден 10 мкм-ге дейін өзгеріл отырады. Ядрошыктыц күрамында 1,5% ДНК жене 8,0% нөруыз болады. Ядрошыкта 70% цитоплазма лык РНК жене 30% ядролык РНК синтезделеді. Жасуша бөлінген кезде ядрошык жойылып кетеді.
Хромосомалар. Хромосомалар — ДНК-ньщ жілшелерінен жөне нөруыздан тұратын ядроның аса маңызды бөлігі. Хромосоманы өзіне төн бояулармен бояп, жасушанын бөлінуі кезінде Караганда, күрылысы мен кұрамы өте жаксы жөне анык байкалған (4 7-сурет). Әр түрге төн хромосомалар тшіндері жөне сандары жөнінен бір-бірінен айырмашылыктары болады. Мысалы, адамда — 46, жылкы-да — 66, бакада — 26, дрозофилада — 8, жүгеріде — 20, бүршакта — 14 хромосома бар.
Хромосома дегеніміз — ДНК-ньщ жіпшелерінен тұратын созылын-кы тығыз денешік. Олар бірнеше бөліктерден турады: алғашкы бөлік жөне екінші реттік белік. Хромосоманың кұрамында 40°/. ДНК» 40% гистон, 20% кышкыл нөруыз жөне ете аз мөлшерде РНК болады. ДНҚ организмге кажетті өр түрлі нөруызды синтездеуге ақпараттар береді. Гистон дегеніміз — хромосомадағы күрылыс кызметін атқара-тын нөруыз. Кышкыл нөруыз хромосоманың козғалысына, ДНК мен РНҚ-нын синтезіне, организмдегі белгілерге жауап беретін нөруыздың кызметін аткарады. РЛК ядро мен цитоплазманың арасындағы байланысты камтамасыз етеді. Көп уакытқа дейін ғалымдар хромосома-ларды жасушанын бөлінуінен кейін жойылып кетеді деген пікірде
76
болды. Бірак таңбалы атомдар әдісі аркылы олардың жасушадагы түракты күрылым екендігі дөлелденді. Өрбір хромосоманың мөлшері мен пішіні түракты болады дедік. Ендеше, хромосоманы сыртьшан Караганда, екі буынның бар екенін анғаруға болады (47-сурет). Бірінші буынды центро-мералы буын деп атайды. Бүл буынмен ахроматин жілше-лерінің бір үшы байланысады. Центромераларь^ның орнала-суына байланысты хромосома-лардың пішіндері өзгеріл отырады. Осыған карамастан әрбір хромосомадағы центро-мералардың орны түракты болады.
Центромералар хромосоманы екі ашага бөледі, осыган байланысты олар бірнеше тилке бөлінеді (48-сурет).
Центромералар ак дөңгелектермен белгіленген.
1. Егер центромера хромосоманың дөл ортасында орналасса, онда ол тең екі ашаға бөлінеді. Хромосомалардың мүндай типін мета-центрлі хромосомалар деп атайды (48-сурет, 1, 7).
2. Егер центромера хромосоманың ортасынан сөл оңға немесе солға карай орналасса, онда хромосома тең емес екі ашаға белінеді. Хромосомалардын мүндай тилін субметацентрлі хромосомалар дейді (48-сурет, 2).
3. Егер центромера хромосоманың бір үшына жакын орналасса, онда хромосома тен емес екі ашага бөлінеді. Бір ашасы үзын, екіншісі қыска болады. Хромосомалардын мүндай типін акроцентрлі хромосомалар деп атайды (48-сурет, 3, 4, 5).
47-сурет, Хромосоманын кұрылысы
48-еурет. Хромосомалардык өр түрлі типтері (Г.А.Левитский бойынша); 1,7 метацентрлі (тең ашалы) хромосомалар; 2 — субмета центр лі хромосома; 3,4,5 акроцентрлі хромосома; 6 — телоцентрлі хромосома; 8,9 — спутникті хппмпт»'
Cабақтытың тақырыбы: ЖАСУША ҚАБЫҚШАСЫНЫҢ ҚұРЫЛЫСЫ МЕН АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасуша қабықшасы оның атқаратын қызметтерімен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сызбанұсқа, жасуша моделі,
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
ІІ.Жасуша негізінен үш бөлімнен түрады: 1. Жарғакшасы, жасу-шаны қаптап сыртқы ортадан бөліп түратын; 2. Судан, әр түрлі түздар және органикалық косылыстар мен органоидтардан тұратын цитоплазма; 3. Жасуша ядросы Онда жасушаның генетикалық ақпараты — ДНҚ және онымен байланысқан заттар болады.
Жасуша қабықшасынық құрылысы. а) сыртқы қабаттан және оның астыңғы жағында орналасқан; б) плазма жарғақшасынан тұратындығы анықталды. Өсімдіктер мен жануардікі ұқсас болғанымен, айырмашылықтары да бар.
Өсімдіктер жасушаларының қабықшасы таза жасунықтан (клетчаткадан) тұрады .қабықшасьш қаншалықты бүктесе де, біраздан соң бұрынғы қалпына қайта келеді, мұны серпімділік қасиеті дейді. Мысалы, осы талшықтардан жасалған маталарды бүктегенде, үтіктегенде бұрынғы қалпына қайта келеді. Ендеше, өсімдіктердің жасуша қабықшасының физикалық қасиетіне оның серпімділігі, жұмсақтығы, қаттылығы, майысқактығы және т. б. жатады. Жануарлар жасуша жарғақшасының үш қабаттан тұратындығы анықталды. Ішкі және сыртқы қабаттары ақуыз молекулаларынан, ал ортаңғы қабаты екі қатар фосфолипид мол-н тұр. Жануарлар жасушаларьгаың сыртқы қабаты өте жұмсақ, созылғыш келеді, осы қабатты гликокаликс деп атайды.
Қызметі. Өсімдіктердің жасуша қабықшасымен салыстырғаңда жануарлар жасуша қабықшасының диаметрі өте жұқа — I мкм, сондықтан да тірек қызметін атқара алмайды. Жасушаның қабықшасы ұсақ ("А"— ангстрем өлшемімен өлшенетін) шұрықтардан (поралардан) тұрады. айналадағы ортаның арасында үздіксіз зат айналым әрекеті жүреді. Зат айналым әрекетін реттеуде гликокаликс қабатының атқаратын рөлі зор.
Плазмалық жарғақша. Цитоплазмамен жанасып жататын жасушаның астыңғы қабатын плазмалық жарғақша (латьшша.—
Гл икокаликс (полисахаридтер)
моле кулас ы н ын, екі қабаты
Ақуыздар
Цитоплазма
Плазма жарғақшасының құрылысы. (Электрондық микроскоп арқылы түсірілген фотосуреті).
"мембрана'— өң, жұқа қабықша) дейді. Плазмалық жарғақша — ақуыз 60٪ бен липидтерден 40٪ тұратын, қалыңдығы 10 нм жұқа қабықша, липидтер мқ қалқып жүреді.Ақуыз бен липид молекулаларының жылжымалылығы плазма жарғақшасын үнемі қозғалысқа келтіріп отырады.
Қызметі: 1. Жасушадағы заттарды сыртқы ортадан бөліп түратын тосқауыл және жарғақшаның шала өткізгіштік қасиеті болады; 2. Жасуша жарғақшасының шұрықтары (поралары) арқылы өтетін ортамен үздіксіз зат алмасады. Жарғақша арқылы жасушаға су молекулалары, суда еріген заттар, мысалы, оттегі (О2), азот (N2), {С02), т. б. өтеді;
3. Ыдырау өнімінің зиянды қалдықтары жарғақша арқылы сыртқы ортаға шығарылады; 4. Плазмалық жарғақшаның негізгі қызметінің бірі — заттарды тасымаддау. Екі жасушаның жарғақшасы қатпарлары немесе өсінділері арқылы берік байланысады . жасушаның жарғақшасы тегіс болмайды, бірінің ойығына екіншісітн өсіндісі кіріп жатады және екі жасушаның жарғақшалары өзекшелер арқылы байланысқан. Осы өзекшелердің бойымен бір жасушадан екінші жасушаға қоректі заттар, иондар, көмірсулар және басқа қосылыстар жеткізіледі.
Көптеген металдардың, хлоридтердін және басқа да молек-дың мөлшері жағынан су молекуласьшан кіші болса да олардың жасушаға өтуі баяу және нашар болады. молекулаларды жарғақша арқылы тасымалдайтын ерекше ферменттерді тасымалдаушы ақуыздар дел.атайды.
Эндоцитоз: Фагоцитоз және пиноцитоз.
Фагоцитоз – жасуша мембранасы арқылы ірілеу түйіршіктің өтуі. лизосомадағы гидролиздеуші ферменттермен қорытылады.Пиноцитоз- жасуша мембранасы арқылы су тамшылары өтеді. Ашқан И.И Мечников.
Экзоцитоз- Эндоцитозға қарама- қарсы процес.
ІІІ.Сұрақтар беру
ІV. Үйге§12
V. 1.РНҚ- мол-сы қандай нуклеотидтерден тұрады?
2. РНҚ-ның құрамына қандай нуклеотидтер кіреді?
3. РНҚ-ның ДНҚ-дан қандай айырмашылықтары бар.
4. Ташымалдаушы РНҚ-ң құрылысы және қызметі қандай?
5.Ақпараттық РНҚ-ң құрылысы және қызметі қандай?
6.Рибосомалық РНҚ-ң құрылысы және қызметі қандай?
7. РНҚ-ң мол-ң І,ІІ,ІІІ реттік құрылысытары туралы баянда.
Биология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы ЦИТОПЛАЗМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ОРГАНОИДТАРЫ. ЭНДОПЛАЗМАЛЫҚ ТОР
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасуша қабықшасы оның атқаратын қызметтерімен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
ІІ.Цитоплазманық құрылысы. Цитоплазма — плазмалык жасуша арқылы бөлінген жасушаның қоймалжың ішкі ортасы болып, табылады. Ол агза тіршілігіне қажетті органоидтар гиалоплазма және қалып (матрица) деп аталатын массадан түрады.
Гиалоплазма (грекше. hyalos — әйнек немесе плазма) цитоп-лазманын, негізгі түссіз күрделі қоймалжың (коллоидты) жүйесі, яғни цитоплазманың түпнегізі (матрикс).
Гиалоплазманың құрамына еріген ақуыз (гликолиздің ферменттері, көптеген АТФ — ағзалар және т. б.), еріген РНҚ, полиса-харидтер, липидтер болады. Гиалоплазма арқылы аминқыш-қылдары, май кышқылдары, АТФ-ты тасымалдаушылар, нуклео-тидтер, қанттар және бейорганикалық иондар тасымалданады. Гиалоплазманын
қылдылығын бірқалыпты ұстайды және осмостьщ (біржақты диффузия) қасиетін анықтайды.
қызметі. 1. Цитоплазма; эндоплазмалық тор, рибосомалар, митохондриялар, пластидтер, гольджи жиынтыгы, ли-зосомалар, жасуша орталығы, вакуольдер және қосындылардың жұмысын реттеп отырады.
2. Цитоплазма жасушаның жұмысын реттеп түратын ферменттерге, ферменттер жүйесіне бай, олар зат алмасуды 1тездетеді.
Эндоплазмалық тордын, құрылысы. Бүл — органоид цитоплазманын ішінде бір-бірімен тығыз байланысқан түтікшелердің (каналшалар), вакуольдердін, цистерналардың жиынтығынан түратын күрделі жарғақшалар жүйесі. Эндоплазмалық тордың: а) түй-іршікті; ә) тегіс бетті екі түрі болады.
Эндоплазмалық тордың қызметтері. 1. Түйіршікті эндоплаз-малық тордың жарғақшасына рибосомалар орналасады . Сон-дықтан бұл тордың жарғақшасы протеолиттік ферменттер мен ақуыздың синтезделу әрекетіне қатысады. Рибосомада синтезделген ақуыз молекулалары эндоплазмалық тордың қуысына түсіп, ол арқылы акуыз молекуласын жасушаның қажетті жеріне тасиды. Ғалымдардың дәлелдеуі бойьшша, эндоплазмалық тордың шұрыктары ядроның жарғақшаларымен тікелей байланысқан. Сон-дыктан ядроның қабықшасы эндоплазмалық тордың бір белігі бо-лып табылады. 2. Тегіс бетті эндоплазмалық тор липидтердің, гликогеннің, т. б. заттардың синтезделу әрекеттеріне қатысады және олардың тасымалдануын жүзеге асырады
3. эндоплазмалық тор өзекшелерінің ішінде май тамшылары, түйіршіктер және ақуыз кристалдары болады. Бүл тордың өзекшелері әр түрлі молекулаларды ядродан цитоплазманын, шеткі аймақтарына немесе керісінше, цитоплазмадан ядроға тасымалдау қызметін атқарады.
1 — бос ориаласқан рибосомалар
2— қуыстар
3— жарғақшаға бекінген рибосомалар
1
. Мынадай тізбектің ЦГТГГЦАТ... өзін-өзі көшіруі нөтижесінде түзілген ДНК тізбегіндегі нуклеотидтердін орналасу реті кандай болады?
8. Зертханада дезоксирибонуклеин кышкылының тізбектерінің бірі зерттелді. Оның мынадай ретпен: ТАЦГАЦЦАТТАЦГА-АТЦЦАА орналаскан 20 мономерден тұратыны анықталды. Осы белікке сай келетін ДНҚ-нын екінші тізбегінің кұрамы туралы не айтуға болады?
9. Мынадай нуклеотидтерге ГЦАТТАЦГАТ... сәйкес келетін ДНҚ нуклеотидтерінің орналасу ретін жазындар.
10. ДНК молекуласының бір тізбегінің бөлігі АЦТГААЦГАТЦ нуклеотидтерінен тұрады. ДНК-ньін екінші тізбегінде осыған комплементарлы бөліктегі нуклеотидтердің орналасу реті кандай?
Биология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы Қорытынды. Тест жұмысы.
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды өткен тақырыптарды қорытып білім деңгейін білу..
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,есте сақтау қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа ,еңбекке тәрбиелеу.
Сабақтың дидақтикалық матермалы:тест парақтары
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұраққа жауап беру, . .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Тест жұмыстары.
ІІІ. Бағалау
Биология 10-сынып . І тоқсан
Тест сұрақтары I нұсқа
1. Цитология ғылымы нені зерттейді?
а) жасушаларды; ә) ұлпаларды; б) өсімдіктерді; в) вирустарды.
2. Өсімдіктерде қандай көмірсулар кездеседі?
а) гликоген; ә) липид; б) нәруыз; в) крахмал, жасұнық (клетчатка).
3. Тұңғыш рет 1736 жылы қандай ғалым бидай ұнынан желімгіктелген нәруыз алды?
а) Р.Воклен; ә) В.Браконно; б) Ч.Дарвин; в) Я.Беккори.
4. Аминқышқылдарының орын ауыстыруы организмге қалай әсер етеді?
а) организм қызметі артады; ә) организмде ауру пайда болады;
б) организмге ешкандай әсері жок;в) организм қызметі баяулайды.
5. ДНК полимерінің мономері қандай заттардан тұрады?
а) нуклеотид ; ә) аминқышқылы б) нуклеин кышкьілы; в) ферменттер.
6. Ферменттер қандай қызмет аткарады?
а) тасымалдау; б) катализаторлық ә) акпараттық в) энергиялык.
7. Аминқышкылының құрамына қандай топтар кіреді? :
а) СООН, NH2; ә) СООН, NH4;б) СН2ОН, NH2; в) СО2, NH3
8. Нәруыз молекуласының кұрамына қандай аминқышқылы креді?
а) λ-жағдайдағы аминқышқылы; -б) β-жағдайдары аминкышқылы;
в) γ-жағдайдағы аминкышкылы; г) δ-жағдайдағы аминқышқылы.
9. ДНҚ-ның екі еселенуін қандай ғалымдар зерттеді?
а) Дж.Уотсон; ә) Р.Франклин
б) Э.Чаргафф; в) М.Месельсон, Ф.Сталь.
10. Нәруыздың бірінші реттік құрылымында қандай байланыс болады?
а) сутектік; ә)пептидтік; б) дисульфидтік; в) иондық
11. РНК-ның құрамына қандай көмірсу кіреді?
а) пентоза; ә) рибоза; б) полисахарид; в) сахароза.
12. Денатурация кезінде нәруыз:
а) қасиеті өзгереді; б) катализаторға айналады;
ә) тасымалдау кызметін атқарады; в) өзгеріске ұшырайды.
13. Полимерлі молекула неғұрлым алып болса, биологиялық маңыздылығы соғұрлым:
а) артады; ә) жойылады б) кемиді; в) өзгермейді.
14. Улы қасиеті бар нәруыздар қалай аталады?
а) ферменттер; ә)токсиндер;б) гормондар;в) сапалы нәруыздар.
15. РНК кандай мономері бойынша ДНҚ-дан ерекшеленеді?
а) тимин; ә) урацил; б) гуанин; в) цитозин.
16. Протоплазма дегеніміз не?
а) жасушанын ішіндегі сұйыктык; б) ядро;
ә) жасушанын сұйықтығы мен ядро; в) жасуша органоиді.
17. Мына шағын ДНК тізбегінін қайсысы дұрыс?
а) Т А Г Ц Т ә)АТЦ Г б) Т А У Т в) Ц Т У А
│ ││ ││ │ ││ │ │ │ │ │ │ │ │ │
А Т Ц ГА Г Ц Т А У Г Ц А Г Т Ц Г
18. Глюкоза көмірсулардың қай тобына жатады?
а) моносахарид;ә) полисахарид;б) дисахарид;в) гликоген.
19. Жасушада 1 г май ыдырағанда канша энергия бөлінеді?
а)17,7кДж; ә) 38,9 кДж б) 16,5 кДж; в) 18,2 кДж.
20. ДНҚ-ның редупликациясына қандай фермент катысады?
а) лигаза; ә) ДНҚ-полимераза; б) РНҚ-полимераза; в) амилаза.
21.Барлық амин қышқылдары үшін молекуланың қандай бөлігі ортақ.
А. амин топтары В. радикал және амин тобы С. амин жєне карбоксил топтары. Д.радикал
22. Белоктың жиналатын жеріне аминқышқылдарын тасымалдайтын молекулалар:
А.ДНК В. көмірсулар С. т-РНК Д. а-РНК
23. Липидтердің клеткада атқармайтын функциясы:
А. тұқым қуалау ақпаратын сақтаушы В. Энергетикалық
С. Құрылымдық Д. қор жинаушы
24.ДНК молекуласына тиісті келтірілген дәлелдердің қайсысы дұрыс емес:
А. ДНҚ екі тізбекті спираль В. ДНҚ бір нуклеотидтен тұрады
С. ДНҚ-ның құрамына дезоксирибоза кіреді Д. ДНҚ-ның құрамына тимин кіреді
25.Жасушаның бейорганикалық заттарын ата.
А) көмірсулар ә) нәруыздар б. Тұздар в. липидтер
Биология 10-сынып . І тоқсан
Тест сұрақтары. ІІнұсқа
1. Нәруыздың неше реттік құрылымы бар?
а) 4; б) 2;ә) 3; в)5.
2. Жасуша теориясын ашуда қандай ғалымдар еңбек сіңірді?
а) Р.Гук; ә)Т.Шванн, М.Шлейден; б) А.Левенгук; в) Г.Пуркине.
3. Нуклеотидтер құрамындағы азотты негіз, көмірсу жене фосфат топтары арасындағы байланыс қалай аталады?
а) сутектік; ә) коваленттік; б) металдық; в)иондық.
4. ДНК үзінділерін біріктіретін фермент калай аталады?
А)ДHK-пoлимepaзa; ә)лигаза; б) РНҚ-полимераза; в) амилаза.
5. Жасушадағы судың мөлшері кандай?
а) 1,0%-1,5%; ә) 1,0%-2,0%; б) 70%—80%; в) 0,2%—2,0%.
6. Қандай нуклеотид екі сақинадан тұрады?
а)А-Ц ; ә)Ц-Т; б)Г-Ц; в)А-Г.
7. Организмде ион түрінде кездесетін элементтерді атандар.
а) О, С, Н, N; ә) К, С1, Na, Mg; б) Zn, Cu, Mn, Со; в) Р, S, Si, Mo.
8. Ферменттердің кұрамына нәруыздан басқа қандай заттар кіреді?
а) көмірсулар; ә) липидтер; б) металдар, витаминдер; в) су, тұздар.
9. Өсімдіктерде тіректік қызмет атқаратын полисахарид:
а) крахмал; ә) липид; б) нәруыз;В) жасұнық (клетчатка).
10. Нәруыз молекуласы қанша аминқышкылынан тұрады?
а) 200; ә) 40; б) 20; в) 30.
11. Жануарлар организміндегі көмірсу қалай аталады?
а) гликоген; ә) липид; б) нәруыз;В) жасұнық (клетчатка).
12. Нәруыз полимерінің мономері қандай заттар?
а) аминқышқылдары; ә) нуклеин қышкылдары;
б) липидтер; г) көмірсулар.
13. ДНҚ-ның қос тізбекті екендігін кім дәлелдеді?
а) Р.Франклин; б) Дж.Уотсон, Ф.Крик;
ә) Н.Месельсон, Ф.Сталь; в) Ә.Чаргафф.
14. Амидтік байланыс түрі калай аталады?
а) сутектік; ә) дисульфидтік;б) сульфидтік; в) пептидтік.
15. Бұлшык ет нәруызы калай аталады?
а) гемоглобин; ә) миозин; б)альбумин; в) валин.
16. Көмірсулардың 1 грамм молекуласы ыдырағанда қанша кДж энергия бөлінеді?
А)17,6 кДж; ә) 20,5 кДж; б) 18,5 кДж; в) 7,6 кДж.
17. Нәруыз кұрамындағы аминкышқылдарының пептидтік байланыспен байланысқанын қандай ғалым аныктады?
а) Г.Сведберг; ә) Э.Фишер; б) К.Полинг; в) А.Браконно.
18. Жасуша кұрамына қандай органикалык косылыстар кіреді?
а) липид, көмірсу, нөруыз; ә) су;
б) минералды тұздар; в) К+, Na+, Ca2+.
19. ДНҚ-ның екі еселенуі жөнінде қай болжам дұрыс?
а) бытыраңкы екі еселену; ә) жартылай сактала еселену;
б) сактала екі еселену; в) жартылай екі еселену.
20. Нәруыздың екінші реттік құрылымында —NH—, —СО— топ-тарының арасында қандай байланыс?
а) пептидтік; б) сутектік; ә) амидтік; в) дисульфидтік.
21. Егер а - РНК кодоны ЦГА тұрса, т - РНК антикодоны қандай болғаны:
А. ТГУ В. ГЦУ С. АУГ Д. ГЦА
22. Нуклеотидтердің құрлысын қандай схема арқылы көрсетуге болады:
А.азот негізі-қант-фосфор қышқылы В. азот негізі-АТФ-қант С. қант-фосфор қышқылы-амин қышқылы Д. азот негізі-фосфор қышқылы
23. Нуклеотидтердің құрамына қандай заттар кіреді?
А. Липидтер В. Сулар С. азотты негіздер Д. Амин қышқылдары
24. Мына төменде келтірілген мысалдың қайсысы дұрыс емес:
А. ДНК - ң қанты дезоксирибоза
В. ДНК молекуласында аденин гуанинмен жұп түзеді
С. урацил РНҚ - ң құрамына енеді Д. ДНҚ қос тізбекті құрылым
25.Бір ақуыздың синтезі туралы мағлұмат ядроның қай құрлымында болады
a. ДНҚ молекуласы ә. нуклеотид триплеті б. Ген в. РНҚ молекуласы
.
Биология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы. Прокариоттар.
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды микробиология ғылымының даму кезеңдерімен және прокаридтар құрылысымен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, сызбанұсқа,портреттер
Сабақтың пәнаралық байланысы:тарих.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
-
Үй тапсырмасын тексеру
-
Бағалау.
І. Амандасу,сабаққа әзірлеу,сабақ мақсатымен таныстыру.
ІІ. Микроорганизмдердің ашылуы нидерландтық табиғат зерттеуші Антони ван Левенгуктің есімімен тікелей байланысты. Ол алғаш рет 150—300 есе үлкейтіп көрсететін микроскопты құрастырған. Осы микроскоппен Левенгук жай көзге көрінбейтін ұсақ организмдерді, тағамдағы зең саңырауқұлактарын көріп, олардын пішіндерін, қозғалыстарын сипаттап жазды. Бірақ бұл организмдердің табиғаттан алатын орнын, әрекеттерінің сырын аша алмады
Антони ван Левенгук (1632-1723)
Нидерландтьщ табиғат зерттеуші, ғылыми микроскопияның негізін калаушылардың бірі
XVIII ғасырда швед табиғат зерттеушісі К.Линней тірі «Табиғат жүйесін» жасағанда микроорганизмдерді кіргізбей, оны берекесіз жәндіктер тобына жатқызған. Алайда сол кездің өзінде микроорганизмдер туралы мәліметтер жинакталып, соның негізінде микробиология ғылымы қалыптаса бастаған еді. Микробиология ғылымының одан әрі дамуы орыс табиғат зерттеушісі М.М.Тереховскийдің жүргізген тәжірибелеріне негізделген. Ол адамның микроорганизмдерді күнделікті тұрмыста пайдалану мүмкіндігін дәлелдеді. Осындай деректі материалдардың негізінде 1775 жылы М.М.Тереховский Страсбург университетінде микроорганизмдер туралы еңбегін қорғады
XIX ғасырдың екінші жартысында ғылым мен техниканың каркындап дамуына байланысты микробиология ғылымы біраз табыстарга кол жеткізді. Әсіресе француз ғалымы Л.Пастердің зерттеулері бойынша, ашу процестері микроорганизмдердің іс-өрекеттеріне тікелей байланысты екендігі дәлелденді.
Осыдан кейін сүт қышқылды ашу, спиртті ашу процестерін жүзеге асыратын бактерияларды тауып, оларды жеке бөліп алып өсіру кеңінен етек алды.
Л.Пастер ашу процестеріне оттектің міндетті түрде катысатынын, оттексіз ашу процесі жүрмейтінін дәлелдеді
Луи Пастер (1822-1895)
Микробиологияны дербес рылым ретінде дамытуға негіз салған француз ғалымы. 1862 жылдан бастап Париж ғылым академиясының мүшесі, Нобель сыйлығының лауреаты
1861 жылы ол ашудың басқа түрі — май қышқылды ашу процесін тапты және мұндай ашудың оттексіз жүретіндігін анықтады. Сонымен Л.Пастер микроорганизмдердің екі тобын, яғни аэробты (оттекті ортада) және анаэробты (оттексіз ортада ) топтарын ашты. Л.Пастер еңбегінің нәтижесі азық-түлікті сақтау, түрлі ашу процестерінің технологиясын жақсарту, медицинада ортаны залалсыздандыру жөне т.б. мақсаттар үшін пайдаланылады. Сонымен қатар ол жұқпалы аурулардың қоздырғыштары микроорганизмдер екенін анықтап, олармен күресудің жолдарын көрсетті. Топалаң және құтыру ауруларына қарсы вакциналар жасап, оларды іс жүзінде қолдануды ұсынды.
Илья Ильич Мечников (1845-1916)
Биологияның әр түрлі саласына үлкен үлес қосқан көрнекті орыс ғалымы. Петербург ғылым академиясының құрметті мүшесі, Нобель сыйлығының лауреаты. 1883 жылы фагоцитоз күбылысын ашты. Көп жасушалы организмдердің шығу тегі туралы теорияны жасады
Микробиология ғылымының әрі қарай дамуына орыс ғалымы И.И.Мечников зор үлес қосты. Ол микробиологияға көптеген жаңалықтар енгізді. Соның ішінде иммунитет жөне бактериология жайындағы еңбегінің практикалық та, теориялық та құндылығы ерекше болды. Ол еңбектерінің қорытындысын «Фагоцитоз және оның иммунитеттегі рөлі» деген атпен жариялады. осы енбегінің негізінде жұқпалы ауруларды емдеуге қолданылатын антибиотиктерді алудың ғылыми теориялык негізі — «антагонизм» туралы ілім қалыптасты.
Сергей Николаевич Виноградский
(1856-1953)
Орыс микробиологі, микробиологияның негізін қалаушылардың бірі. 188 7 жылы хемоавтотрофты микро-организмдерді және хемосинтез күбы-лысын ашты. 1893 жылы ең бірінші топырактан азот бекітуші бактерияларды бөліп алды
Микробиология ғылымының дамуына үлес коскан ғалымдардың бірі — С.Н.Виноградский. Ол күкіртті бактерияларды зерттеді. Нәтижесінде олардың өздерінің тіршілігі барысында күкіртсутекті күкірт кышкылына дейін тотықтыратынын ашты. Күкіртті бакте-риялар тотығу реакциялары кезіндегі энергияны пайдаланып, ауадан кемірқышкыл газын сіңіреді де, органикалык заттарды синтездейді.
Осындай күрделі механизмді процесті С.Н.Виноградский хемосинтез деп атады.
Бактериялар — ашытқы бактериялары, шіріткіш бактериялар жөне паразит бактериялар болып үш топка бөлінеді
Прокариоттар. Тірі организмдер жасушалары ядросының жетілуіне байланысты екі топка бөлінеді. Ядросы толық жетілген жасушалы организмдердің — эукариоттар, ядросы жетілмеген жасушалы организмдердің — прокариоттар . Прокариоттарға бактериялар, соның ішінде цианобактериялар немесе көк жасыл балдырлар жөне архебактериялар жатады. Прокариоттардың пішіндері өр түрлі болады. Олардың шар, таяқша және оралма тәрізді үш түрі табиғатта кеңінен таралған.Құрылысы жөнінен бактериялар өте қарапайым. Олар сыртқы қабықшадан, әр түрлі заттарға толы цитоплазмадан, вакуольден және нуклеарлық заттардан кұралған. Жасушаның қабықшасы шырышты заттан тұрады. Қабықшаның шырышты заты температураның өзгеруіне байланысты қалындап, капсулаға айналады да, бактерияны қолайсыз ортадан қорғайды.Мембрана екі қабаттан: үстіңгі қабаты нәруыз молекуласынан, астыңғы қабаты липид молекуласынан тұрады.
Цитоплазмалык мембрана бактерия жасушасына заттардың сырттан өтуін бакылайды. Бактерия жасушасының цитоплазмасының химиялық құрамы күрделі. Оның құрамында нәруыз, май, өр түрлі минералды тұздар мен ферменттер болады. Сол сияқты цитоплазманың құрамында кейбір органоидтер — рибосома, митохондрия және т.б. кездеседі.
Бактерия-ң түрлері: а) шар тәрізді; ө) таякша тәрізді; б) оралма төрізді ірі бактериялар
Прокариоттардағы ДНҚ-да қатарласа орналаскан екі еселенуге әте бейім тендер болады. Оларда ДНҚ-ның қосарлануы (редупликациялануы) қарқынды жүреді. Сондыктан прокариоттар әрбір 22 минут сайын көбеюге қабілетті келеді. Прокариотты организмдердің фототрофты тобы (цианобактериялар) көк жасыл балдырлар деп аталады. Көк жасыл балдырлардың толық жетілген ядросы болмайды. Онын орнында цитоплазманың дәл ортасында орналаскан ДНҚ жіпшесі бар , хлоропластар болмайды. Фотосинтез процесі хлорофилдері бар қабықшаларда күреді. Көк жасыл балдырлар құрамында хлорофилл пигменті бар өте ертедегі организмдерге жатады. Олар осыдан 3 млрд жыл бұрын тіршілік етіп, теңізді оттекпен қанықтырған деген болжам бар. Көк жасыл балдырлар органикалық заттардың қалықтарымен қоректеніп, тез көбеюге бейімделген. Оларды көбею қарқындылығына байланысты судың ластану дәрежесін анықтайтын индикатор ретінде пайдаланады.
Прокариоттардан баска табиғатта тағы бір тіршііліктің жасушасыз түрі бар. Олар — вирустар.
бактерия жасушасының құрылысының сызбанұсқасы:
1 — дезоксирибонуклеин қышкылының жіптері;
2 — рибосомалар;
3 — эргас-топлазмальщ жүйе;
4 — мито-хондриялар;
5 — вакуольдер;
6 — жасуша кабьщшасы;
7 — гликоген;
8 — волютин;
9 — цитоплазмалык мембрана
ІІІ. Сұрақтар мен тапсырмалар
Эукариот және прокариот жасушаларының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстырыңдар.
Құрылымы |
Эукариот жасушасы |
Прокариот жасушасы |
Хромосомалар Энлоплазмалык тор Рибосомалар Гольджи мүшесі Лизосомалар Митохондриялар Вакуольдер |
|
|
ІV. Үйге §21
V.Жасуша органоидтары. Тест жұмысы.
№ 4-зертханалык жұмыс. Жануарлар, саңырауқұлақтар мен бактериялар жасушасының құрылысын микроскоп арқылы зерттеу, жасуша құрылысынын үлгісімен жұмыс істеу
Мақсаты. Жасушалардын әртүрлілігіне және олардың қызметін анықтайтын морфологиялық ерекшеліктеріне, сонымен қатар олардың құрылыстарының бірлігіне көз жеткізу.
Құрал-жабдықтар. Микроскоп, ұлғайтқыш әйнек, заттық шыны, жабын әйнек, ине, қандауыр, кыскыш, тамшуыр, йод ерітіндісі, көксия кұйылған ыдыс, сүзгі қағаз, таза су құйылған ыдыс, шыныларды жууға арналған ыдыс, өсімдіктер мен жануарлардың ұлпалары мен бір жасушалы организмдердің микропрепараттары, пияз, картоп, элодея жапырақтары, сілекей қабыкшасының эпителий жасушаларынан жасалған микропрепараттар және т.б.
Жұмыс барысы. Сыныптың даярлығына және орындауға бөлінген уақытқа карай жұмысты әр түрлі нұсқада жүргізуге болады.
Пияздың жұқа қкабыщиасынан препарат даярлау. Пиязды кішкентай төрт бұрыш етіл кесіп, онын зпидермисінің бір бөлігін қысқышпен сыдырып алындар. Содан кейін оны заттық шыныдағы боялған суға салындар. Эпидермисті инемен жазып, жабын әйнекпен жауып, артық суын сүзгі қағазбен сорғызып алындар. Дайын болған преларатты алдымен азырақ, содан соң көбірек үлкейтіп қараңдар.
Мынадай сұрақтарға жауап беріндер. 1. Жасуша құрылысының қандай екенін байқадыңдар ма?
2. Пияз жасушасы құрылысының айырмашылығы неде?
Бір жасушалы организмдердің және өсімдіктер мен жануарлар ұлпаларының дайын микропрепараттарын микроскоп арқылы қарау:
а) бір жасушалы организмдердін (амеба, кірпікшелі кебісше, эвглена) микропрепараттарын микроскоппен қарандар. Бір жасушалы организмдердің жасуша құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын аныктаңдар; ә) эпителийдің, сүйек және ет ұлпаларының микропрепараттарын микроскоп арқылы қараңдар. Бұлардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары неде?
Бақылау қорытындыларын кестеге жазында
Зерттелетін зат |
Ерекшеліктері |
Белгілер |
Қорытындылар |
||
|
|
ұқсастықтары |
айырмашылығы |
Құрылысымен қызметінің өзара байланысы |
Кұрылыстарының ұқсастығы |
|
|
|
|
|
|
Биология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы. Вирустар.
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды вирустар құрылысымен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, сызбанұсқа,портреттер
Сабақтың пәнаралық байланысы:тарих.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
-
Үй тапсырмасын тексеру
-
Бағалау.
І. Амандасу,сабаққа әзірлеу,сабақ мақсатымен таныстыру.
ІІ. Вирустар-тірішліктің жасушасыз түрі
Дүниежүзілік микробиология тарихында орыс ғалымы Д.И.Ивановскийдің алатын орны ерекше. Ол XIX гасырдың соңында темекі теңбілі ауруын зерттеп, ол аурудың қоздырғыштары бактериялардан да ұсақ тіршілік иесі екенін тапқан. Д.И.Ивановский ауруға шалдыққан жапырақты жуып, ол жуындыны бактерияларды сүзетін сүзгіден өткізгенде одан өтіп кеткен. Осы сұйықтықты темекіге жұқтырғанда, оның жапырағы қайтадан сарғайып, ауруға ұшыраған. Кейіннен 1935 жылы америкалық ғалым У.Стенли бұл кристалдардың темекі теңбілі вирустарының шоғырланған жиынтығы екенін тапты.XIX ғасырдың соңында Д.И.Ивановский ашқан оте ұсақ тіршілік иесінің вирустар екендігі дөлелденді. Вирус (латынша «virus» — у) — тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі. Олар рибонуклеин қышқылынан немесе дезоксирибонуклеин қышқылынан құралған нуклеопротеидтерден, ж\е нәруызбен қапталған қабықшадан — капсидтерден тұрады.
Темекі теңбілінің вирусы ж\е оның кұрылысының
Тенбіл ауруымеи зақым
жапырақ жасушасындағы
темекі жапырағы
(ақтандақтанған бөлігі)
виpvc кристалы
Бұл қабықша вирустың құрамындағы нуклеин қышқылдарын сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан кқрғайды. Кейбір вирустардың кұрамында нуклеин қышкыл-дарынан басқа көмірсулар, май текті заттар, биотин (Н витамині) және мыс молекулалары кездеседі. Вирустар тек тірі жасушада өніп-өсіп көбеюге бейімделген. Электрондық микроскоп-пен оның пішіні таяқша тәрізді, жіп тәрізді немесе іші қуыс цилиндр пішінді болатыны дәлелденді. Вирустар тірі организмдердің барлығын уландырады. Қазіргі кезде вирустардын жылы қанды омыртқалыларды уландыратын 500-дей, ал өсімдіктерді уландыратын 300-ден астам түрі белгигі болып отыр.
Д митрий Иосифович Ивановский (1864-1920)
Орыс физиологі әрі микробиологі. Виру-сологияның негізін қалаушылардың бірі.
1892 жылы ең алғаш темекі теңбілі ауруының қоздырғышын тапты
Темекі теңбілі вирусы темекі жапырақтарындағы хлоропластарды закымдайды. жапырак тақтасы бүрісіп, шиыршықтанады. Сонымен қатар тостағанша, күлте жапырақшалары да өзгереді.Темекі теңбілі вирусымен зақымдалған жапырақ 9—11 күннен кейін сарғая бастайды
1). У.Стенлидің дәлелдеуі бойынша, темекі жапырағында вирус бөлшектері алты қырлы кристалл пішінді шоғыр түзеді.
2). Бактерияларды закымдап, ерітіп (лизис) жіберетін вирустарды бактериофагтар деп атайды. Бұларды алғаш рет 1915 жылы Ф. Туорт сипаттап жазды. Кейбір бактериофагтың пііпіні итшабаққа ұқсайды, оны 55-суреттен көруге болады. Олардың денесі — басы, қүйрығы жөне іші қуыс тармақталған базальді түтікшелерден тұрады. Вирусты сыртынан нәруыз қабаты қаптайды, ішінде ДНҚ немесе РНҚ болады. Басының мөлшері 40 нм, ал «құйрығының» ұзындығы 20— 22 нм-ге тең. «Құйрығының» ұшы — нәруыз мол-н тұратын куыс түтік. Бактериофагтарды алғаш рет 1915 жылы ағылшын вирусологі және бактериологі Ф.Туорт сипаттап жазғандығы белгілі. Бірак бүл тіршілік иесі ерте кезден зерттеле бастаған болатын. Мысалы, топаланды қоздыратын бактерияларды ерітіп жіберетін бактериофагтарды 1898 жылы орыс микробиологі Н.Ф.Гамалея алгаш рет анықтаған. Іні сүзегі бактериясын ерітіп жіберетін бактериофагтарды 1917 жылы канадалық бактериолог Д'Эрелль (Ф. д' Эрелль) байқаған.Зерттеушілер осындай көзге көрінбейтін бактериялардың паразитін егжей-тегжей зерттеп жазды да, оларды бактерия «жеушілер» немесе «жалмаушылар» деп атады.Олар ауру қоздырғыш бактерияларды ғана жоймай, пайдалы түрлерін де жояды. Бактериофагтар өндіріске, тамақ өнеркәсібіне және т.б. көп зиян келтіреді. Мысалы, олар пайдалы сүт қышқылы бактерияларын ерітіп жіберіп, алынған сүт тағамдарының сапасын темендетеді.
Вирустың құрылысы және онын көбеюі
Оралма тәрізді РНҚ
Н әруыз молекул-н құралған қабықша
10 мин Бактериофагтың құрылысы мен іс-әрекеттері
. Фагтар (бактериофагтар) өз бұтақшасымен бактерия жасушасына бекінеді. Іле-шала бактерия жасушасының қабыкдіасын ерітетін «лизоцим» деп аталатын фермент бөліп шығарады. Қабықша ерігеннен кейін (55-сурет, Б., 2 мин.) фаг ішіндегі заттар (хромосома, т.б.) бактерия жасушасына енеді де, оның бұтақшасы мен сыртқы қабыкшасы бактерия жасушасының сыртында қалып қояды.
Фаг (бактериофаг) жасуша ішіне енісімен көбейіп, Б., 5—30 мин.) өзінің зиянды әсерін тигізе бастайды (бактерия хромосомасының белсенділігін төмендетеді). Бактерия жасушасы бұдан кейін ісініп, жарылады да, одан жаңадан пайда болған фаг бөлініп шығып, ол келесі жасушаны зақымдауга кіріседі.
Фагтың көбею сатысының ұзақтығы 30 минуттан 90 минутқа дейін созылады. Олар құрғақшылыққа, төменгі температураға ж\е көптеген химиялық уларға төзімді. Бірак 50%-дық глицерин ерітіндісінде, сол сиякты температура +100°С-қа көтерілгенде бактериофагтар тіршілігін жояды. Олар табиғатта өте көп таралған. Кейде фагтар бактерия жасушасында тіршілік етсе де, онын жасушасы ерімейді. Тек көбейген кезде ғана олардың зақымдаушы әрекеттері біліне бастайды.
Мұндай бактериофагтарды бір калыпты фагтар деп, ал бактерияларды, яғни осы фагтарды тасымалдаушыларды «лизогенді» бактерия лар деп атайды.
Қорыта айтқанда, вирустар ауру коздыріыштарын тудырушы ғана емес, бір түр мен екінші түрдің арасында инфекция тасымалдаушы болып табылады. Сондыктан олармен үнемі күресудің жолдарын білу кажет.
Вирустар арқылы таралатын кейбір аурулардың түрлері. Өсімдіктерде болатын вирусты аурулардан темекі, асбұршақ ж\е басқа дақылдардың теңбіл ауруы белгілі. Мұнда, вирустар ауру өсімдіктердің хлоропластарын бүлдіреді де, жапырактардын закымданған жерлері түссізденіп қалады. Жануарлардың, өсімдіктер мен бактериялардың жасушаларына енген вирустар көптеген кауіпті аурулар туғызады. Мысалы, тұмау, полиомиелит, шешек, аусыл, кұтыру жөне т.б. аурулар вирус арқылы таралады.
Тұмаудың нағыз қоздырғышы 1933 жылы табылды. Тұмау індеті адам баласына шешек пен обадан кем тимеген. 1918—1920 жылдары тұмаумен 500 миллиондай адам ауырып, оның 20 миллиондайы қайтыс болған.
Полиомиелит — тез таралатын індет. Полиомиелит вирусы тұмау вирусымен салыстырганда өте кішкентай болады. 1916 жылы Нью-Йоркте полиомиелиттен 2 мындай адам қайтыс болып, 7 мыңдай адам сал ауруына шалдыккан. Бүл ауру, әсіресе балалар арасында кен, таралған. Оның қоздыргышы — су, тағам жене ауа арқылы таралады. Полиомиелит індеті Қазақстанда, әсіресе 1961 жылы кең өріс алды. Бұл аурудың қоздырғыштары жүйке жасушаларына еніп, адам қозғалысын басқаратын жүйкелерді бұзып, жансыздандырады.
ІІІ. Зертханалық жұмыс №4
ІV. Үйге §21
V. Сұрақтар. 1. Прокаридтар құрылысы қандай ?
2. Прокаридтарды зерттеген ғалымдардың еңбегі қандай?
3. Прокаридтарға қандай организдер жатады?
10-сынып
Cабақтытың тақырыбы. Клеткадағы зат алмасу.АТФ
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды клеткадағы зат алмасу процесімен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, сызбанұсқа,портреттер
Сабақтың пәнаралық байланысы: Физика,химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ Бағалау.
І. Амандасу,сабаққа әзірлеу,сабақ мақсатымен таныстыру.
ІІ. Зат алмасу процесі дегеніміз — тірі организмдегі белгілі бір тәртіппен кезектесіп жүретін әр түрлі химиялық реакциялардың жиынтығы. Тірі клеткадағы зат алмасу процесі үздіксіз жүріп жатады. Орыстың ұлы физиологы И.М.Сеченов “Өзіне қуат беріп тұрған сыртқы орта болмаса, организм тіршілік ете алмайды” деген болатын. Организм мен оны қоршаған сыртқы орта арасында үздіксіз зат пен энергия алмасып отырады. Зат пен энергияның алмасуы сыртқы ортадан организмге энергиясы мол органикалық заттардың келуінен басталады. Ол органикалық заттар ас қорыту жолына түсіп, ферменттердің жәрдемімен қарапайым заттарға ыдырайды. Қарапайым заттар қанмен бірге клеткаға барып, түрлі химиялық өзгерістерге ұшырайды. Демек, сыртқы ортадан заттардың организмге енуінен бастап, ыдырау өнімдерін қайта тысқа шығаруға дейінгі күрделі өзгеру тізбегін — зат алмасу деп атайды. Зат алмасу немесе метаболизм екі сатыдан — катаболизм мен анаболизмнен тұрады.
Катаболизм. Клетка сыртқы ортадан энергиясы мол органикалық заттарды қабылдайды. Олар ферменттердің жәрдемімен тотыға отырып, энергиясы аз қарапайым заттарға ыдырайды. Мысалы, белоктар — аминқышқылдарына, майлар — май қышқылдары мен глицеринге, ал көмірсулар — моносахаридтерге ыдырайды. Бұл қарапайым заттардың ең соңғы өнімі — СО2 мен Н2О. Аминқышқылдары ыдырағанда оның құрамынан аммиак NH3 бөлініп шығады (1-сызбанұсқа).Энергиясы мол органикалық заттардың ыдырауын катаболизм (ажырау) деп атайды.Катаболизм реакциясы кезінде бөлініп шыққан энергияның бір бөлігі еркін энергия, яғни АТФ түрінде сақталады. Екініші бөлігі энергияға бай сутек атомын қосып алған “кофермент” НАДФ-Н түрінде сақталады. НАДФ (никотинамиддинуклеотидфосфат) клеткада тұрақты болатын тасымалдаушы молекула, ол энергияға бай сутек атомын үнемі тасымалдайды.
З ат алмасудың негізгі қызметтерінің бірі — клетканы энергиямен қамтамасыз ету. Өлі табиғатта энергия алуан түрлі болып кездеседі: жылу, электр, күн сәулесі, химиялық жанармай және т.б. Ал тірі организмдегі жағдай басқаша. Организмдер негізінен катаболизм кезінде бөлініп шыққан энергияны пайдаланады. Демек, ыдырау реакциясы кезінде бөлініп шыққан энергия заттарды белсенді тасымалдауға, синтез реакциясына, қозғалуға, бұлшық еттің жұмысына, клетканың бөлінуіне және т.б. тіршілік әрекеттеріне жұмсалады.Өсімдіктекті және жануартекті қорекпен қоректенетін организмдер сыртқы ортадан энергиясы мол органикалық заттарды — глюкоза, аминқышқылдарды, витаминдер және т.б. түрінде қабылдайды. Бұлардан қабылданған энергия бір түрден екінші түрге айналады. Энергияның өзгеруі термодинамика заңдарына бағынады. Термодинамиканың бірінші заңы бойынша энергия жойылмайды және жоқтан пайда болмайды, ол — бір түрден екінші түрге ауысып отырады. Термодинамиканың екінші заңы бойынша энергия бір түрден екінші түрге ауысқанда, ол энергияның бір бөлігін пайдалы қызметке жұмсаса, қалған бөлігі пайдасыз жылуға айналады. Пайдалы жұмысқа жарамайтын энергия — энтропия деген өлшеммен сипатталады, энергия өзгерген сайын энтропия көбейеді.Пайдасыз жылуға айналған энергия салқын кезде организмдердің денесін жылытуға, ал ыстықта дененің тұрақты температурасын сақтау үшін жұмсалады. Организмдегі пайдалы энергия АТФ түрінде сақталады. 16-сурет. АТФ-тің құрылымы. АТФ-тің АДФ-ке өзгеруі. ~ – макроэргиялық байланыс
ІІІ.1. Клеткадағы зат алмасу. Ф Сұрақтар мен тапсырмалар Кестені толтырыңдар.
Зат пен энергияның алмасуы |
Реакцияға түсетін заттар |
Реакцияның нәтижесі |
Зат алмасу сатылары |
1.Катабализм (ажырау). 2. Анабализм (биосинтез) |
|
|
|
2. Метаболизм ____________ болып ___________ бөлінеді.
Катаболизм процесі кезінде ___________ заттар түзіледі, ал анаболизм процесі кезінде ___________ синтезделеді.
3. Энергияның өзгеруі қандай заңдылыққа негізделген? Түсініктеме беріңдер.
ІV. Үйге §22
V. Сұрақтар.
1.Ивановский нені зерттеді? Тәжірибесі?
2.Вирус қандай мағананы білдіреді,оның құрылысы пішіні қанда
3.Темекі вирусы теңбілі вирусы жапыраққа қандай әсерін тигізеді?
4. Н.Ф. Гамелея, Д.Эелль вирусология саласында қандай еңбектер сіңірді?
5. Бактериофак дегеніміз не,ол жасушада қандай әрекеттер жасайды?
6.У.Стенли вирусты қалай сипаттаған?
7.Вируспен таралатын қандай ауруларды білесіздер,оларды қысқаша сипатаңыздар.
АТФ қышқылының молекуласы азотты негіз — аденин, рибоза және үш фосфор қышқылының қалдығынан тұрады . АТФ-тің молекуласы тұрақсыз. Егер ферменттердің әсерінен фосфор қышқылының бір молекуласы гидролизденсе 40 кДж/моль энергия бөлініп шығады. Нәтижесінде, АТФ молекуласы АДФ-ке (аденозиндифосфор) айналады. Егер фосфор қышқылының екі молекуласы гидролизденсе АМФ (аденозинмонофосфат) қышқылына айналады. Бұл қайтымды процесс: АМФ АДФ АТФ. 1 моль АТФ-тан 40 кДж-ға жуық энергия босап шықса, 2 моль АТФ-тан 80 кДж энергия бөлінеді. Бұл энергия клеткадағы жүріп жатқан барлық экзотермиялық энергиядан әлдеқайда көп. Сондықтан фосфор қышқылының арасындағы байланыстарды макроэргиялық байланыс деп атайды, оны мынадай ~ белгімен белгілейді.
Анаболизм (синтез реакциясы). Анаболизм процесі кезінде катаболизм реакциясының нәтижесінде түзілген қарапайым заттар, атап айтқанда, аминқышқылдары, моносахаридтер, май қышқылдары мен азотты негіздер және АТФ пен НАДФѓН энергиясы жұмсалып әр түрлі макромолекула синтезделеді. Анаболизм организмнің тіршілігін жойғанға дейін үздіксіз жүретін күрделі процесс. Биосинтез реакциясы өсіп келе жатқан жас клеткаларда қарқынды түрде жүреді. Алайда клеткалардың химиялық құрамы үнемі жаңарып отыратындықтан, ескірген клеткаларда да заттар ұдайы синтезделеді. Синтезделген белок молекулалары белгілі бір уақыттан кейін ыдырап, оның орнын жаңа молекулалар басып отырады. Сондықтан клетка қызметін және химиялық құрамын тұрақты сақтайды. Бұл тұрақтылық катаболизм және анаболизм процестерінің бір-бірімен үнемі байланыста жүретіндігімен түсіндіріледі.
Катаболизм және анаболизм арасындағы энергия алмасу. Катаболизм реакциясы (1-сызбанұсқа) кезінде АТФ және НАДФѓН түрінде химиялық энергия бөлінеді. Анаболизм процесі бұл энергияны макромолекулаларды синтездеуге жұмсайды. Катаболизм және анаболизм процестері клеткада бір уақытта жүреді, алайда олардың жылдамдығы бір-біріне тәуелсіз реттеледі.
Зат алмасудың сатылары. Зат алмасудың алғашқы сатысында қоректік зат ас қорыту мүшелерінде ферменттердің көмегімен тотыға отырып ыдырайды (катаболизм). Екінші сатысында ыдыраудың нәтижесінде пайда болған қарапайым заттар қанға сіңіріліп, организмдегі клеткаларға таралады. Үшінші сатысы — аралық алмасу клеткаларда жүреді. Бұл сатыда организмді жаңартуға қажетті клеткаларды түзетін энергиясы мол құрылыс материалдары синтезделеді (анаболизм). Сонымен қатар, ыдырау және тотығу реакцияларының нәтижесінде аралық және соңғы өнімдер түзіледі. Төртінші сатысында ыдырау өнімдері сыртқа шығарылады, яғни зат алмасудың соңғы өнімдері — СО2, Н2О, NН3 және т.б. заттар организмнен шығарылады.
10-сынып
Cабақтытың тақырыбы. АТФ синтезі. Тыныс алу және жану
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды клеткадағы АТФ синтезі , тыныс алу ж\е жану процесімен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, сызбанұсқа,портреттер
Сабақтың пәнаралық байланысы: химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ Бағалау.
І. Амандасу,сабаққа әзірлеу,сабақ мақсатымен таныстыру.
ІІ. Тыныс алу туралы ілімнің негізін қалаушылар — М.В.Ломоносов (1757) және А.Л.Лавуазье (1777) болып саналады. Оттектің қатысында органикалық заттардың жануы табиғатта жүрсе, ал тірі организмдердегі тыныс алу процестері митохондрия органоидында жүзеге асады. Жану кезіндегі энергия жылу түрінде бөлінсе, ал тыныс алу кезіндегі бөлініп шыққан энергия организмдердің бүкіл тіршілік процестеріне және өзінің құрылымын белсенді күйде сақтауға жұмсалады. C6H12O6 + 6O2 = 6CO2 + 6H2O + 2881 кДж/моль
Бұл теңдеуден тыныс алу мен жану процестерінің ұқсастығын және тыныс алудың фотосинтезге қарама-қарсы процесс
Эукариоттар және көптеген прокариоттар (бактериялар) АТФ молекуласын синтездеуге қажетті энергияны глюкозаның ыдырауынан алады. Бұл процесс үш сатыға бөлінеді: 1) гликолиз; 2) лимон қышқылының айналымы; 3) электрон тасымалдау тізбегі.Гликолиздің дайындық кезеңі. Гликолиздің дайындық кезеңі ол клетканың цитоплазмасында жүреді. Мұнда арнайы ферменттердің әсерімен энергиясы мол органикалық заттар, энергиясы аз қарапайым заттарға дейін ыдырайды. Мысалы, көмірсулар — моносахаридтерге, майлар — май қышқылы мен глицеринге, нуклеин қышқылдары — нуклеотидтерге, белок — аминқышқылдарына ыдырайды. Бұл заттар келесі жүретін реакциялардың бастамасы ретінде қолданылады.
Гликолиздің оттексіз (анаэробты) ыдырауы. Бұл процесс жануарлар клеткасындағы митохондрияның ішкі мембранасында жүреді. Ол ферменттердің әсерімен бірінен кейін бірі кезектесіп жүретін 13 реакцияның жиынтығынан тұрады. Реакцияға бастапқы зат ретінде 1 моль C6H12O6 (глюкоза) қатысады. Реакция нәтижесінде 2 моль C3H6O3 (сүт қышқылы) және 2 моль АТФ түзіледі. Бұл реакцияға оттек мүлде қатыспайды, C6H12O6 + 2H3PO4 + 2АДФ = 2C3H6O3 + 2АТФ + 2H2O
Спирттік ашу процесі глюкозаның ашуына өте ұқсас көп сатылы ферменттік ыдырау болып табылады. Оның жиынтық теңдеуі мынадай:
C6H12O6 + 2H3PO4 + 2АДФ = 2CO2 + 2C2H5OH + 2АТФ + 2H2O
бір молекула глюкоза ыдырағанда 2 молекула АТФ синтезделеді. Реакция нәтижесінде 200 кДж энергия немесе 40%-ы АДФ-тің АТФ-ке айналуына жұмсалса, ал 120 кДж энергия немесе 60%-ы клеткада АТФ түрінде сақталады.
Гликолиздің оттекті (аэробты) ыдырауы. оттектің қатысымен глюкоза толық ыдырап, соңғы өнім ретінде CO2 және H2O түзіледі. Реакцияның бастапқы заты ретінде 2 моль C3H6O3 (сүт қышқылы) қатысады. Нәтижесінде 36 моль АТФ синтезделеді.
2C3H6O3 + 6O2 + 36H3PO4 + 36АДФ = 6CO2 + 36АТФ + 42H2O
энергияның негізгі көзі — глюкозаның оттекті ыдырауы кезінде (2600 кДж) түзіледі.
Гликолиздің оттекті ыдырауы кезінде түзілген 2600 кДж энергияның 1440 кДж немесе 54%-ы АТФ-тің химиялық байланыс энергиясына айналады.
Глюкозаның оттекті және оттексіз ыдырауының жиынтық теңдеуі мынадай:
C6H12O6 + 6O2 + 38H3PO4 + 38АДФ = 6CO2 + 38АТФ + 44H2O
Глюкозаның оттексіз және оттекті ыдырауы кезінде бөлініп шыққан энергияның 80 кДж + 1440 кДж = 1520 кДж немесе 55%-ы потенциалды энергия түрінде сақталып, клетканың тіршілік процестеріне жұмсалады. Ал 45%-ы жылу энергиясы түрінде пайдаланылады. Қорыта айтқанда, клетканың тіршілік әрекеттеріне жұмсалатын энергия көзі гликолиз процесі кезінде АТФ түрінде синтезделеді. Сондықтан бұл процесті энергетикалық алмасу дейді..АТФ-тің синтезі гликолиздің бұдан кейінгі сатыларында да үздіксіз жүреді
ІІІ.Сұрақтар мен тапсырмалар
-
Берілген кестені толтырыңдар.
Зат пен энергияның алмасуы |
Заттарда болатын өзгерістер |
Клеткадағы АТФ-ң биологиялық ролі |
1.Дайындық кезеңі. 2.Оттексіз (анаэробты) 3.Оттекті (аэробты) |
|
|
2. Гликолиз дегеніміз не? Гликолиздің қандай сатыларын білесіңдер? Әрбір сатыға тән белгілерді жазыңдар.
3. Тыныс алу мен жану процесінің арасында қандай ұқсастықтар мен
айырмашылықтар бар? Түсініктеме беріңдер.
Энергетикалық тиімділігі жағынан бірдей бола тұрса да органикалық заттардың жану процесі мен тыныс алудың арасында айтарлықтай айырмашылықтар да бар. Олар төмендегідей:
1. Жану процесі жоғары температурада өтсе, клетканың тыныс алуы организмнің қалыпты температурасында (36,5—37˚С) өтеді.
2. Жану кезінде энергия жылу түрінде бөлініп шықса, биологиялық тотығуда макроэргиялық фосфорлы қосылыстар түрінде бөлініп, сол қосылыстарда жинақталады (АТФ және НАДФ-Н, ФАД-Н2 және т.б.).
3. Жану кезінде энергия бірден бөлініп шықса, ал биологиялық тотығуларда ол ұзын тізбекті бірізбен жүретін реакциялардың нәтижесінде біртіндеп (сатылап) аз мөлшерде бөлініп шығады.
4. Сулы ортада жану процесі жүрмейді, ал биологиялық тотығуға су өте қажет.
Сонымен, заттар оттекпен әрекеттескенде тыныс алу процесі жүріп, мол энергия бөлінеді. Ол энергия термодинамика заңына сәйкес бір түрден екінші түрге айналатынын физика пәнінен білесіңдер.
Клетканың тіршілік әрекетіне жұмсалатын энергияның негізгі көзі — глюкозаның тотығуы кезінде АТФ түрінде жинақталады.
Гликолиз процесі. Ферменттердің қатысымен глюкозаның тотыға отырып ыдырауын — гликолиз процесі дейді. Ол гректің “glycys” — тәтті, “lysіs” — ажырау деген сөзінен шыққан.
II. Tipi өсімдік жасушаларындағы плазмолиз бен деплазмолизді бақылау.
■ Мак,саты. Жасуша жарғақшасынын, өткізгіштік және плазмолиз бен деплаз-молиздін, болатынына көз жеткізу.
К$рал-жаб$ык,тар. Микроскоп, заттық шыны және жабын әйнек, натрий клоридінің (NaCl) 5% процентті ерітіндісі, айдалған су, сүзгі қағаз таспалары, гамызғыш, препараттық ине, тілгі, ақ қағаз парақтары, зат таситын тасыма табақ, жазуға арналғаы дәптер, пияз, элодея өсімдігінің бүтақшасы (жапырағы).
Жумыстың барысы. Жұмысты бірнеше нұсқа бойынша жүргізуге болады.
Микропрепараттарды элодеяның жапырағы немесе пияздың эпидермисінен дай-ыкдап олармен танысу.
1. Заттык, шынынын үстіне бір тамшы боялған су тамызындар. Пияздыц жүмсақ қабатынан кесіп алынған жүқа, мөлдір эпидермис қабықшасын сыдырып алып, оны заттык, шыныньщ үстіндегі боялған суға орналастырыңдар. Элодея өсімдігініқ жапырағынан кесіп алып, оны да заттық шынынын үстіндегі боялған суға жазып салыңдар. 2. Дайындалған препараттарды жабын әйнекпен жабыңдар да, алдымен аздап, одан біртіндеп үлкейтіп, микроскоп арқьілы қараңдар. 3. Пияз эпидермисінің немесе элодея жапырағьшың 3—4 жасушасынын, суретін салыңдар.
Бақылаудың қорытындыларын мынадай кестеге жазып көрсетіңдер
Бақылайтыи заттар |
Мына заттардың әсерінен не байқалады? |
|||
Боялған су |
5%тік NaCl ерітіндісі |
Айдалған су |
Бақылаудың нәтижесін қорытындььчау |
|
|
|
|
|
|
1. Пияз эпидермисі жасуша-ларының микропрепараты 2. Элодея жапырағы жасу-шаларының микропрепараты |
|
|
|
|
Мына сүрақтарға жауап беріңдер:
*■ 1. Плазмолиз және деплазмолиз қүбылыстарын байқау кезінде жасуша қабықшасының және онын Ішкі қабатынық (плазмалық жарғақиіа) қандай қызметтерін байқадыңдар? 2. Химия және басқа пәкдерден алған білімге сүйене Отырып, цитоплазманың не себептен ерітіндіден суды жоғалтатынына түсінік беріңдер. 3. Қойылған сұрақтарға жауап бере отырып, қорытындыланлар.
; қүрамы жасушаның буферлік ерітіндінін кыш-
10-сынып
Cабақтың тақырыбы. Лимон қышқылы айналымының сатылары.
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды лимон қышқылы айналымының сатыларымен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа,ғылымқұштарлыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, сызбанұсқа,портреттер
Сабақтың пәнаралық байланысы: химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ Бағалау.
І. Амандасу,сабаққа әзірлеу,сабақ мақсатымен таныстыру.
ІІПируваттың өзгеруі Лимон қышқылы айналымына даярлық. Лимон қышқылының айналымына даярлық пируват молекуласының өзгеруінен басталады. Атап айтқанда, пируват көміртектің (3С) бір атомын СО2 түрінде жоғалтатыны 3-сызбанұсқада бейнеленген. Осы кезде кофермент “А” пируватының қалған екі көміртек ацетил тобын қосып алады да, лимон қышқылы айналымының алғашқы сатысына өтеді. НАД+ пируват пен кофермент А-дан 2Н-ты қосып алып, НАД - Н + Н+-ке айналады. Реакция нәтижесінде түзілген ацетил К0А лимон қышқылының сатысына өтеді де, лимон қышқылы айналымына даярлық аяқталады (3-сызбанұсқа). Даярлық аяқталғаннан соң, лимон қышқылының айналым реакциясы басталады. Ол реакция сағат тілінің бағытымен жүреді. Реакцияға бастапқы зат ретінде ацетил К0А қатысады. Ол өзіндегі екі көміртекті ацетил тобын төрт көміртекті қосылыс — қымыздық сірке қышқылына беріп, алты көміртекті қосылыс — лимон қышқылына айналады Бұл реакция ферменттердің жәрдемімен үздіксіз жүріп отыратын күрделі процесс. Лимон қышқылы көріп отырғанымыздай екі көміртек атомын СО2 түрінде бөліп шығарады да, қалған төрт көміртек атомынан жаңа қымыздық сірке молекуласы түзіліп отырады. Лимон қышқылының айналымын 1930 жылдары ағылшын биохимигі Г.Кребс ашты. Сондықтан бұл процесс Г.Кребстің атымен аталды. Осы еңбегі үшін Г.Кребс 1953 жылы Нобель сыйлығының лауреаты атағын алды. Қорытып айтқанда, лимон қышқылы айналымының нәтижелері мынандай:
1. Біз тыныс алу мүшелеріміз арқылы СО2 өнімдерін бөліп шығарамыз. Ол өнімдер пируват молекуласы реакцияға түскен кезде пайда болады.
2. Сутек атомдары лимон қышқылдарының айналымының әрбір сатысында ыдырайды да, олар электрондардың акцепторларына (қабылдаушы) беріледі. Осы уақытта НАД+ және ФАД түзіледі. Бұлар қайтадан сутек атомдарын қосып алып, НАД-Н+Н+ және ФАД-Н2-ге айналады.
3. Лимон қышқылының әр айналымында АТФ-тың бір молекуласы синтезделеді.
4. Лимон қышқылының айналымы мынадай жалпы теңдеумен қорытылады:
а) қымыздық сірке қышқылы Ацетил К0ААДФ + ФН3НАД - Н+ФАД;
ә ) реакция нәтижесінде мынадай заттар түзіледі: қымыздық сірке қышқылы +2СО2 + К0А + АТФ + 3НАД - Н + 3Н+ + ФАД - Н2.
56-сурет. Лимон қышқылының айналымы.
Н+ қоймасын толтыру. Электрондар тасымалдау тізбегі. Реакцияның бастапқы заты ретінде алынған глюкоза ферменттердің жәрдемімен толық ыдырайды (глюкозаның оттекті ыдырауын еске түсіріңдер). Осы кезде бөлінген энергия АТФ синтезіне қатысқанымен, оның негізгі бөлігі электрондармен толықтырылған тасымалдаушы молекулалар НАД - Н + Н+ және ФАД - Н2 түрінде жинақталады. Бұл молекулалар гликолиз бен лимон қышқылы айналымының өнімі екенін өткен сабақтан білесіңдер. Тасымалдаушы молекулалар 57-суреттен көріп отырғанымыздай сутектің атомдарын электрондар тасымалдау тізбегіне береді де, қайтадан сутектің жаңа атомдарын тасымалдауға дайын тұрады. Бұл процесс үздіксіз жүріп жатады. Сутек атомдары митохондрияның ішкі мембранасына өтіп, ферменттердің әсерінен тотығып электрондарын жоғалтады: Н+-Н0—
Бұл тотығудың нәтижесінде пайда болған сутектің электрондары мен катиондарын Н+-ті тасымалдайтын молекулалар қосып алып мембрананың ішкі жағына өткізеді (57-сурет). Олар сол жерде оттекпен қосылады (митохондрияға молекула күйіндегі оттек сыртқы ортадан үздіксіз келіп тұрады):2О2—-О2—4
М итохондрияның сыртқы мембранасына Н+, ал ішкі жағына теріс зарядты бөлшектер, яғни аниондар жинақталады. Демек, мембрананың сыртқы және ішкі жағында қарама-қарсы зарядталған бөлшектердің саны арта түседі. Олардың санының артуына байланысты арасындағы потенциал айырмашылығы да артады.
56-сурет. Лимон қышқылының айналымы
Мембрананың кейбір жерлерінде АТФ-ті синтездейтін фермент молекулалары орналасқан. Ол ферменттің молекуласында Н+ катиондары өте алатын каналдар болады. Мембрананың сыртындағы катиондардың Н+ потенциал айырмашылығы шамадан тыс көбейіп кетеді. Осы уақытта электр өрісінің күшімен оң зарядталған бөлшектер Н+ АДФ ферменттерінің каналдары арқылы мембрананың ішкі жағына өтеді де, оттекпен әрекеттеседі, нәтижесінде су молекуласы түзіледі: 4Н+ + О22Н2О
Электрон тасымалдаушы тізбек мембрананың ішкі қабатында, ал Н+ қойма (акцептор) ішкі және сыртқы мембраналар арасында болады. Н+ иондарының қоймаға толуына байланысты энергия жинақталып, АТФ синтезіне жұмсалады. Мысалы, 57-суретте бейнеленгендей мембрананың түтікшелері арқылы сырттан іш жағына Н+ иондары өтеді. Олардың энергиясы АДФ пен Фн-тың қосылуына жұмсалады. Бұл реакцияның нәтижесінде АТФ молекуласы синтезделеді. Осы жолмен АТФ синтезделген сайын Н+ қоймасында жиналған энергия азая береді. НАД - Н және ФАД - Н2-дан электрон тасымалдау тізбегі арқылы келген электрондардың есебінен қойма үнемі Н+ ионымен толықтырылып, жұмсалған энергия өз қалпына келеді.
ІІІ. Сызба карточкалармен талдау жұмыстары.
ІV.§ 23
10-сынып
Cабақтытың тақырыбы. Фотосинтез
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды өсімдік клеткаларындағы пластикалық және энергетикалық алмасулардың ерекшеліктері мен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа,ғылымқұштарлыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, сызбанұсқа,портреттер
Сабақтың пәнаралық байланысы: химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ Бағалау.
І. Амандасу,сабаққа әзірлеу,сабақ мақсатымен таныстыру.
§ 24.. Хлоропласт және оның фотосинтез процесіндегі рөлі. Хлоропласт эукариот клеткалардың, соның ішінде, жасыл өсімдіктердің негізгі органоиды екенін білесіңдер. Хлоропласт — шар пішінді болып келеді, оның диаметрі 10 мкм-ден аспайды. Хлоропластың құрамында жасыл түсті пигмент — хлорофилл болады. Хлорофилдер көк және қызыл сәулелерді сіңіріп, жасыл түсті шағылыстырады. Ол сәуле хлоропласт клеткасын жасыл етіп көрсетеді. Хлоропластарда хлорофилдерден басқа сары, қоңыр, қызғылт сары болып келетін каротиноидтар да бар. Бұл пигменттер ұзындығы басқа толқындағы сәулелерді шағылыстырып, өз энергиясын хлорофилдерге береді де фотосинтездің жүрісін тездетеді. Каротиноидтар жасыл түсті хлорофилдермен бүркенгендіктен көрінбейді. Бірақ күзде хлорофилдер ыдырағанда олар жарқырап көрінеді. Сондықтан жапырақтардың түсі күзде сары, сары қоңыр, қызғылт және т.б. болып келеді.Хлоропласт — қос мембраналы органоид. Ол сыртқы және ішкі мембранадан тұрады . Ішкі мембранада жалпақ тақташалар болады, оны тилакоид деп атайды. Осы тилакоидтардың жиынтығын граналар дейді. Граналарда қойған тиын сияқты тақташалардан (тилакоидтардан) тұрады . Тақташалар өзара бір-бірімен саңыраулар арқылы байланысады. Фотосинтезге қатысатын кейбір молекулалар мен пигменттер хлоропластағы фотосинтетикалық қабықшаны құрастыруға қатысады. Ол қабықшаларды строма немесе хлоропластың негізгі заты қоршап тұрады. Строма — өзі хлоропласт пен клетканың цитоплазмасын бөлетін қабықша фотосинтез процесіне қажетті барлық құрылымдар орналасқан.Фотосинтез процесі клеткадағы барлық хлоропластарда жүрмейді. Оның негізгі құрылымы граналарда жүреді. Граналар бірінің үстіне бірін жинап.Фотосинтез процесі кезінде АДФ-азаның рөлі зор. АДФ-аза — фотосинтездің жарық фазасында АТФ синтезіне “Н” қоймасындағы энергияны пайдаланатын ферменттер. Автотрофты және гетеротрофты клеткалар. Табиғаттағы барлық клеткалар екі топқа бөлінеді. Клеткалардың бірінші тобына бейорганикалық заттардан органикалық заттарды синтездей алмайтын, дайын күйіндегі энергиясы мол қоректік заттарды тікелей қабылдайтын клеткалар жатады. Оларды гетеротрофтар дейді. Гетеротрофтарға адамның, бүкіл жануарлардың, көптеген микроорганизмдердің және хлорофилсіз саңырауқұлақтардың клеткалары жатады.Хлорофилі бар өсімдік клеткаларының тірі табиғат үшін маңызы өте зор. Себебі онда өзіне тән ерекше процестер жүреді. Сол процестердің бірі ғылымда фотосинтез деген атпен белгілі. Фотосинтез дегеніміз — күн сәулесі энергиясын химиялық байланыстар энергиясына айналдыратын күрделі механизмді процесс. Демек, хлорофилі бар өсімдік клеткалары күн сәулесі энергиясын пайдаланып, бейорганикалық заттардан органикалық заттарды синтездейді. Ондай клеткаларды автотрофтар деп атайды. Фотосинтез процесінің жиынтық теңдеуі былай өрнектеледі: 6СО2 + 6Н2О = С6Н12О6 + 6О2Фотосинтездің жарықта жүретін фазасы. Күн энергиясының әсерінен хлоропласт клеткаларында фотосинтездің механизмін түсіндіретін бірнеше күрделі реакциялар жүреді. Сол реакциялардың қатарына АТФ синтезі, су фотолизі және т.б. Аденозинтрифосфат АТФ. Гликолиздің оттекті және оттексіз ыдырауы кезінде және лимон қышқылының әрбір айналымында макроэргиялық қосылыс — АТФ молекуласының түзілетінін білесіңдер. АТФ энергиясы клетканың қозғалысына, белок молекуласының синтезделуі мен тасымалдануына, артық заттардың клеткадан шығарылуына, яғни зат алмасудың үздіксіз жүруіне жұмсалады. Күн энергиясының АТФ түрінде химиялық байланыс энергиясына айналуында фотосинтез процесінің рөлі зор. Оны мына сызбанұсқадан байқауға болады:
Фотосинтез
Күн энергиясы АТФ Органикалық заттар
тыныс алу
Өсу, даму, қимылдау, т.б.
Фотосинтез кезінде өсімдіктер күн энергиясын органикалық заттардың құрамында сақтайды. Ал тыныс алғанда қоректік заттардың молекуласы ыдырап, ондағы энергия босап шығады. Бұл құбылыстар АТФ-тің синтезіне қажетті энергияны беретіндігі 60-суретте бейнеленген. АТФ синтезі гликолиз және лимон қышқылының айналымында синтезделеді дедік. Сонымен қатар, АТФ-тің негізгі бөлігі химио-осмос процесі кезінде түзіледі. Химио-осмос процесі хлоропластарда фотосинтез кезінде және митохондрияларда клетка тыныс алғанда жүреді. Химио-осмос процесі хлоропластар мен митохондрияның мембраналарында жүзеге асырылады. Енді біз түсінікті болу үшін бұл процесті екі кезеңге бөліп, қарапайым сызбанұсқа түрінде сипаттама берейік (60-сурет). 1-кезең — энергияның жиналуы. 2-кезең — жиналған энергияны АТФ синтезіне пайдалану. Химио-осмос кезінде қолданылатын энергияның рөлін электр заряды бар бөлшектер атқарады. Берілген сызбанұсқадан көріп отырғанымыздай зарядталған бөлшектер бірін-бірін тартады. Егер осы бөлшектердің қосылуына кедергі жасалса электрохимиялық энергия жиналады
ІІІ.Сұрақтар мен тапсырмалар ІV.§ 23
-
1.кесте толтыру.
2.Гликолиз дегеніміз не? Қандай сатылардан тұрады?
3. тыныс алу мен жанудың қандай ұқсастықтармен айырмашылықтар бар?
59-сурет. Фотосинтез процесінің жүру жолдары
жатады.
(60-сурет, 1).
Иондардың арасындағы кедергілерді жойса, электрохимиялық энергия жұмсалады (58-сурет, 2).
Берілген сызбанұсқаның негізінде химио-осмос процесі кезінде электрохимиялық энергияның жинақталу тәсілімен таныстыңдар. Ол энергия АТФ синтезіне жұмсалады.
Енді 61-сурет бойынша АТФ молекуласының синтезделу механизмімен танысайық. Хлоропластарда кедергінің рөлін ішкі мембраналар атқарады. 61-суретте бейнеленгендей тасымалдаушы молекулалар электрондарды мембрананың сыртына жинақтайды да, олардың Н+ ионымен қосылуына кедергі жасайды. Осыған қарамастан, ішкі мембранадағы Н+-тің потенциал айырымы артқанда АДФ-аза ферментінің саңылаулары арқылы Н+ ионы өтеді. Бұл кезде Н+ ионының энергиясын пайдаланып, АДФ бір фосфатты қосып алады да АТФ молекуласы синтезделеді, яғни мынадай реакция жүреді:
АДФ - аза
АДФ + Фн - АТФ
АТФ молекуласының синтезделуінің осы жолы 1960 жылдары химио-осмос процесі деп аталған.
Қорыта айтқанда, АТФ организм тіршілігі үшін қажетті энергияның орталығы.
Митохондриялар мен хлоропластардың негізгі қызметтері — сутек атомын Н+ ионы мен электрондарға ыдырату арқылы Н+ қоймасын толтыру. Мұндай қызметтер атқару үшін хлоропластар энергияны күн сәулесінен, ал митохондриялар қоректік заттардан алатындығына көз жеткіздіңдер.
61-суретте АТФ молекуласының синтезделу механизмі бейнеленген.
Су фотолизі. Фотосинтез — көп сатылы күрделі процесс. Оның негізгі қызметтерінің бірі — фотонның (жарық энергиясы) электрондарын электрон тасымалдайтын қатарлар арқылы бір тасымалдағыштан екіншісіне өтуін қамтамасыз ету. Фотосинтез процесінде хлорофилл басты рөл атқарады. 60-суретте бейнеленгендей фотон хлорофилл пигментіне түседі. Бұл кезде энергияны сіңіріп алған электрондар орбитасын тастап, бір тасымалдағыштан екіншісіне электрон тасымалдаушы қатарлар арқылы өтеді. Одан кейін өзі сияқты бос электронмен және стромадағы судың сутек ионымен Н+ қосылады (cудың кейбір молекулалары Н+ және ОН- иондарына ыдыраған күйде болады).
Қос электрон және сутек ионы сутекті тасымалдайтын молекуламен қосылады да НАДФ - Н-қа айналады. Сутекті тасымалдаушы молекулаға НАДФ+ (никотинамиддинуклеотидфосфат) жатады. Бұл процестің реакция теңдеуі мынадай:
2e + Н+ + НАДФ+ = НАДФ - Н
Бұл процесс фотосинтездік қабықшаның сыртқы бетінде жүреді де НАДФ - Н стромаға өтеді. Сонымен НАДФ - Н хлорофилл молекуласының жоғалтқан энергиясы мен электрондардың есебінен түзіледі. Ал хлорофилл молекуласы жоғалтқан электрондарын жарықтың әсерінен судың ыдырауы кезінде, яғни сутек атомдарының электрондар мен Н+ ионына дейін ажырауы есебінен толықтырады. Мысалы,
2Н2О – 4e + 4Н+ + О2
Бұл реакция — су электролизіне ұқсас жарық энергиясының әсерінен ыдыраған су фотолизі. Жарық энергиясының әсерінен су молекуласының ыдырап, оттектің молекула түрінде атмосфераға бөлінуін алғаш рет 1939 жылы Роберт Хилл дәлелдеді. Сондықтан Хилл реакциясы деп аталады.
Демек, фотосинтез процесінің әлемдегі тіршілік үшін маңызы мәңгілік, себебі бүкіл тіршілік иелері оттекпен тыныс алады.
Қорыта айтқанда, фотосинтездің жарықта жүретін реакцияларының нәтижелері мынадай: а) АТФ синтезі; ә) НАДФ - Н-тың түзілуі; б) су фотолизі.
Биология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы. Фотосинтез.
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды өсімдік жасушасындағы зат алмасу процестерімен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба «фотосинтез», Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,,трек-сызбамен түсіндіру. кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
ІІ. Фотосинтез-күн сәулесі энергиясын химялық байланыстар энергиясына айналдыратын пр-с.
Автотрофты- күн сәулесін пайдаланып, бейорганикалық заттардан органикалық заттар синтездейді. Р.т
6СО2+ 6Н2О → С6 Н12О6+6О2↑
Тынысалу –кезінде соңғы өнім СО2 ,Н2О ж\е бос Э-бөледі.бұл ф\с қажет заттар. Пластиттердің барлығы стома деген ақуызды заттан тұрады.
Хлоропласт құрылысы: көк,қызыл түстерді жұтып, жасылды шағылыс тырады.сол себепті жапырақ жасыл болады. Онда сары ,қоңыр, қызғылт түсті каротиноидтар болады. Күзде күн азайғанда ол көбейеді. Хлорофил граналарда орналасады. Граналар күміс ақша сияқты тақташалардан тұрады. тақташа шұқырықтармен байланысады. ф\с осыда жүреді.
Күн сәулесінің әсерінен хлоропластарда АТФ синтезі мен су фотолизі жүреді.
Су фотолизі- жарық эн-ң электрондарды электрон тасымалдайтын қатарлар арқылы 1-еуінен 2-шісіне өтеді. Жарық сіңіргенде 1электрон бөледі,осы электрон бос электрондармен және стромадағы судың Н+ қос-ды. 2 электрон және Н+ сутегін тасымалдаушы мол-мен қос-ды. НАДФ∙Н –қа айналады.
Сутегі тас-шы НАДФ+ 2е + Н++ НАДФ+ ∙Н2 2 Н2О→4е +4Н++О2↑
Күннің ә»серінен АТФ синтезі, НАДФ∙Н түзілуі, су фотолизі жүреді.
ІІІ.Бекіту. Сұрақтар беріліеді.
ІV. Үйге§15. оқу.
V. тест жұмыстары.
ФОТОСИНТЕЗ
Фотосинтез - өсімдіктің күн жарығының энергиясын пайдаланып судан жөне көмірқышқыл газынан органикалық зат-ты (қоректі) түзуі. Фотосинтез - жапырак, жасушасының ерекше құрылысы -құрамында хлорофилі (жарық энергиясын сіңіруге қабілетті жасыл пигмент) бар хлоропласта жүреді. Осы энергияны қолда-нып, өсімдіктер су жөне көмірқышқылы-ның молекуласынан глюкозаны синтездейді. Глюкоза - өсімдікке қажетті негізгі энергия көзі болатын қант. Осы реакция нөтижесінде өсімдік атмосфераға бөліп тұратын оттегі түзіледі. Жапырақ-тың құрылысы фотосинтездің жүруіне ерекше бейімделген: жапырақ тақта-сының беті жарықтың көп бөлігін сіңіреді, лептесік оның төменгі бетінде жапырақ ұлпасы мен ауа арасында еркін газ алма-суды қамтамасыз етеді, ал жүйкенің қою торшасы жапыраққа суды жеткізіп, одан өсімдіктің басқа бөліктеріне фотосинтез өнімдерін
10 кл.
Cабақтытың тақырыбы. Фотосинтезің қараңқыдағы фазасы.Химосинтез.
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды фотосинтезің қараңқыдағы фазасы.Химосинтез процесі туралы түсініктер беру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың типі: Жаңа сабақ
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба «фотосинтез», Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,,трек-сызбамен түсіндіру. кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
нуклеин кышқылдарының жөне т.б. синтезіне жұмсалады. Бұдан кейінгі реакцияларда көміртек оксиді (СО2) негізгі рөлді аткарады. Хлоропласта СО2-ні бес көміртекіі (С5) көмірсумен ферменттің жәрдемімен көміртек атомын тұту реакциясы жүреді. Реакцияның бастапкы заты ретінде пентоза (С5), СО2, энергиялы қосылыстар — АТФ ж\е НАДФ • Н қатысады. Осы реакцияның жиынтық тендеуі мынадай:
С5 + СО2 + 2АТФ + 2НАДФН -> 2С3 + 2АДФ+2Фн + 2НАДФ-
Бесбұрышты Үш көміртекті
кант
Реакцияньщ бастапқы заты ретінде бес көміртекті көмірсу катыс-са, нөтижесінде үш көміртекті (С3) косылыс түзіледі. Үш көміртекті косылыс кайтадан жаңа бес көміртекті көмірсуға айналып отыратындығын реакция тендеуінен көруге болады. Бес көміртекті көмірсу кайтадан СО2-ні косып алып, үш көміртекті косылыскд (С3) айнальш отыратындыктан, көміртекті түту үзілмейтін цикл. Оны С3 цикл немесе Калвин циклі деп атайды. Бұл циклді ашқаны үшін 1961 жылы америкалық биохимик М.Калвинге Нобель сыйлығы берілді.
Қаранғы фазада молекуласыньщ құрамында алты атом көміртек бар глюкоза түзілу үшін Калвин циклі алты рет кайталануы к\к. Фотосинтездің қараңғы фазасында реакцияның бастапкы заты ретінде СО2 катысса реакцияның соңында энергиясы мол органикалық заттар — моносахаридтер, дисахаридтер және полисахаридтер синтезделеді. Реакциянын бастапқы заты ретінде сутек атомы НАДФ • Н-тан алынады.
Реакция тендеуі:
6CO.+ 24H↔ С6Н12О6+6Н2О глюкоза (моносахарид)
Дисахарид С12Н22О11 Полисахарид (С6Н10О5)л
Көмірсудын түзілуіне АТФ энергиясы жұмсалатындықтан, бүл процесс қараңгы фаза деп аталады.
Хемосинтез. Оларға бактериялар жатады.
Хемосинтез грекше «сһетеіа» — химия жене «synthesis» — қосылыс деген мағынаны білдіреді. Хемосинтездің фотосинтезден айырма-шылығы — мүнда бейорганикалық заттардың тотығуы кезінде түзілетін энергия пайдаланылады. Химиялык реакциялардың тотығуы кезіндегі энергияны пайдаланып, бейорганикалық заттардан органика-лык заттарды синтездеу кабілеті бар ферменттік реакцияларды хемосинтез деп атайды. Бүл процесті орыс микробиологі С.Н.Виноградский ашқан.
Хемосинтез де фотосинтез сияқты энергияны түрлендіреді. Хемосинтез процесіне тікелей қатысатын бактерияларға мыналар жатады: күкірт, нитрит, нитрат, темір, марганец пен көмір оксидін пайдаланатын бактериялар. Мысалы, азотфиксациялаушы жөне нитрификациялаушы бактериялар. Бұл бактериялардың бір тобы энергияны аммиактың азотты кышқылына тотығу реакциясынан алса, олардың екінші тобы азоттың азот кышқылына дейін тотығуы кезінде бөлініп шығатын энергияны пайдаланады. Реакция теңдеулері мынадай:
2NH3+3O2→ -2HNO2+2H2O
2HNO2+2O2→2HNO3.
Хемосинтез процесі кезінде темір бактериялары мен күкіртті бактериялардың да алатын орны ерекше. Реакция теңдеуі:
4FeO + ЗО2→ 2Fe,O3
H2S + 2О2 = H2SO4
Хемосинтездеуші бактериялардың шаруашылық салаларьгадағы маңызы зор. Мысалы, күкіртті бактериялар тоғандагы суларды күкірт қосылыстарынан тазартады, нитритті жөне нитратты бактериялар топырак шірігенде бөлінетін аммиактың азотын түтып калады. Темір бактериялары теңіздегі кендердің жөне жер бетіндегі темірдің қалыптасуына катысады.
ІІІ кесте толтыру.№4.
ІV. Үйге § 27 оқу.
V. тест.
1. Өсімдіктер клеткаларындағы энергия алмасу қандай процестермен байланысты? а) хемосинтез; э) фотосинтез; б) ашу процесі; в) фотолиз.
2. Фотосинтездің жарықтағы жүретін фазасына қандай энергия жұмсалады?
а) АТФ; ә) фотон; б) НАДФ - Н; в) АДФ.
3. Қандай процестер кезінде АТФ молекуласы түзіледі?
а) гликолиз процестері ; ә) хемосинтез; б) фотосинтез; в) биосинтез.
4. Фотосинтездің қараңғы фазасының жүруіне қандай энергия жұмсалады?
а) фотон; ә) АТФ; б) НАДФ - Н; в) АДФ.
5. Фотосинтез процесі қандай органоидтарда жүреді?
а) эндоплазмалық тор; б) митохондрия; ә) хлоропласт; в)лейкопласт.
6. Қандай оргоноидтарда тыныс алу процесі жүреді?
а) рибосома; э) митохондрия; б) лизосома; в) Гольджи аппараты.
7. Фотосинтездің жарықта жүретін фазасында қандай реакция жүреді?
а) ФАД - Н2 түзілуі; б) НАДФ - Н-тың түзілуі.
ә) глюкозаның түзілуі в) су фотолизі.
8. Фотосинтездің қараңғы фазасында қандай заттар синтезделеді?
а) глюкоза; ә) белок; б) дисахарид; в) май.
Биология 10 кл.
Cабақтытың тақырыбы. Пластикалық алмасу.Нәруыз биосинтезі.
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды фотосинтезің қараңқыдағы фазасы.Химосинтез процесі туралы түсініктер беру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба «фотосинтез», Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,,трек-сызбамен түсіндіру. кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
VІ.Бағалау
І, Амандасу,түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.
ІІ.ДНҚ коды. ДНК мол-да синтезделуге тиістінәруыздың құрлымы туралы ақпарат жазылады. Аминқышқылын анықтайтын «генетикалық тіл» үш нуклеотидтен,үшөрімнен тұрады. РНҚдағы У-У-У үшөрімге финилаланин аминқыш.сай келеді.
ДНҚ –А-А-А - А-А-А
У-У-У- У-У-У РНҚ- дағы ал, РНҚдағы ситезделген ФЕН-ФЕН амин.қыш.
20 аминқышқылына- сәйкес келетін 64 үйлесімділіктің 61 ғана аминқышқылын кодтай алады. Генетикалық кодтың кестесі
Амннқышқылдары |
Кодталатын үшөрімдер - кодтар |
Алании Аргинин Аспарагин Аспарагин қышкылы Валин Гистидин Глицин Глутамин Глутамин қышқылы Изолейцин Лейцин Лизин Метиоиии Пролин Серии Тирозин Треонин Триптофан Фенилаланин Цистеин |
ГЦУ ГЦЦ ГЦА ГЦГ ЦГУ ЦГЦ ЦГА ЦГГ АГА АГГ ААУ ААЦ ГАУ ГАЦ ГУУ ГУЦ ГУА ГУГ ЦАУ ЦАЦ ГГУ ГГЦ ГГА ГГГ ЦАА ЦАГ ГАА ГАГ АУУ АУЦ АУА ЦУУ ЦУЦ ЦУА ЦУГ УУА УУГ ААА ААГ АУГ ЦЦУ ЦЦЦ ЦЦА ЦЦГ УЦУ УЦЦ УЦА УЦГ АГУ АГЦ УАУ УАЦ АЦУ АЦЦ АЦА АЦГ УГГ УУУ УУЦ УГУ УГЦ |
Тыныс белғілері |
УГА УАГ УАА |
Генетикалық кодтың негізгі касиеті мынада: синтезделуге тиісті нөруыздың құрылымы туралы акпаратты ДНҚ ген түрінде береді. Оны аРНҚ жазылып алып, соның негізінде рибосома органоидінде нәруыз молекуласы синтезделеді:
ДНҚ->аРНҚ ->нәруыз.
нәруыз молекуласының кұрылымы туралы ақпараты бар ДНҚ-нын шағын бөлігін ген деп атайды.
ДНҚ- мол-ғы жасушаға қажетті нәуыздардың құрлымын анықтайтын тұқымын анықтайтын тұқым қуалайтын ақпаратты код дейді.
Транскрипция а РНК синтезге тиісті нәруыздың мол-ң құрлымы туралы ақпаратты ДНҚ-дан жазып алады. Нуклеотидтердің артық бөлігі бөлініп қалады. Оны интрон деп атайды алқалған бөлігі бір-бірімен жалғасады оны экзон дейді осы принциппен а РНК мол-ң ядрода синтезделуін сплайсинг деп атайды.
ІІІ. №2,3.тапсырманы толтыру.
ІV. Үйге § 28 оқу.
V. 1.Фотосинтездің қараңғылық фазасында қандай химиялық процестер жүзеге асады?
2.Химосинтез тырып түсіндір.дегеніміз не,химосинтездің жүруін реакция теңдеумен жаз.
Биология 10 кл.
Cабақтытың тақырыбы. Нәруыздың рибосомада синтезделуі.
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды нәруыздың рибосомада синтезделуі.
туралы түсініктер беру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,,трек-сызбамен түсіндіру. кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
VІ.Бағалау
І, Амандасу,түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.
ІІ.1.Матрицалық синтез. Бір заттың нақты көшірмесі.Биосинтез реакциясына мономер бунақтары дәл белгі жүйемен өзара байланысады.Полимерлерді синтездеуге қатысатын кодондар мен амин\қ бір-бірімен сәйкес келсе, мономер бунақтары полимер тізбегі қалыптан шығарылады.-бұл матрица механизмі «трансляция»
2. «трансляция»-көшіру. Бұл 3 сатыдан тұрады. 1. Полипептеттік тізбектің түзіле бастауы(инициация)
2. аРНҚ-ң кодоны мен т РНҚ-ң антикодон-ң сәйкес келіп пептидтік тізбектің ұзаруы (элонгация).
3. пептидтік биосинтездің аяқталуы (терминация).
Прокариодтоарда биосинтез рибосома бетіндегі кодон АГУ мен аРНҚ антикодон-ң бай-н бас-ды. аРНҚ-ң жіпшесі рибосомаларда орналасқан . 67-суретте рибосомада аРНҚ-ң жіп тәрізді мол-ң сол жақ ұшынан кіріп,бірнеше А оңға қарай бірінен соң бірі жылжи береді. 1 нәруызға бірнеше рибосома қатысады оны полирибосома дейді. Ферменттердің жәрдемімен т РНҚ «Е» бөлігіндегі антикодонға сәйкес келетін аминкышкылдарын жабыстырып алып, синтез жүріп жаткан жерге, яғни рибосомаға келеді. Бұл — нәруыз биосинтезінін бірінші сатысы (инициация)
Егер тРНҚ-ның антикодоны аРНҚ-ның кодонына сәйкес келсе, онда рибосоманың үлкен бөлігіне аминқышқылын тастайды. Осындай принциппен дипептид, трипептид ж\е т.б. тізбектер түзіле береді. Босаған тРНҚ гиалоплазмаға жаңа аминкышкылын алып келуге бет алады. Ал рибосома аРНҚ-ны бойлай бір үйлесімнен екінші үйлесімге бірте-бірте қадамдап жылжи береді. Сөйтіп, аРНҚ-да жазылған нәруыз құрылымы туралы ақпарат бойынша аминкышқылдары үздіксіз тасымалданады. аРНҚ-ның кодонына тРНҚ-ның антикодоны сәйкес келгенде, тРНҚ-ньщ әкелген аминкышкылы полипептидке қосылып тізбек ұзарады
Мысалы, триптофан аминкышкылын тасымалдайтын тРНҚ-ныц антикодоны А—Ц—Ц аРНҚ-дағы У—Г—Г кодонына ферменттердің жәрдемімен өзара байланысады. А). Бүл — нәруыз биосинтезінін екінші сатысы (элонгация). тРНҚ-нын антикодоны мен аРНҚ-ның кодонының сөйкес келуі ДНҚ берген акпараттың ішінде триптофан аминкьшікылы бар деген сөз. Осыдан кейін тРНК-ньщ альш келген аминкышкылын ферменттердің жәрдемімен рибосома бетіне тастап, өзі босайды. Сонынан тРНҚ рибосомадан шығып, аминқышкылының басқа молекуласын тасымалдауға кетеді. Осы кезде рибосомага тРНҚ баска аминкышкылын әкеледі. О
69-сурет. Антикодоннын кодонмен байланысып, аминкышқылдарынын
есебІнен тізбектік ұзаруы: А — биосинтездің екінші сатысы;
Ә — тізбекке антикодонның беріліп
тРНҚ-ның босап шығуы
аминкышкылының орньш басады. Осындай төсілмен рибосомадағы тізбектер үзара береді. Бүл процесс кезектесіп аРНҚ-ның аялдау белгісіне — «УАА, УАГ, УГА-ға» жеткенге дейін жүре береді. Рибо-сомалар аРНҚ-ның оң жақ ұшына жеткенде полипептид матрицадан үзіледі Бұдан кейін нөруыз биосинтезіне катыскан барлық молекулалар ажырап, ыдырап кетеді. Нәруыздың бірінші құрылымы синтезделеді. Реакцияның соңында оның табиғи үшінші реттік құрылымына, яғни оралымға айналады. Бүл — нөруыз биосинтезінің үшінші сатысы болып есептеледі Синтез аякталғаннан кейін нөруыз рибосомадан аударылып, эндо-плазмалык тордың куысына түседі. Оның куысы аркылы жасупіаның кай жеріне нөруыз керек болса, сол жерге тасымалданады. Нөруыз молекуласының синтезі үнемі осындай жолмен трансляцияланады.
Биосинтез реакцияларының реттелуі транскрипция мен трансляция әрекеттерінің бірін-бірі толыктыруының нөтижесі болып табылады.
ІV. Үйге § 29 оқу.
V. 1. ДНҚ-ның аРНҚ-ға көшіріліп жазылу процесі қалай аталады? Ол қандай ферменттердің жәрдемімен жүзеге асырылады?
а) трансляция; ә) транскрипция;, 6t) рибозим; в) фосфотаза. ,2. Белок молекуласының құрылымы туралы ақпаратты ДНҚ қандай тәсілмен береді? а)кодон; ә) антикодон; б)ген; в)антидене.
11. Белок молекуласының синтезіне аминқышқылын қандай молекула тасымалдайды?
1. Фотосинтездщ караңғы фазасында негізгі рөлді СО2 (көміртек оксиді) аткарады. АТФ, НАДФ ■ Н энергиясын пайдаланып, моносахаридтер, дисахаридтер жене полисахаридтер синтезделеді. Бүл органикалык заттардың синтезіне жарык энергиясы колданылмай-тындыктан, фотосинтездің қараңгы фазасы деп аталады.
2. Қараңгы фазада бес көміртекті көмірсу (С5) реакцияның бастапкы заты ретінде катысып, нөтижесінде үні кеміртекті (С3) косылыс түзіліп отырады, оны С3 циклі немесе Калвин циклі деп атайды.
3. Бүл циклді ашканы үшін 1961 жылы америкалык биохимик М.Калвинге Нобель сыйлығы берілді.
Ill
өкетеді.
ФОТОСИНТЕЗ ҮРДІСІ
ЖАПЫРАҚТЫҢ
МИКРОФОТОГРАФИЯСЫ
Лилия (Lilium sp.)
Лептесік Туйыктал-ған жасуша лептесіктің ашыдуын, жабылуын бакыдайды
Ж а п ы р а к тактасының төменгі жагы
Глюкоза молекуласы
Глюкоза — фотосинтездің энергия-сыйымды онімі; флоэма бойынша өсімдіктін барлык болігіне жетеді
Жапырак -~ фотосинтездің негізгі мушесі; оның кең жіңішке тактасы осы үрдіске жаксы бейімде,шн
Фотосинтез ушін энергияны жапырактың хлоро-іъіасты аркылы сіңірілген куннін жарығы береді
Көміркышкш газы молекуласы
Фотосинтезге қажетті су топырак күрамында болады және жогары ағыс жолы (ксилема) аркылы тамырымен жапырактарга барады
Оттег,
Көміртег, атомы Оттегі атомы
Көміркышкыл газы — ауаның кұрамын-да болатын фотосинтез үшін «шикізат» — жапыракка жапырак тактасынын төменгі жатындағы яептесік аркыіы өтеді
Оттегі — фотосинтездің крсым-ша өнімі — жапырактан жапырак тактасынын таменгі жагындаіы лептесіктер аркылы өтеді
Үйге тапсырма 29
10-сынып курс.11.01.
Сабақтың тақырыбы: Генетиканың даму тарихы..
Сабақтың мақсаты:
1.Оқушылар генетика ғылымы туралы түсініктр беру.
2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы
білім-біліктігін дамыту.
3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп, адамгершілікке тәрбиелеу .
Сабақтың түрі: Ұжымдық
Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, математика ,жануартану,
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, Мендельдің портреті, электронды оқулық.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру жоспары,
-
Генетика ғылымы нені зерттейді?
-
Григор Мендельдің қысқаша өмірбаяны.
3. Мына терминдерге анықтама беру. Тұқым қуалаушылық, Өзгергіштік, Генетика.
5. Генетика ғылымна еңбек сіңірген ғалымдардың еңбегін атап, шыққан уақытын есте сақтау.
Г еттика (грекше депезіз — тууға қатысты) дегеніміз — организмдердін тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігін зерттейтін биологиялық ғылым. Генетика ғылым ретінде XX ғасырдың бас кегзінде белгілі болды. Генетиканың қалыптасуына: а) XIX ғасырда өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығынын дамуы; ә) өсімдіктер және жануарлар селекциясы; б) Ч.Дарвиннің "түрлердін пайда болуы", "Үй жануарлары мен өсімдіктердІң өзгергіштігі"; в) 1980—1990 жыддарда редукциялық бөліну, өсімдіктердің ¥рыктануы — кариокинездін ашылуы; г) әрбір түрге хромосома санының турақты болу заңының шығуы; г) 1900 жылы үш ғалымның —Де Фриз (Голлан-дяя), Корренс (Германия), Чермак (Австрия) 1866 жылы ашқан. Грегор Мендельдің өсіаддіктер буданы белгілерінің тұкым қуалау заңын екінші рет растығын дәлелдеп, қайта ашуына әсер еткен. Кейін генетика өзінше ғылым болып бөлінді. Тұқым қуалайтын өзгергіштік, мутация, тұқым қуалаудың хромосома теориясы анықталды.1920 жылдары рентген сәулелері мутацияның пайда болуына әсер ететіндігі белгілі болды. 1940 жылы тұқым қуалау ақпаратының материалдық тасушысы (негізі) ДНК.
Грегор Иоганн Мендель (1822—1884)Генетиканың негізін калаушы чех галымы. Бірінші болып тұ-қым куалау факторларының бар екенін айткан, кейін келе ол факторлар ген деп аталды
Бұдан кейін Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы маңызды орын алады. Бұл теория бойынша өсімдіктер мен жануарлардың барлык жасушалары (клетка) өзінен ұсак бөлшектер — геммулалар бөліп шығарады. Олар жыныс органдарына өтеді де сол арқылы белгілер мен қасиеттер ұрпакка беріледі.XIX ғасырдың 80-жылдарында «пангенезис» теориясын неміс зоологі А.Вейсман өткір сынға алды. А.Вейсман «ұрық плазмасы» туралы болжам ұсынды. Бұл болжамында тек жыныс жасушаларында кездесетін, тұқым куалайтын заттың болатындығын айтты.
1902 жылы ағылшын биологі У.Бэтсон тауыктардың айдарларының піініндерінің, ал Кюэно үй тышқандары жүндерінің ак және сүр түстерішн түқым куалауы мысалында көрсетті. Кейірінек 1909 жылы У.Бэтсон өсімдіктер мен жануарлардың әркайсысының 100 шақты белгілерінің тұқым қуалауы Мендель зандарына сәйкес жүретіндігін дәлелдейтін ғылыми деректерді жариялады. 1909 жылы дат биологі В.Иогансен (1857—1927) биологияда аса маңызды болып
есептелетін ген (герекше «genos» — шығу тегі), генотип жөне фенотип деген үғымдарды калыптастырды.
Генетика тарихының бұл кезеңінде организмдердің жекелеген белгілерінің ұрпақтан-ұрпаққа берілуіне жауапты түкым қуалау-шылыктың материалдық бірлігі — ген туралы үғым калыптасып, Мендель ілімінің әрі карай дамуына мүмкіндік туды. Дәл сол кездегі (1901 жыл) голландиялык ботаник Х.де Фриздін организмнің түкым куалайтын касиеттерінің өзгеретіндігін көрсететін мутация теориясыныц ұсынылуы генетика ғылымының дамуында ерекше орын алады.
Генетика тарихындагы шешуші бір кезең америкалык генетик әрі эмбриолог Т.Морганның және оның ғылыми мектебінің түкым куалаушылықтың хромосомалык теориясын ашуымен тығыз байланысты. тұқым куалаушылыктың көптеген заңдылықтарын ашты.
бұл ілімді дамытуда орыс ғалымы Н.И.Вавилов зор үлес қосты. Ол 1920 жылы түкым куалайтын өзгергіпітіктің ұқсас (гомологиялык) қатарлары заңын калыптастырды. Бұл заң бір-біріне жақын туыстар мен түрлерде болатын тұқым қуалайтын өзгерістердің ұқсас болып келетіндігін дәлелдейді.
Ғылымға енгізілген жаңалықтың бірі — 1927 жылы орыс ғалымдары Г.А.Надсон мен Г.С.Филипповтің радиоактивті сәулелердің саныраукүлактарда мутация тудыра алатындығын дәлелдеуі еді.
Ген теориясын дамытуда орыс биологтері А.С.Серебровский мен Н.П.Дубининнің эксперименттік және теориялық жұмыстарының үлкен маңызы болды. Сол сияқты популяциялык генетика мен эволюциялык генетиканың негізін қалауда орыс генетигі С.С. Четвериков тің алатын орны ерекше.
1944 жылы америкалык микробиолог әрі генетик О. Эври тұқым қуалаушы-ң материалдык негізі — ДНК екенддгін дөлелдеді. 1953 жылы америкалык биохимик әрі генетик Дж.Уотсон мен ағылшын биофизигі Ф.Крик ДНҚ-ның молекулальщ кұрылымынын моделін жасады.
Генетика мен селекцияньщ дамуына Қазакстан ғалымдарының да коскан үлесі ерекше. Алшак будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис, т.б. мәселелерді қамтитын генетикалык зерттеулер жүргізілуде. Дөнді жене техникалык дақылдарды түрішілік ж\е түраралық будандастырудың нәтижесінде бидайдың, арпаның, көксағыздың, жүгері мен қант қызылшасының жоғары өнімді будандары мен сорттарын алуда К.Мыңбаев, А.Ғаббасов, Ғ.Бияшев, Н.Л.Удольская жөне т.б. еңбектері зор. М.Х.Шығаева мен Н.Б.Ахматуллина микроорганизмдер генетикасынын дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Н.С.Бутарин, Ә.Е.Есенжолов, А.Ы.Жандеркин алшақ будандастыру әдісімен койдың арқар-меринос тұқымын алды. М.А.Ермеков, Ә.Е.Еламанов, В.А.Бальмонт, т.б. қазактың ақбас сиырын, алатау сиырын және қостанай жылкысын, т.б. асыл тұқымдарды шығарды.
Қазакстанда түңғыш рет М.Ә.Айтхожиннщ баскаруымен молеку-қ биология жөне ген инженериясы саласында көптеген зерттеулер жүргізілді.Соңғы жылдары молекулалық генетика, экологиялык генетика жене радиациялық генетика бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
ІІІ. Трек-сызба құру.
ІV 2. Реферат жазу 1-оқушы
. Үйге 1.§32 0қу.
«Григор Мендельдің өмір баяны және еңбектері»
Генетиканың даму тарихы үш кезеңге бөлінеді. Оның алғашкы екеуі 1865—1953 жылдар аралығын, яғни классикалык генетика дәуірін кдмтиды. Генетика тарихындағы үшінші кезең 1953 жылдан басталады. Ол — химия, физика, математика, кибернетика сиякты накты ғылымдардың зерттеу өдістері мен электрондык. микроскоп, рентгенқүрылымдык анализ, т.б. колданудың нәтижесінде молеку-лалық генетика негізінің қалануы.
1944 жылы америкалык микробиолог әрі генетик О. Эври түкым куалаушылыктың материалдык негізі — ДНҚ екендігш дәле лдеді. 1953 жылы америкалык биохимик әрі генетик Дж.Уотсон мен ағылшын биофизигі Ф.Крик ДНҚ-ның молекулалық қүрылымының моделін жасады.
Казіргі кездегі генетиканың дамуы түкым куалаушылык пен өзгергіштік туралы ілімнің барлык салаларында зерттеу жүмыс-тарының молекулалык деңгейде жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Мысалы, генді организмнен тыс колдан синтездеу, дене жасушаларын будандастыру, генетикалык материалдың алмасуы (рекомбинация), геннің қайта калпына келуі (репарация), биополимерлерді колдан синтездеу, ген инженериясы сиякты проблемаларды зерттеу кеңінен таралып отыр.
Генетика мен селекцияның дамуына Қазакстан ғалымдарының да коскан үлесі ерекше. Алшак будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис, т.б. мәселелерді камтитын генетикалык. зерттеулер жүргізілуде. Дәнді және техникалық дакылдарды түрішілік және түраралык будандастырудың нөтижесінде бидайдың, арпаның, көксағыздың, жүгері мен кант кызылшасының жоғары өнімді будандары мен сорттарьга алуда К.Мыңбаев, А.Ғаббасов, Ғ.Бияшев, Н.Л.Удольская және т.б. еңбектері зор. М.Х.Шығаева мен Н.Б.Ахматуллина микроорганизмдер генетикасының дамуына айтарлыктай үлес косты.
Н.С.Бутарин, Ә.Е.Есенжолов, А.Ы.Жандеркин алшак будандастыру әдісімен койдың аркар-меринос түкымын алды. М.А.Ермеков, Ә.Е.Еламанов, В.А.Бальмонт, т.б. казактың акбас сиырын, алатау сиырын жөне костанай жылкысын, т.б. асыл түкымдарды шығарды.
Қазакстанда түңғыш рет М.Ә.Айтхожиннщ баскдруымен молекулалык биология және ген инженериясы саласында кептеген зерттеулер жүргізіліп, ғылымға айтарлыктай жаңалықтар косылды.
Соцғы жылдары елімізде генетиканың аса маңызды салалары: молекулалык генетика, экологияльщ генетика және радиациялык генетика бойынша ғылыми-зерттеу жүмыстары жүргізілуде.
Тақырыптың түйіні
1. Организмдердің түкым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылым генетика деп аталады. Бүл терминді ғылымға 1906 жылы ағылшын ғалымы У.Бэтсон енгізді.
2. Түқым куалаушыльщ туралы алғашқы түсініктер Демокрит, Гиппократ, Платон жөне Аристотель еңбектерінде айтылған.
Генетиканың накты ғылым болып қалыптасуы чех ғалымы Грегор Мендельдің есіміне байланысты. Ол «Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер» деген енбегінде тұкым куалаушылыктың негізгі заңдыльщтарын атап көрсетті.
4. Генетика тарихындағы шешуніі бір кезең америкалык генетик Томас Морганның және оның шөкірттерінің түкым куалаушылықтың хромосомалық теориясы мен тіркес түңым куалау, т.б. зандылыктарды ашуымен тікелей байланысты.
5. Генетика ғылымынын дамуына казакстандык ғалымдардың да косқан үлесі бар.
Сұрактар мен тапсырмалар
1. Генетика ғылымы нені зерттейді? Тұкым куалаушылык пен өзгергіштік
дегеніміз не? Д 2. Түкым куалаушыльщ туралы ежелгі дөуір ралымдары қандай пікірде болды?
3. Тұкым куалаушылык туралы Ч.Дарвин кандай пікірде болды?
Д 4. Тұкым куалаушылықты дәлелдеу үшін Г.Мендель ңандай енбек жазды? Д 5. Генетика ғылымының дамуына казакстандык галымдардың коскан үлесі
кандай? 6. Түкым куалаушылык туралы Г.Мендельдін еңбегіне реферат дайындаңдар.
10-сынып 14.01.
Сабақтың тақырыбы: Моногибритті будандастыру.
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға моногибритті будандастырудың І заңымен таныстыру.
2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы білім-біліктігін дамыту.
3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп, адамгершілікке тәрбиелеу .
Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.
Сабақтың пән аралық байланысы: өсімдіктану, жануартану математика., шеттілі Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, Мендельдің портреті, электронды оқулық.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV Үйге тапсырма беру.
V. үй тапсырмасын сұрау.
VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
ІІ. Моногибридті будандастырудағы тұқым қуалау заңдылықтары.Гибридологиялық әдіс. Тұқым қуалаушылыктың зандылықтарын зерттеудің ғылыми негізін Грегор Мендель қалады. Грегор Мендель 1822 жылы Гинчица шағын қыстағында, кедей шаруаның отбасында дүниеге келді. 1843 жылы Чехословакияның Брно қаласындағы Августин монастырында тыңдаушы болып орналаскан. Мендель оны бітіріп, діни атак алғаннан кейін Вена университетіне түсіп, екі жыл жаратылыстану ж\е математиканы окып-үйренді.0л 1856 жылы монастырьға қайтып келіл, өмірінің соңына дейін монах қызметін атқарды.
Г.Мендель Венада оқып жүргенде өсімдіктерді будандас-тырумен шұғылданып, түрлі будандың ұрпақ типтерінін статистикалық аракатынасына назар аударып, есептеулер жүргізген.Мендельдің бұл еңбектері 1856 жылы жазда басталган ғылыми-зерттеу жүмыстарына негіз болды. Ол өз төжірибелеріне қолайлы бұршақты (Pisum sativum) алды. Себебі, баска өсімдіктермен салыстырғанда бүұршақтың мынадай айрықша қасиеттері бар: 1) бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айқын ажыратылатын көптеген сорттары бар; 2) өсіруге қолайлы; 3) гүліндегі жыныс мүшелері күлте жапыракшаларымен толық қалкаланып тұратындықтан, өсімдік өздігінен тозаңданады. Сондыктан әр сорт
159өзінше таза дамып-жетілетіндіктен, белгілері ұрпақтан-ұрпаққа өзгеріссіз беріледі; 4) бұл өсімдіктің сорттарын қолдан тозандандыру аркылы өсімтал будандар алуға болады.
Міне, сондықтан Мендель бұршақтың 34 сортынан белгілері айқын ажыратылатын 22 сортты таңдап алып, өз тәжірибелеріне пайдаланды. Ол өсімдіктің негізгі жеті белгісіне көңіл аударды: сабағының ұзындығы, тұқымының пііпші мен түсі, жемістерінің пішіні мен түсі, гүлдерінің түсі мен орналасуы. Мендель өзінің тәөжірибелерін 8 жыл бойы (1856—1864) Брно қаласындағы Августин монастырының бағында жүргізді. Ол өз зерттеулерінің нәтижесі туралы 1865 жылы 8 акпанда сол Брно каласындағы Табиғат зерттеушілер қоғамының кеңесінде баяндады. Соның негізінде «Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер» атты еңбегін жариялады.
Бір ғана жүп белгілерінде айырмашылығы бар ата-аналық формалар будандастырылса моногибридті, екі жүп белгісі болса дигибридті, ал белгілердің саны көп болса полигибридті будандастыру деп атайды.
Моногибридті будандастыру. доминантты қасиет көрсететін бұршақтың гүлінің қызыл түсі мен тұқымының сары түсін — А, рецессивті — гүлдің ак түсі мен тұқымының жасыл түсін — а деп, тұқымының доминантты тегіс пішінін — В, рецессивті кедір-бұдырлы пішінін — b деп белгілейді. Ата-аналык формалар Р әріпімен белгіленеді (латынша «parents» — ата-ана). Аналыкты ♀белгісімен, аталықты♂ белгісімен, будандастыруды х, ұрпактарын Ғ әрпімен (латынша «Filius» — ұрпақ), гаметаларды Г, ал бірінші, екінші жөне үшінші ұрпактарын Ғ1? Ғ2, Ғ3 жөне т.б. деп белгілейді.
Бірінші үрпақтың біркелкі болуы. Мендельдің бірінші заңы. Ата-аналары бір-бірінен бір жүп белгі бойынша ажыратылатын дараларды будандастыруды моногибридті деп атайды. Мендель әз төжірибелерінің
Мендельдің І заңы — бірінші будандық ұрпақтың белгілерінің біркелкі болу зацы калыптасты. Мұны бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы немесе толыц доминанттылыц заңы деп те атайды
Б ірінші ұрпақта басымдық қасиет көрсетіп, бірден жарыкка шығатын белгіні доминантты, көрінбей қалған белгі рецессивті деп атайды. Қарама-қарсы (альтернативті) белгілерді анықтайтын жұп гендер аллелъді гендер деп аталады. Генотип деп ата-аналардан альшатын гендердің толық жиынтьнъш айтады. Генотипіне қарай организм Гомозиготалы деп тек бірыңғай доминантты (АА) немесе рецессивті (аа) аллельдерден тұратын организмді айтады. Гетерозиготалы өр түрлі аллельдерден түрады (Аа). Организмнің ішкі ж\е сыртқы белгілердід жиынтығын фенотип деп атайды.
Бір-бірінен айқын бір жұп белгі арқылы ажыратылатын гомозиготалы дараларды будапдастырса, бірінші ұрпақта генотипі де, фенотипі де біркелкі будандар алынады. Мұны бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы деп
атайды.
Белгілердің ажырау заңы. Екінші ұрпақта ата-аналарының екеуіне де тән белгілердің көрініс беру заңдылығын ажырау заңы деп атайды. Белгілердің ажырауы кездейсоқ болмай, белгілі бір сандык ара-қатынаста жүреді. фенотипі жағынан доминантты ж\е рецессивті белгілердің сандык аракатынасы 3:1-ге тең болып өзгереді
25-і генотипі жағынан доминантты белгі бойынша гомозиготалы (АА), екі бөлігі — 50-і гетерозиготалы (Аа) және бір бөлігі — 25-і рецессивті белгі бойынша гомозиготалы (aa) екенін оңай түсінуге болады.
Бірінші ұрпақтагы алынган гибридтерді өзара будандастырган, екінш іұрпақта(Ғ2)белгілердің ажырауы журеді. Ажырау арақатынасы фенотипі бойыншаЗ: 1, ал генотипі бойынша 1:2:1 -гетең болады.
ІІІ. 98-суретті пайдаланып ата-аналарының Р және ұрпактарының (F1, F2 және Ғ3-тің) генотиптерін табыңдар.
2. Мына сөйлемдерді толықтырындар:
Бірдей гендерді____деп, ал өр түрлі гендерді__деп атайды. Басым гендерді ____, ал басыльщкы____дейді, ата-ананы _ _ әрпімен, ұрпақтарын _ өрпімен белгілейді. Гендердің жиынтығын ____, ал сыртқы көрінісін __ деп атайды.
ІV. Үйге 1.§37. 0қу.
V. 1. Генетика ғылымы нені зерттейді?
2.Тұқым куалаушылык пен өзгергіштік дегеніміз не?
Д 2. Тұқым куалаушылык туралы ежелгі дәуір ғалымдары қандай пікірде болды?
3. Тұқым қуалаушылык туралы Ч.Дарвин қандай пікірде болды ?
4. Тұқым куалаушылықты дөлелдеу үшін Г.Мендель қандай енбек жазды?
5. Генетика ғылымынын дамуына қазакстандық ғалымдардың қосқан үлесі қандай?
10-сынып 16.01.
Сабақтың тақырыбы: Моногибритті будандастырудың цитологиялық
негіздері
Сабақтың мақсаты:
1.Оқушыларға моногибритті будандастырудың цитологиялық
негіздерімен таныстыру.
2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
байланыстыру, есептер шығару арқылы білім-біліктігін дамыту.
3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,адамгершілікке тәрбиелеу Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у. Есептар шығару.
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,
Математика. Тарих, шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, есептер жинағы.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV Үйге тапсырма беру.
V. үй тапсырмасын сұрау.
VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
§38. Моногибридті будандастырудың
Гаметалар тазалығы ережесі. Бірінші буында алынатын будандардын біркелкі болуы мен екінші буын үрпактарында белгілердің ажырау қүбылысын түсіндіру үшін, Мендель гамета тазалығы болжамын үсынды. Онын мәні — организмнің кез келген белгі-қасиетінің дамуын тұқым куалау факторы, яғни ген аныктайды. Мысалы, раушангүлдің қызыл гүлділері мен ак гүлділерін алып будандастырғанда, бірінші будандық ұрпақтың барлығы кызыл гүлді болған. Ол бірінші будан ұрпакта қызыл гүлді өсімдіктің Доминантты «А» гені бар гаметасы мен ақ гүлдінің рецессивті «а» гені бар гаметаларының қосылуының нәтижесі болып есептеледі. Сондықтан олардың генотипінде гүлдің қызыл түсін де, ақ түсін де анықтайтын гендер болады. Бірақ қызыл түстің гені доминантты Раушангүлді моногибридті будандастыру
болғандыктан, бірінші ұрпақтың барлығы да кызыл гүлді болады. Сонда олардың фенотипі бірдей болғанымен, генотипінде екі түрлі ген болғаны. Ал ондай будан организмнен гамета түзілгенде, оған тек бір ғана доминантты «А» гені немесе рецессивті «а» гені беріледі. Бұл жағдайда будан организмнің гаметасында аллельді (жұп) тендер бір-бірімен араласып кетпей, таза күйінде сакталады. Мүны гамета тазалыеы дейді.
Бүршактың хромосо-малар саны — 14, яғни 7 жүп. Алуан түрлі белгілерді аныктайтын аллельді гендер түрлі жұп хромосомалардың бірдей үлескілерінде орналаскан. Мысалы, түкымның түсін аныктайтын аллельді гендері бар бір ғана жұүп хромосоманы алайык. Оның әр сыңарында: А — тұқымның сары түсін анықтайтын доминантты ж\е а — жасыл түстің рецессивті гендері болады. Мейозды бөлінудің нәтижесінде пайда болған бұл сыңар хромосомалар қайтадан жүптасып, ондағы гендер де аллельді жұп кұрайды Ендеше доминантты жөне рецессивті белгі бойынша гомозиготалы даралар будандасқанда, гендері әр түрлі гаметалардың қосылуына байланысты бірінші ұүрпакта біркелкі гетерозиготалы будандар (Аа) алынған. Бұл будандардан екі түрлі гендері бар ұқсас хромосомалар мейозды бөліну кезінде екі гаметаға ажырап кетеді. Осындай екі түрлі, бірінде — доминантты, ал екіншісінде рецессивті гені бар гаметалардың қосылуына байланысты келесі ұрпакта (Ғ2) ажырау жүрген. Ажыраудың аракатынасы 1АА: 2Аа : Іаа сипатта болатыны
Кей жағдайларда Ғгдегі гетерозиготалы ұрпактан доминанттылык белгі толык байкалмай аралык сипатта болады. Мұндай құбылысты толымсыз доминанттылық дейді. Мысалы, раушангүлдің қызыл ж\е ак гүлді формаларын алып будандастырғанда, Ғ1 дегі будандардың гүлдер түстері қызғылт болып шығады, яғни ата-анасының ешкайсысына толық ұқсамай, аралык сипатта болады.
Мұндай гибридтерді өзара будандастырғанда, екінші (Ғ2) үрпакта белгілер ажыраған. Сонда толымсыз доминанттылық жағдайда Ғг-дің генотипі Аа гетерозиготалы болса, Ғ2-де 1АА: 2Аа: Іаа қатьшасында белгілер ажырайды.
1 кызыл: 2 кызғылт: 1 ак түсті аракатынаста болады.
ІІІ. Тест. 1. Баламалы белгілер:
а - әр түрлі,ә - қарама-карсы, б - тәуелсіз; в - бірдей.
2. Диплоидты: а - сперматозоидтар, ө - зиготалар, б - жұмыртқажасушалар, в - аталық жасушалар.
3. Таза тармақ – бұл: а - гомозиготалар,ө - ғетерозиготалар,
б - ұрықсыз,в — оңшауланған.
4. Басымдылык, заңының мәні:
а - бір ағза екіншісіне басымдык жасайды, а - будандарында тек бір ғана белгі пайда болады, б - будандарында қажетті белгі пайда болады, в - будандарында басым белгі пайда болады.
5. Фенотип - бұл: а - аяға (фонға) байланысты, ә - гендердің жиыытығы,
б - сырткы белгілер жиынтығы, в - сыртқы және ішкі белгілерге байланысты
ІV. Үйге 1.§38. 0қу. Есептер
10-сынып 20.01.
Сабақтың тақырыбы: Дигибритті будандастыру.
Сабақтың мақсаты:
1.Оқушыларға дигибритті будандастырудың заңымен таныстыру.
2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
байланыстыру арқылы білім-біліктігін дамыту. 3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,
адамгершілікке тәрбиелеу .
Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,
Математика. Тарих, шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, Мендельдің портреті,
электронды оқулық.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV Үйге тапсырма беру.
V. үй тапсырмасын сұрау.
VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
. Дигибридті будандастыру және белгілердің тәуелсіз ажырау заңдылығы
Міне, осы бағытта Мендель екі жұп қарама-қарсы белгілері бар дараларды будандастырды. яғни тұқымдары сары, жасыл түсті және қабығы тегіс, кедір-бұдыр сорттарын алды. Будандастыруға алынған даралар гомозиготалы болғандықтан, бірінші ұрпактағы барлық будандардың тұқымдары біркелкілік заңына сәйкес сары түсті жөне тегіс пішінді болып шықты. Демек, аллельді гендердің бірінші жұбында тұқымның сары түсі — доминантты, ал жасыл түсі — рецессивті белгі. Аллельді гендердің екінші жұбындағы түқымның тегіс пішіні доминантты да, кедір-бұдырлы пішіні рецессивті белгі ретінде тұқым қуалайды. Егер осы бірінші ұрпақ Ғх будандарын өзара будандастырса, екінші ұрпақта Ғ2 белгілердің ажырау сипаты моногибридтіге Караганда, біршама күрделірек болады. Мысалы, Мендель зерттеулерінде алынған барлық 556 тұқымның 315-сі сары тегіс, 101-і сары кедір-бұдыр және 108-і жасыл тегіс, ал 32-сі жасыл кедір-бұдыр болған. Олай болса, екінші ұрпақта Ғ2 әр түрлі фенотип алынды деп есептесек, олардың сандық аракатынасы 9АВ:ЗАв:ЗаВ:1аb-ға тен немесе 9:3:3:1 қатынасына
Ағылшын генетигі Р.Пеннет ұсынған торды пайдаланып, дигибридті будандастырудың көрінісш толық бейнелеуге болады.тордың сол жа5ына тік сызық бойымен аналық, ал жоғарыдағы көлденең сызық бойымен аталык гаметалар орналаскан. Тордың шаршыларында гаметалардың үйлесімдері жазылады. Бұл үйлесімдерді ұрыктану нәтижесінде түзілген зиготалардың генотиптері деп түсіну керек. Аллельді тендер біркелкі әріптермен, яғни тұқымның сары түсін анықтайтын генді — А, жасыл түсін — а; тегіс қабықты — В, ал кедір-бұдыр пішінді — b әрпімен белгілейді. Осыған байланысты ата-аналық гомозиготалы даралардың генотиптерін ААВВ жөне aabb деп алсак, олардан түзілетін гаметалар АВ жөне ab болады. бірінші ұрпакта (Ғг) генотипі АаВЬ будандар алынады. Барлық будандық ұрпак екі жұп белгі бойынша гетерозиготалы. Әр дарада қатарынан А жөне В гендерінің болуына байланысты фенотиптері ата-аналық доминантты белгісі бар біреуіне ғана ұқсайды.
Дигибридті будандастыру кезіндегі бұршақ тұкымының пішіні мен түсінің тұқым қуалауы Пеннет торына карап, мұндай дигетерозиготалы (АаВЬ) дарадан төрт түрлі гаметалар: AB, Ab, аВ және ab түзілетінін көреміз. Аталық және аналық даралардын әркайсысынан төрт-төрттен түзілген гаметалар қосылған жағдайда Ғ2-де 16 түрлі үйлесім пайда болады. Осы Ғ2 зерттеліп отырған аллельді жүп белгілердің тұқым қуалау ерекшелігі тұқымнын түсі бойынша есептегенде, 416 сары және 140 жасыл түсті тұқым, ал пішініне қарай есептегенде, 423 тегіс және ІЗЗкедір бұдыр тұқым бары анықталған. Ендеше, белгілердің әр жұбы бойынша фенотиптік ажырау шамамен 3:1 арақатынасына тең.Ондағы 16 түрлі үйлесімнің 12-сі сары тұқымды, 4-еуі жасыл тұқымды, сондай-ақ екінші жүп белгі бойынша 12-сі тегіс пішінді, ал 4-еуі кедір-бұдыр тұқымды көрсетеді. ажырау арақатынасы 12:4 немесе 3:1-ге тең болгандыктан, белгілердің кез келген жұбы бойынша ажырау өзге жұбына байланыссыз жүреді деген қорытынды жасалады. Бұл құбылысты белгілердің тәуелсіз ажырау зацы деп, оған мындай анықтама беріледі: бір-бірінен айқын екі (немесе бірнеше) жұп белгі бойынша ажыратылатын гомозиготалы дараларды будандастырған жагдайда екінші ұрпақта белгілер жұбының тәуелсіз тұқым қуалауы және олардыц атпа- аналарына ұқсамайтын жаңа үйлесімдері байқалады.
Қорыта айтканда, дигибридті будандастыру кезінде Ғ2-дегі будан ұрпақтың белгілерінің ажырау нәтижесі мынадай болады.
1. Ғ2-дегі будандар фенотипі бойынша 4 түрлі болған. Саны жағынан алғанда 9 сары тегіс, 3 сары кедір-бұдыр, 3 жасыл тегіс, 1 жасыл кедір-бұдыр фенотиптер түзген.
2. Бұл будандарды генотиптері бойынша 9 түрлі болады: 1ААВВ : 4АаВЬ:2ААВЬ : 2АаВВ : 2АаВВ : 2ааВЬ : lAAbb:laaBB:laabb.
3. Әрбір жұп аллельдің генотиптері моногибридті будан-дастырудағыдай 1:2:1 (4АА:8Аа:4аа және 4BB:8Bb:4bb) қатынасында ажырайды. Фенотиптері бойынша да әр белгі өз алдына моногибридті будандастырудағыдай (3:1) 12 сары: 4 жасыл және 12 тегіс: 4 кедір-бұдыр кқатынасындай болады.
Ғ2-дегі будан өсімдіктер тұкымдарының түсі мен пішіні жағынан ата-аналарынан өзгеше бірнеше комбинация түзеді. Осыған байланыс-ты екінші ұрпақта ата-аналарынан өзгеше жаңа формалар лайда болады. Мысалы, тұқымы сары кедір-бұдыр, жасыл тегіс өсімдіктер.
ІІІ. Тест.
ІV. Үйге 1.§39. 0қу. Есептер
V. Есептер шығару.
10- сынып. Генетика .
1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?
Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.
2. Тұқым қуалаушылық деген не ?
3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?
4. Аристотель тұқым қуалаушылық туралы не айтты?
5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?
6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?
7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.
8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ1,Ғ2,Р ұғымдарына түсінік бер.
9.Мендельдің Біркелкілік заңын түсіндір.
10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.
11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?
12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.
13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?
14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.
10- сынып. Генетика .
1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?
Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.
2. Тұқым қуалаушылық деген не ?
3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?
4. Аристотель тұқым қуалаушылық туалы не айтты?
5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?
6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?
7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.
8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ1,Ғ2,Р ұғымдарына түсінік бер.
9.Мендельдің біркелкілік заңын түсіндір.
10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.
11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?
12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.
13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?
14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.
.
10- сынып. Генетика .
1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?
Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.
2. Тұқым қуалаушылық деген не ?
3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?
4. Аристотель тұқым қуалаушылық туралы не айтты?
5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?
6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?
7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.
8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ1,Ғ2,Р ұғымдарына түсінік бер.
9.Мендельдің біркелкілік заңын түсіндір.
10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.
11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?
12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.
13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?
14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.
10- сынып. Генетика .
1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?
Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.
2. Тұқым қуалаушылық деген не ?
3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?
4. Аристотель тұқым қуалаушылық туалы не айтты?
5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?
6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?
7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.
8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ1,Ғ2,Р ұғымдарына түсінік бер.
9.Мендельдің біркелкілік заңын түсіндір.
10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.
11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?
12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.
13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?
14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.
10-сынып 28.01.
Сабақтың тақырыбы: Дигибритті будандастырудың цитологиялық
негіздері
Сабақтың мақсаты:
1.Оқушыларға дигибритті будандастырудың цитологиялық
негіздерімен таныстыру.
2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
байланыстыру, есептер шығару арқылы білім-біліктігін дамыту.
3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,адамгершілікке тәрбиелеу Сабақтың әдісі: интерактивті, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.
Есептар шығару.
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,
Математика. шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, есептер жинағы.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV Үйге тапсырма беру.
V. үй тапсырмасын сұрау.
VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,.
§40. Дигибридті будандастырудың цитологиялық негіздері
Таякша тәрізді хромосомаларда тұқымның сары жене жасыл түсін анықтайтьш А және а гендері, нүкте тәрізді хромосомаларда тегіс ж\е кедір-бұдыр қабықты анықтайтын В және b гендері орналаскан делік. Олай болса, аналык, дарадағы екі кызыл таякша тәрізді хромосомаларда АА; екі қызыл нүкте тәрізді хромосомаларда ВВ гендері; аталық дарадағы дәл сондай көк түсті хромосомаларда аа жөне bb гендері орналасады. Бұл даралардың әркайсысынан тек бір-бір сортты гаметалар түзіледі. Гаметаларда мейозды бөлінуге байланысты ұқсас хромосомалардың әр жұбынан бір хромосомадан ғана бар. Мұндай гаметалар қосылғанда дигетерозиготалық, яғни белгінің екі жұбы бойынша да гетерозиготалы АаВЬ генотипі қалыптасады. Генотипі дигетерозиготалы организмнен мейоз кезінде хромосомалардьщ экватор жазықтығында кездейсок; орналасу ретіне байланысты олардың әр жұбынан бір-бір сыңардан екі жақ полюске тартылады. Полюске жеткен ұқсас емес екі жұп хромосомадан төрт түрлі үйлесім түзіледі. Соған сәйкес терт түрлі гаметалардың қалыптасу мүмкіндігі болады.
Ұрыктану кезінде гаметалардың қосылуы да кездейсок жүреді. Міне, соның нәтижесінде, екінші ұрпақта Ғ2 9 түрлі генотип түзіліп, 4 түрлі фенотип көрініс береді. Бұл фенотиптердің екеуі ата-аналық
Доминантты гендерді жеткізуші хромосомалар — қызыл, рецеесивтілері —көк түспен көрсетілген
дараларға ұқсас келеді. Олар: сары ж\е тегіс, жасыл және кедір-бүдыр тұқымдар. Қалған екі түрлі фенотип ата-аналарына мүлде ұқсамайды. Олар: сары және кедір-бұдыр, жасыл және тегіс тұқымдар. Мұны мейоз кезіндегі қосылу (конъюгация) құбылысьша байланысты гендердің алмасуының нәтижесінде түзілген жаңа үйлесімдер деп түсінеміз. Полигибридті будандастыру. Бір-бірінен үш немесе одан да кеп белгілерінде айырмашылығы бар дараларды будандастырудыпюлигибридті будандастыру деп атайды. Оларда белгілердін ажырау сипаты дигибридті будандастырумен салыстырғанда біршама күрделірек болады. Мысалы, егер тұқымы сары тегіс, қызыл гүлді бұршақ өсімдігін тұқымы жасыл кедір-бұдыр, ак гүлді бүршакпен будандастырса, доминанттылык заңына сәйкес Ғ1 -де алынған будан ұрпактың барлығы да біркелкі, яғни аналык өсімдікке ұқсас болып шығады.
Дигибридті будандастырудын цитологиялык негіздері.
Ғ2-де күрделі ажырау жүреді. Тұқымның пішінін анықтай-тын гендерді Аа, түсін ВЬ, ал гүлдің түсін Сс деп белгілейік. Сонда ата-аналық формалардың біреуінін генотипі — ААВВСС, ал екіншісінікі — aabbcc, ал Ғ1-де алынатын будан организмдікі АаВЬСс болып келеді Мүндай будан осімдік сегіз түрлі гамета түзеді: ABC, АВс, AbC, Abe, аВС, аВс, abC, abc. Сегіз типті аналык. жыңыс жасушалары сегіз типті аталык гаметалармен кездейсок кездесіп, өздігінен тозанданудың нөтижесінде Ғ2-де зиготалардың 64 түрлі
Ғ2-дегі даралар фенотип бойынша 8 түрлі топқа бөлінеді.аракатынасы: 27 ABC: 9ABc: 9АЬС: 9аВС: ЗАЪс: ЗаВс: ЗаЪС: labc. Сонда фенотип бойынша 27:9:9:9:3:3:3:1 ара-қатьшасындай болып келуі три-гибридті будандастыру кезінде гендердің төуелсіз ажырауына байланысты болады (110-сурет). Қорыта келгенде, Мендель жогарыда келтірілген зерттеу-лерінің негізінде тұкым куалау-шылықтың аса маңызды зан-дылыктарын ашты және оның табиғатын анықтады. Бір бел-гінің тұқым қуалауының екін-ші белгіге төуелсіз екендігін дө-лелдей отырып, ол тұкым куа-лаушылықтың дискреттілігін (окшаулығын), бөлшектене ала-тындығын және генотиптің организмдегі белгі-касиеттерді анықтайтын бірліктердің жиынтыгынан түратындығын көрсетті.
ІІІ. Есептер
ІV. Үйге 1.§40. 0қу.
V. Есептер шығару. Тест.
Тақырыптың түйіні
1. Мендель өзінін заңдарын ашканда, жасушаның мейозды бөлінуі, ДНҚ-ның редупликациялануы, түкым куалаушылыктьщ хромосома-лык теориясы жөне т.б. белгісіз болатын.
2. Г.Мендель моногибридті және дигибридті будандастыруға тәжірибе жасап, түкым куалаушылыктың сырьш ашты.
3. Мендель заңдары кейіннен цитологиялык тұрғыдан толық дәлелденді.
4. Моногибридті будандастыруда (3 + 1) = 3 :1 екі түрлі фенотип, дигибридті будандастыруда (3 + I)2 = 9: 3 : 3:1 төрт түрлі фенотип, ал тригибридті будандастыруда (3 + I)3 = 27 : 9 : 9 : 9 : 3 : 3 : 3 : 1 сегіз түрлі фенотип түзіледі.
10-сынып 25.01.
Сабақтың тақырыбы: Генетикалық есептер шығару
Сабақтың мақсаты:
1.Оқушыларға генетикалық есептер шығару жолдарымен толығырақ таныстыру.
2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
байланыстыру, есептер шығару арқылы білім-біліктігін дамыту.
3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың түрі: Қайталау.
Сабақтың әдісі: есептер шығару, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у. .
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,
Математика. шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, есептер жинағы.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Негізгі бөлім.
ІІІ. Бекіту.
ІV Үйге тапсырма беру.
V. Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,.
ІІ. Қайталау сұрақтары:
1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?
Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.
2. Тұқым қуалаушылық деген не ?
3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?
4. Аристотель тұқым қуалаушылық туралы не айтты?
5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?
6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?
7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.
8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ1,Ғ2,Р ұғымдарына түсінік бер.
9.Мендельдің Біркелкілік заңын түсіндір.
10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.
11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?
12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.
13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?
14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.
10 – сынып. Генетика есептері. Монгибридтті будандастыру.
3. Тұқымның қара түсі бойынша гомозиготалы өсімдік ақ тұқымды өсімдікпен будандастырылған: сонда а) Ғ0-де; ә) Ғ2-де; б) Ғ1-дегі өсімдіктерді оның тұқымы ақ ата-енесімен қайта будандастырылғанда, в) Ғ1 -дегі өсімдікті онын қара тұқымды ата-енесімен қайта будандастырғанда алынатын ұрпақтардың фенотиптері қандай болады?
4.Қара тұқымнан өсіп шыққан өсімдікті ақ тұқымды өсімдікті тозаңымен тозандандырғанда жартысы қара, жартысы ақ түсті тұқымдар алынған. Аналық өсімдіктердің генотипін аныктау керек.
5. Қара тұқымнан өсіп шыққан екі өсімдікті будандастырғанда 3/4 шамасында қара, 1/4 шамасында ақ тұқымдар берген. Ата-енелерінін, екеуінін, де генотиптерін анықтау керек.
6. Тұқымының түсі қара өсімдікті ақ тұқымды өсімдікпен будандастырғанда тек қара тұқымдар алынған. Сондай қара тұқымды Ғ1-де алынған дараларды (особтарды) өзара будандастырғанда алынатын ұрпақтың тұқымдарының түстері қандай болады?
7. Қара тұқымнан өсіп шыққан өсімдікті өздігінен тозандандырғанда 3/4 бөлігі қара және 1/4 бөлігі ақ тұқымдар алынған. Бастапқы өсімдіктердін генотипін аныктау керек.
8. Екі қара тұқымды өсімдіктерді будандастырғанда қара түсті тұқымдар алынған. Олардың ата-енелерінің генотиптерін анықтауға бола ма?
9.Қара тұқымнан өсіп шыққан өсімдікті ақ тұқымды өсімдікпен будандастырғанда қара түсті тұқымдар алынған. Аналық өсімдіктің. генотипін анықтауға бола ма?
10. Жеміс шыбыны дрозофилдің денесінің сұр түсі В, қара түсі в-ға қарағанда басым (доминантты). Екі сұр шыбынды будандастырғанда олардың ұрпағының түстері сұр болып шыққан. Аталық және енелік формалардың генотиптерін анықтауға бола ма?
11. Сұр шыбын мен қара шыбынды будандастырғанда барлық ұрпағының денелері сұр түсті болған. Сұр шыбынның, генотипін аныктау керек.
12. Адамда алты саусақтың болуын (полидактилия) доминантты геннің, ал бес саусақтың болуын рецессивті геннін анықтайтыны белгілі. Ата-аналарының екеуі де гомозиготалы алты саусақты отбасында бес саусакты балалардың тууы мүмкін бе?'
13. Бес саусақты әйел гетерозиготалы алты саусакты ер адамға тұрмысқа шыққан. Олардың балаларының генотипі мен фенотипі қандай болуы мүмкін?
14. Қызанақ (помидор) өсімдігінің, қалыпты ұзындығы А, қысқалығы а-ға қарағанда доминантты.
Сонда; а) егер ұзындығы бойынша осы аталған белгілердің ажырауының арақатынасы 1 : 1 болғанда; б) 3 : 1 қаты-қасындай болып ажырағанда өсімдіктердің генотиптері қандай болмақ?
15. Арпаның ерте пісетіні Р, кеш пісетіні р-ға қарағанда доминантты. Оның екі іріктемесін алып будандастырғанда ерте пісетін формалары кеш пісетіндерінен үш есе көп болған. Ата-енелік іріктемелердің генотипі мен фенотипін аныктау керек.
16. Адамда көздің кара түсі (К) көк түсіне (к) қараранда доминантты. Әкесінің көздері — көк, шешесінің көздері — қара, өзі қара көзді қыз әке-шешелерінің көздері қара, көк көзді жігітке тұрмысқа шыққан. Олардан қара көзді бала туған. Жоғарыда көрсетілген барлық адамдардың генотиптерін аныктау керек.
17. Ірі қараның қара түсті реңін анықтайтын ген кызыл түсті реңін аныктайтын генге қарағанда басым болып келеді. Таза тұқымды қара аталықпеп кқызыл аналық сиырлар будандастырылса, Ғ1-де қандай ұрпақ алынады? Ондай гибридтерді өзара будандастырса, Ғ2-де алынатын ұрпақтар қандай болады?
Қызыл аталықпен Ғ1-де алынған сиырларды будандастырса, қандай бұзаулар туар еді?
18. Миоплегия доминантты белгі ретінде тұқым қуалайды. Әкесі — сау, ал шешесі осы аурумен ауырған гетерозиготалы отбасында ауру балалардың туу мүмкіндігі қандай болмақ?
19. Дені сау әйел, миоплегиямен ауыратын гомозиготалы ер адамға тұрмысқа шыққан. Бұл некеден қандай ұрпақ күтуге болады?
20. Жүгері тұқымының күңгірт түсі ашық түсінен басым. Гомозиготалы күңгірт тұқымды жүгеріні ашық тұқымды жүгерімен будандастырғанда алынатын ұрпақ тұқымдарының түстері қандай болады. Ғ1 -де алынған будан өсімдікті рецессивті гомозиготалы өсімдікпен қайта будандастырса, қандай нәтиже берер еді?
21. Сұлы өсімдігінің биік болуы рецессивті белгі. Егер алынған ұрпактың жартысы қалыпты, ал жартысы ұзын бойлы болса, олардың ата-енелерінің генотиптері туралы не айтуға болады? Осы белгі жөнінен барлық ұрпақтың біркелкі болып шығуы үшін сұлының қандай формаларын будандастыру керек?
ІV. Үйге 1.§36-39. қайталап оқу.
10-сынып 28.01.
Сабақтың тақырыбы: Дигибритті будандастырудың цитологиялық
негіздері
Сабақтың мақсаты:
1.Оқушыларға дигибритті будандастырудың цитологиялық
негіздерімен таныстыру.
2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен
байланыстыру, есептер шығару арқылы білім-біліктігін дамыту.
3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,адамгершілікке тәрбиелеу Сабақтың әдісі: интерактивті, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.
Есептар шығару.
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,
Математика. шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, есептер жинағы.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV Үйге тапсырма беру.
V. үй тапсырмасын сұрау.
VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,.
Сұрактар мен тапсырмалар
Д 1-есеп. 111-суретте теңіз шошқасының екі белгісі бойынша тұкым қуалау касиеттері берілген: а) Ғ, мен Ғ2-дегі ұрпактардын генотиптері мен фено-типтерін табыңдар; ө) тұкым қуалайтын белгілерінің аракатынастарын анықтандар.
176
2-есеп. Екі белгісі бойынша гомозиготалы сабалақ жүнді кара коянды тегіс жүнді ак коянмен будандастырған. Егер жүннің сабалак жөне қара түсті болуы доминантты касиет көрсетсе, бірінші үрпактағы будандардың генотиптері мен фенотиптері қандай болуы мүмкін? (Бүл аталған екі белгінің гендері үксас емес өр түрлі жұп хромосомаларға орналаскан, 112-сурет.)
Берілгені |
Белгі |
Ген |
|
Жүннің сабалак болуы Жүннің тегіс болуы Жүннің қара түсті болуы Жүннің ақ түсті болуы |
А а В b |
ғ. ^-.
111-сурет
112-сурет
Шешуі. Сабалақ жүнді кара коян екі белгі бойынша да гомозиготалы деген. Ендеше,
оның генотипі — ААВВ; тегіс жүнді ак қоянның генотипі — aabb болуы тиіс.
р |
9 |
ААВВх |
|
aabb |
|
|
1 |
|
1 |
г |
|
АВ |
|
ab |
AaBb
Жауабы. Мендель ашқан бірінші үрпақтағы будандардын біркелкілік заңы
бойынша генотипі дигетерозиготалы болады. Өйткені екі белгі бойынша да
гетерозиготалык көрініп түр. Фенотипі біркелкі сабалак жүнді кара түсті
болып шыгады. 3-есеп. Бірінші ұрпақтағы дигетерозиготалы сабалак жүнді кара коянды дәл
өзі сиякты коянмен будандастырғанда, екінші үрпакта кандай нөтиже
алынады? Д 4-есеп. Қызан жемістерінің кызыл түсті жөне домалақ пішшді болуы доминантты
гендермен, ал сары түсті жөне алмүрт пішінді болуы рецессивті гендермен анықталады:
1. Г.Мендель моногибридті будандастыруға жасаған тәжірибесінде, бірінші будан үрпактың біркелкі болуын жөне екінші үрпакта белгінің ажырау күбылыстарын түсіндіру үшін гамета тазалығы болжамын үсынды. Оның мәні — организмде кез келген белгі мен касиеттін даму-ьш түкым куалау факторы, яғни ген аныктайтындығын дәлелдейді.
2. Аталған Мендель заңдарының табиғаты кейіннен цитология ғылымы түрғысынан толык дәлелденіп, колдау тапты.
3. Мендельдің бүршакка жүргізген тәжірибелеріндегі байқалған Кұбылысты толықдоминанттылық деп атайды. Кей жагдайларда Ғх-дегі гетерозиготалы ұрпактан толык доминанттылык байкалмай, аралык сипатта болады, оны толымсыз доминанттылық дейді. Мүны хош иісті раушангүл мен намазшамгүлдің түкым куалайтын белгілерінен көруге болады.
Такырыптың түйіні
1. Организмдердін түкым куалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылым генетика деп аталады. Бүл терминді гылымға 1906 жылы ағылшын ғалымы У.Бэтсон енгізді.
2. Түкым куалаушылык туралы алғашкы түсініктер Демокрит, Гиппократ, Платон және Аристотель енбектерінде айтылған.
Генетиканын нақты ғылым болып калыптасуы чех ғалымы Грегор Мендельдің есіміне байланысты. Ол «Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер» деген еңбегінде түкым куалаушылыктың негізгі зандылыктарын атап кәрсетті.
4. Генетика тарихындагы шешуші бір кезен америкалық генетик Томас Морганның және оның шәкірттерінін. тұкым куалаушылықтын хромосомалык теориясы мен тіркес түкым куалау, т.б. зандылықтарды ашуымен тікелей байланысты.
5. Генетика ғылымының дамуына қазақстандык. ғалымдардын да косқан үлесі бар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Генетика ғылымы нені зерттейді? Түкым куалаушылык пен өзгергіштік дегеніміз не?
Д 2. Тұқым куалаушылык туралы ежелгі дөуір ғалымдары қандай пікірде болды?
3. Тұкьш куалаушылык туралы Ч.Дарвин қандай пікірде болды7 Д 4. Туқым куалаушылықты дөлелдеу үшін Г.Мендель кандай енбек жазды?
Д 5. Генетика ғылымынын дамуына казакстандык ғалымдардьщ коскан үлесі кандай?
6. Тұкым куалаушылык туралы Г.Мендельдің енбегіне реферат дайындаңдар.
§37. Моногибридті будандастырудағы түкым куалау заңдылықтары
Гибридологиялық әдіс. Тұкым куалаушылыктың зандылыктарын зерттеудің ғылыми негізін Грегор Мендель қалады. Грегор Мендель 1822 жылы Гинчица шағын кыстағында, кедей шаруанын отбасында дүниеге келді. 1843 жылы Чехословакияның Брно каласындағы Августин монастырында тыңдаушы болып орналаскан. Мендель оны бітіріп, діни атак алғаннан кейін Вена университетіне түсіп, екі жыл жаратылыстану жөне математиканы оқып-үйренді. Онын бүл алган білімі бүршак өсімдігіне жүргізген тәжірибелері нөтижесінде түкым қуалау зандылыктарын ашуга үлкен ыкпалын тигізді. Ол 1856 жылы монастырьға қайтып келіп, өмірінің соңына дейін монах кызметін атқарды.
Г.Мендель Венада оқып жүрген кезден-ақ өсімдіктерді будандас-тырумен шүғылданып, түрлі будандык үрпак типтерінін статисти-калык арақатынасына назар аударып, есептеулер жүргізген.
Мендельдің бүл еңбектері 1856 жылы жазда басталған гылыми-зерттеу жүмыстарына негіз болды. Ол өз тәжірибелеріне колайлы объекті ретінде бүршакты (Pisum sativum) алды. Себебі, баска өсімдіктермен салыстырғанда бүршактың мынадай айрыкша қасиеттері бар: 1) бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айкын ажыратылатын көптеген сорттары бар; 2) есіруге колайлы; 3) гүліндегі жыныс мүшелері күлте жалыракшаларымен толык калкаланып түратындыктан, өсімдік өздігінен тозаңданады. Сондыктан өр сорт
.
10-сынып 27.01. ж
Сабақтың тақырыбы: Тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы.
Сабақтың мақсаты:
1.Оқушыларды Т.Морганның тіркесіп тұқым қуала заңымен таныстыру және кроссинговер құбылысын түсіндіру.
2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын генетика
заңдылықтарын еске ала отырып,есептерін шығара отырып, ойлау қабілетін дамыту
3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .
Сабақтың түрі: дәріс
Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у,
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,
математика,шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
VІ Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру. Кез келген хромосомада бір емес көптеген гендер орналасқан. Осындай бір хромосомада орналаскан гендердің тұқым куалау ерекшелігін америкалык генетик Т.Морган зерттеді. Ол өз шәкірттерімен бірге 1910 жылдан бастап бірнеше жыл бойы жеміс шыбыны — дрозофилаға тәжірибе жүргізді, тәжірибеде жетілген қанатты сұр шыбынды жетілмеген қанатты қара шыбынмен будандастырғанда — бірішні ұрпактағы барлық шыбындар біркелкі жетілген қанатты сүр денелі болып шыққан. Бұл тәжірибеден дененің сұр түсті болуын және жетілген қанатты анықтайтын гендер — басымдылық қасиеті бар доминантты гендер екені көрінеді.Морган тәжірибені әрі қарай жалғастырып, осы Ғ1- сұр денелі жетілген қанатты ♂ -ты қара денелі жетілмеген қанатты ♀ шыбынмен кері будандастырғанда — Ғ2 тең мөлшерде ата-аналарына ұксас сұр денелі жетілген қанатты және қара денелі жетілмеген қанатты екі түрлі шыбындар алынған.
Б ұл жағдай дененің түсі мен қанаттың дамуын анықтайтыі гендердін бір хромосомада орналасқанын және олардың бірлесіп тұкым қуалайтынын керсетеді. Мейоздык беліну кезінде жұп хромосомалар жас клеткаларға бір-бірден ажырал кетеді. әр хромосомада орналаскан гендер сол бірлескен күйінде бір гаметага түседі. Сол себепті, Ғ1- ғы ♂ будан шыбынынан тек екі түрлі гамета түзіледі.
♂ х ♀
Ғ 1
қара денелі жетіл-ген қанатты — 50%
Сұр денелі жетіл меген қанатты — 50%
Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы гендердің тіркесуі немесе тіркесі, тұқым қуалау деп аталады. Морган заңы деп те атайды. Толық тіркесу
Бір хромосоманың бойында орналаскан және тіркесіп тұқым қуалайтын
гендер тіркесу тобын құрайды.тіркесу топтарының саны әр организмнің жұп хромосом санына байланысты. Мыс.др.шыбынында 8 хр-м болса 4 тіркесу тобын құрайды.
Тіркесу топтарынын саны хромосомалардың гаплоидті жиынтығына сәйкес келеді. Мысалы, дрозофила шыбынында — 4 тіркесу тобы, бұршак-та — 7, жүгеріде — 10, ал адамда 23 тіркесу тобы болады.
К россинговер. Ұқсас жұп хромосомаларды бойлай бірнеше аллельді гендердід орналасатындығы анықталған. Кейде осы жұп хромосомалар айқасып, нәтижесінде X тәрізді фигуралар (пішіндер) — хиазмалар пайда болады. 1911 жылы Морган ашқан бұл күбылысты хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговер деп атады. Бір хромосомада орналаскан екі ген (кызыл хромосомалардағы ақ дактар) айкасу нәтижесінде әр түрлі ұқсас хромосомаларға ауысады.Кроссинговердің нәтижесінде гендердің алмасуы жүреді, соған байланысты сапа жағынан мүлде жаңа хромосомалар түзіледі. Демек, ұрықтану кезінде хромосомаларда гендердің жаңа үйлесімдері пайда болады. Мысалы, Морган дрозофила шыбынына тәжірибе жасағанда, 17%-ы ата-аналарына ұқсамайтын, жаңа белгілері бар шыбындар больш шыккан. Ол белгілер:шыбындардың 8,5%-ы жетілген қанатты, қара дененің болуы, 8,5 %-ы жетілмеген қанат пен сұр дененің пайда болуы. Ол жасушанын мейозды бөлінуі кезінде хромосомалардьщ бір-бірімен айкасып, сәйкес үлескілерімен алмасуының нәтижесі болып есептеледі.Гендер неғүрлым бір-біріне жақын орналасса, хромосома олардың тіркесу мүмкіндігі артып, алмасуға ұшырауы сирек байқалады. Керісінше, бір-біршен алшақ орналасқан гендердің тіркесіп тұқым қуалауы банұсқасы төмендеп, алмасуға жиірек ұшырайтындығы байқалған. Хромосомалардьщ айкасуына байланысты гендер үнемі алмасып отырады.Кроссинговерге ұшырған хромосомалары бар гаметалар аиқасу сыз кроссоверлі, ал ұшырамаған хромосомаларды кроссоверленбеген деп атайды. Хром-ң айкасу мөлшерін, кроссоверлі даралардың пайызын ұрпақтың жалпы санына шағып есептейді. Айкасудың өлшем бірлігіретінде оның бір пайызға тең мөлшері алынады. Оны Т.Морганның кұрметіне морганида, кейде сантиморган (Морганньщ өлшемі) деп атайды
Бұл теорияның негізгі кағидалары мынадай:
ІІІ.Бекіту. Тест сұрақтары.
1. Хромосомада тендер біріне-бірі жақын болса, соғүрлым:
а - олардың арасында айкасу сирек болады; ә - олардың арасында айкасу жиірек болады;
б - айқасу болмайды.
2. Гетерогаметалы:а - гаметаның бір типін түзеді; ә - гаметаның екі типін түзеді; б - гаметаның үш типін түзеді.
3. Тұқым қуалаудың хромосомалык теориясын ең алғаш қалыптастырған:
а - Г. Мендель; ә - Т. Морган; б - Г. де Фриз; в - Н. Вавилов.
4. Егер диплоидты жиынтык 8-ге тең болса, дрозофилада жыныс-тың тұкым қуалауына хромосомалардың неше жұбы жауап береді?
а - 4 жұп ә - 2 жұп, б -1 жұп
ІV. Үйге 1.§41. 0қу.
V.1. Генетика деген не ? 2. Тұқымқуалаушылық,өзгергіштік ден не?
3.Мендель тұқым қуалау заңдылығын еншінші жылы ашты?
5.Генотип, фенотип,рецессивті ,доминантты ұғымдарына түсінік бер.
6. Гибридологиялық әдіс деген не?(«бір-біріне» айырмасы анық көрінетін организмдерді будандастыру. Гибрид денен не?
7.Мендель өз тәжірибесінде асбұршақты неге алды? 8. Мендель бұршақтың неше сортын алып,тәжрибе жасады? (34 тен 22-сін, Ғ2-де 8023 тұқым, сары-6022,жасыл-2001 тұқым).
8.Моно-ди-поли-гибридті будандастыру деген не?
9.Алельді ген,гетерозиготалы,гомозиготалы ұғымына түсініктер бер. 10. Біркелкілік заңы қалай айтылады? 11.Ажыру заңы? 12.Гаметалардың тазалық ережесі? 13. Толымсыз доминантыллық? 14. Талдай шағылыстыру? 15. Моно-ди гибридті будан-ң цитолог,негізі?
10-сынып 30.01.
Сабақтың тақырыбы: Цитоплазмалық тұқым қуалау..
Сабақтың мақсаты:
1.Оқушыларға цитоплазмалық тұқым қуалау заңдылықтарын және түрлерін түсіндіру.
2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын генетика
заңдылықтарын ғылми түрде түсіндіре алу, ойлау қабілетін дамыту
3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у,
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,
математика,шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
VІ Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
Ядродады хромосомадан тыс жерде болатын тұқым қуалау цитоплазмалық деп аталады. цитоплазмалык тұкым қуалау ядролық (хромосомалык) тұкым куалауға қарағанда аналык жолмен жүреді. негізін неміс ғалым-дары К.Корренс пен Э.Баур (1908 ж.) салған.
Пластидтік тұқым қуалау.
Пластидтердің нөруыздардан ж\е РНҚ мен ДНК-дан тұрады.
Бірақ азотты негіздердің құрамы жағынан пластидтердін ДНҚ-сы хромосомадағы ДНҚ-дан өзгеше, сол сияқты РНҚ-ның да рибосомалық РНҚ-дан айырмашылығы бар. К.Корренс түн аруы өсімдігі жапырағының ала болуының тұқым куалауын зерттегенде, оның өсу нүктесінен әр түрлі жасушалардың тобын тапкан. Олардың біреулерінің пластидтерінің хлорофилл түзу қабілеті болмаған да, ал екінші біреулері, керісінше, түзе алатын болған. Соның салдарынан өсімдік жапырағы шүбар ала болып шығады.
Митохондрия арқылы тұқым қуалау. Митохондрия — жасуша-дағы тыныс алуға тікелей қатысы бар органоид Ол өзінін химиялык құрамы жағынан ядролық ДНҚ-дан өзгеше келеді.
Митохондриялык гендер (ДНҚ), негізінен, екі топ белгілерді анықтайды. Біріншісіне, тыныс алу жүйесінің жұмысына байланысты белгілер жатса, екіншісіне, антибиотиктер мен жасуша уына катыстылары жатады.
Осындай бактериялардың кейбіреуінде тыныс алу кемістігі анықталған. Ондай кемістік олардың митохондрияларының тұқым қуалайтын өзгеріске ұшырауына байланысты.Б.Эфрусси деген ғалым ашыту бактериясының мутациялық жолмен пайда болған тыныс алу кемістігі бар өте ұсақ колония түзетін штамын тапкан. Ондай мутантты штамдар өте баяу өседі.
Олар цитохром оксидаза ферментінің жетіспеуінен тыныс алу кемістігіне ұшыраған және спора түзу қабілетінен айырылған. Осындай мутантты бактериялардын митохондрияларындағы ДНҚ-ны алып зерттегенде, оның құрамының өзгергендігі жене соған байланысты генетикалык акпарат кодтау қабілетінен айырылғандығы анықталды. аталмыш қасиеттің тұқым куалауы цитоплазмаға байланысты екенін керсетеді.
Цитоплазмалық аталық ұрықсыздық (стерильдік). Мұндай құбылыс жүгері, пияз, қызылша, зығыр тәрізді өсімдіктерге тән. Жүгері өсімдігінде болатын цитоплазмалык аталық ұрыксыздықты 1930 жылы америкалык ғалым М.Родс ашты. Жүгері бір үйлі , яғни аналық гүлдері собығында жинақталады да, аталықтары шашағында болады. Сол жүгерінің кейбір сорттарыньш шашағынан толық дамымаған, яғни ұрықтандыру қабілеті жоқ аталық тозандар табылған. Бүл осы қасиеттің цитоплазма арқылы тұқым қуалайтындығын көрсетеді.
Цитоплазмалык тұкым қуалауға генетикалық талдау. Цитоплазмада ж\не оның органоидтерінде шоғырланған тұқым қуалайтын факторлар плазмой деп аталады.
ІІІ. Кесте толтыру. 186 бет. 4-ші тапырма
ІV. Үйге 1.§42. 0қу.
V.1. Т.Морган қандай тәжірбе жасап,қандай заң ашты?
2. Тіркесіп тұқым қуалау не себепті бұзылады.?
3. Кросс инговер деген қандай құбылыс?
Жалпы, өсімдіктерде болсын, жануарларда болсын, анальщ жыныс жасушасында цитоплазманың мөлшері көп болады, ал аталық жыныс жасушасында ол жокка жуык. Сондыктан цитоплазмалык тұқым куалау ядролык (хромосомалык) түкым куалауға Караганда аналық жолмен жүреді.
Цитоплазмалык тұкым куалауды зерттеудің негізін неміс ғалым-дары К.Корренс пен Э.Баур (1908 ж.) салған.
К.Корренс түн аруы өсімдігінін, ал Э.Баур қазтамак пен намаз-шамгүлдің ала жапыракты болуының түкым куалауын зерттеді. Нәтижесінде олар мүндай белгінің түкым куалауы цитоплазма күрамындағы пластидтер аркылы болатындығын аныктады. •
Пластидтік түкым қуалау. Пластидтердін, соньщ ігпінде хлоро-пластын жасыл әсімдіктерде фотосинтез процесінің жүруіне тікелей қатысы бар екендігін жаксы білесіндер.
Пластидтердің өзі арнаулы нөруыздардан жөне РНҚ мен ДНК-дан түрады. Бір жасушага шакканда пластидтердің саны жоғары жөне төменгі сатыдағы өсімдіктерде, шамамен, бірден жүзге дейін болады. Жасушасында жалғыз ғана пластиді бар түрлер диатомды балдыр-ларда кездеседі.
Пластидтердің күрамьщда жоғарыда айтылғандай, РНҚ және ДНҚ болады. Бірак азотты негіздердің күрамы жағынан пластидтердің ДНҚ-сы хромосомадағы ДНҚ-дан әзгеше, сол сиякты РНҚ-ның да рибосомалык РНҚ-дан айырмашылығы бар. Сонымен, жүргізілген зерттеулердің нәтижесі пластидтердің тұкым куалаушылыкка катысы бар екенін жөне генетикалык акпараттьщ олардьщ кұрамындағы ДНҚ-да сакталмайтындығын көрсетті.
Пластидтік түкым куалау туралы алғашкы ғылыми деректерді К.Корренс пен Э.Баур алғандығы айтылды. Мысалы, К.Корренс түн аруы өсімдігі жапырагының ала болуының түқым куалауын зерт-тегенде, оның әсу нүктесінен әр түрлі жасушалардын тобын тапқан. Олардың біреулерінің пластидтерінің хлорофилл түзу кабілеті болмаған да, ал екінші біреулері, керісінше, түзе алатьш болған. Соның салдарынан өсімдік жапырағы шүбар ала болып шығады.
Митохондрия арқылы түқым куалау. Митохондрия — жасуша-дагы тыныс алуға тікелей катысы бар органоид екенін білесіңдер. Жасушаның белінуі кезінде олар жаңа түзілген жас жасушаларға шамамен, бірдей мөлшерде ажырайды. Сол митохондрияның күрамынан үзындығы 5 мкм-ден (жануарларда), 20—32 мкм-ге дейін (есімдіктерде) жететін ДНК табылған. Ол өзінің химиялык қүрамы жағьшан ядролык ДНҚ'Дан өзгеше келеді.
Митохондриялық тендер (ДНҚ), негізінен, екі топ белгілерді аныктайды. Біріншісіне, тыныс алу жүйесінің жүмысьгаа байланысты белгілер жатса, екіншісіне, антибиотиктер мен жасуша уына катыстылары жатады.
Генетикалык түрғыда ашыту бактериясынын митохондриялары көбірек зерттелген. Оларда бүкіл жасушадағы ДНК-ның 10—20%-ы болады. Осындай бактериялардың кейбіреуінде тыныс алу кемістігі
1
аныкталған. Ондай кемістік олардын митохондрияларының түкым куалайтын өзгеріске үшырауына байланысты.
Б.Эфрусси деген ғалым ашыту бактериясынын мутациялык жолмен пайда болтан тыныс алу кемістігі бар ете үсак колония түзетін штамын тапкан. Ондай мутантты штамдар оте баяу өседі. Олар цитохром оксидаза ферментшін жетіспеуінен тыныс алу кемістігіне үшыраған жене спора түзу кабілетінен айырылған. Осындай мутантты бактериялардың митохондрияларындағы ДНҚ-ны алыл зерттегенде, оның күрамының өзгергендігі жөне соған байланысты генетикалык акпарат кодтау кабілетінен айырылғандығы анықталды. Бүл келтірілген деректер ашыту бактериясында болатын аталмыш касиеттің түкым куалауы цитоплазмаға байланысты екенін көрсетеді.
Цитоплазмалық аталық үрықсыздык (стерильдік). Цитоплазмалык түкым куалаудын ең айкын да нақты мысалдарының бірі — цитоплазмалык аталык үрьіксыздык. Мұндай күбылыс жүтері, пияз, кызылша, зығыр төрізді өсімдіктерге төн. Жүгері өсімдігінде болатын цитоплазмалык аталық үрыксыздыкты 1930 жылы америкалык ғалым М.Родс ашты. Жүгері өсімдігінін бір үйлі екендігі белгілі, яғни аналык гулдері собығында жинакталады да, аталыктары шашағында болады. Сол жүгерінін кейбір сорттарыньш шашағынан толык дамымаған, яғни үрықтандыру қабілеті жок аталык тозаңдар табылған. Зерттей келе бүл касиеттің цитоплазманьщ бір ерекшеліктеріне байланысты екендігі анықталды. Аталық үрыксыздық касиеті бар өсімдікті калыпты өсімдіктін тозаңымен тозаңдандырғанның озінде, олардан алынған үрпақтың көпшілігі ұрыксыз болып шыккан және мүндай қасиет бірнеше буын бойы жойылмай кайталанып отырған. Бүл осы касиеттің цитоплазма аркылы түкым куалайтындығын керсетеді.
Цитоплазмалык түқым қуалауға генетикалык талдау. Цитоплазмалык түкым куалауды зерттеудің жасушадағы жалпы генетикалык жүйені дүрыс түсіну үшін маңызы бар. Ken уакытка дейін біз генотип деген терминнің мағынасын тек хромосомада шоғырланған гендердің жиынтығы деп түсініп келдік. Ал түкым куалайтын заттың (ДНҚ) цитоплазмада да болатындығы жайлы айтылды. Цитоплазмада жене оның органоидтерінде шоғырланған түкым куалайтын факторлар плазмой деп аталады. Осыған байла-
Жасушанын генетикалык аппаратының жүйесі
|
Геном — хро- |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
мосомалардағы |
|
|
Ядро |
|
|
Ідролық |
|
|||
Генотип — |
/ |
генетикалык |
|
|
|
|
тендер |
|
||
жасушадағы бүкіл |
/ |
материал |
|
|
|
|||||
генетикалык материал |
\ |
|
/ |
|
|
-> |
|
|||
Плазмон — |
Пластидтер |
|
||||||||
Плазмогендер |
||||||||||
|
|
генетикалык материал |
\ |
|
|
|||||
Митохондриялар |
||||||||||
|
|
10-сынып 10.03.
Сабақтың тақырыбы: Мутациялық өзгергіштік
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды мутациялық өзгергіштікпен және олардың түрлерімен таныстыру.
2. оқушылардың оқу материалдарын меңгере отырып, өзгергіштің түрлерін жіктеу,Генетикалық терминдердің мәнін ашу қабілетін дамыту.
3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, СТО элементін пай-у,
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,
шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
VІ Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
ІІ.§49. Мутациялық өзгерііштік
Мутация дегеніміз — организм генотипінід, яғни хромосомалар мен олардың кұрамды бөліктері — гендердің өзгеруіне байланысты кездейсок пайда болатын, тұкым куалайтын өзгергіштік. Бұл ұғымды ең алғаш голландиялык ботаник Х.Де Фриз қалыптастырды. Мутация сырткы орта факторларының әсерінен пайда болады, оларды мутагендер деп атайды. Мутагендердің үш түрі кездеседі. Олар: физикалык, химиялық және биологиялык мутагендер. Физикалык мутагендерге радиоактивті сәулелер, ультракүлгін сөулелер, лазер сәулелері және т.б. жатады. Химиялық мутагендерге: колхицин, этиленимин, никотин қышкылы және т.б. химиялық қосылыстар жатады. Өте жоғары концентрациядагы кейбір гербицидтер мен пестицидтер де мутация тудыра алады. Жасушадағы зат алмасу процесі кезінде түзілетін кейбір ыдырау өнімдері мен организмге тағам арқылы келіп түсетін радиоактивті заттарда да (мысалы, сүйекте жинакталатын стронций, т.б.) мутагендік ққсиет болады. Оларды биологиялық мутагендер дейді.
Генотиптің өзгеру сипатына қарай мутациялар гендік, хромосомалық, геномдық және цитоплазмалық болып бөлінеді.
Гендік мутация. Гендік мутация ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтердің орналасу ретінің өзгеруіне байланысты болады. Мысалы, ДНҚ кұрамындағы қатар тұрған екі нуклеотидтің орын алмастыруы немесе бір нуклеотидтің түсіп кқлуы мүмкін. Соның салдарынан генетикалық код өзгереді де, тиісті нәруыз синтезделмей қалады немесе синтезделген нәруыздың қасиеті өзгереді. Ол ақыр аяғында келіп, организм белгісінің өзгеруіне апарып соғады.. Мысалы, селекцияда өсімдіктердің жаңа сорттарың жануарлардың тұқымдарын және микроорганизмдердің жаңа түрлерін алу үшін қажетті материал ретінде пайдаланылады.
Хромосом. мутация.Бұл жағдайда хромосомалардың құрылымы өзгереді. Ондай өзгерістер хромосомаішілік және хромосомааралыкқболып келеді. Хромосомаішілік: дефишенсия — хромосома ұштарының жетіспеушілігі; делеция — хромосоманың бір бөлігінін үзіліп түсіп қалуы; инверсия — хромосома бөлігінін 1800-қа бұрылуы гендерің орналасу ретінің өзгеруі; дупликация — хромосоманың белгілі бір бөлігінің екі еселенуі.
Хромосомааралык өзгерістерге хромосоманың бір белігінің оған ұқсас емес басқа бір хромосомамен ауысып кетуі жатады, оны транслокация дейді. Сол сияқты бұған хромосомалар арасында көпірлердің түзілуін де жатқызуга болады.
Геномдык мутация. Геномдыц мутация дегеніміз — жасушадағы хромосомалар санының өзгеруіне байланысты болатын өзгергіштік. Геном дегеніміздін өзі — гаплоидті хромосомаларда болатын гендердің жиынтығы. . кейбір жағдайда бұл механизмдер бұзылады да, хромосомалар жасушадағы екі полюске тендей ажырамайды. Сонын салдарынан хромосома саны оөгерген жасушалар пайда болады. Геномдык мутация хромосома санының гаплоидті жиынтыққа еселеніп немесе еселенбей езгеруіне байланысты. Егер еселеніп көбейсе, оны полиплоидия, ал еселенбей көбейсе не азайса, анеуплоидия немесе гетероплоидия деп атайды.
Полиплоидті организмдер хромосома санының еселену дөрежесіне қарай 3 п — триплоиді, 4 п — тетраплоидті, 5 п — пентаплоидті жөне т.б. болып келеді. Полиплоидия организмнің түрлі белгілерінің езгеруіне себеп болады. Сондыктан ол эволюция мен селекция үшін аса маңызды болып есептеледі. Мысалға, орыс селекционері В.С. Федоров шығарған карабидайдың тетраплоидті формасын алайық. Қарабидайдың бұл түрі қалыпты диплоидті формасына Караганда сабағы мықты, дәндері ірі әрі салмақты болып өзгерген.
Жалпы полиплоидиянын нәтижесінде, өсімдіктердің жеке мүшелерінің көлемі ұлғаяды. Ал оның негізінде жасуша көлемінің үлғаюы жатады, соған сәйкес, оның кұрамындағы нәруыз, көмірсу, майлар, витаминдер және т.б. заттардың мөлшері артады.
Полиплоидия — жануарларда өте сирек кездесетін кұбылыс Бүл көбінесе жыныстык көбеюі партеногенез жолымен жүретін жөндіктерде кездеседі. Мысал ретінде аскариданы, жер құрттарын, көбелектерді алуға болады. Полиплоидияның жануарларда сирек кездесуінің бір себебі олардың полиплоидия жағдайында ұррак бере алмайтындығына байланысты. Мысалы, тышкандарда триплоидті зиготаның болатындығы анықталган, бірак олардың тіршілік кабілеті болмайды.
Анеуплоидия. Анеуплоидия немесе гетероплоидия хромосома санының гаплоидті жиынтыққа еселенбей өзгеруінің нәтижесінде пайда болады. Бұл құбылысты ең алғаш К.Бриджес дрозофила шыбынындағы жыныспен тіркесіп тұқым куалау зандылығын зерттеу барысында байкағандығын .Ол аналық шыбынның дене жасушасынан ХХУ хромосомалардың (сонда У артық), ал аталықтарынан ХО (яғни У жоқ) хромосомаларды тапты. Осыған байланысты дрозофила шыбындарының кейбір белгілерінің (канаты, көзі жөне т.б.) өзгеретіндігі анықталды. Мұндай жағдай өсімдіктер мен жануарларда ж/е адамда да кездеседі. Мысалы, адамда 21-жүп хромосомада 46-ның орнына 47 хромосома болса, Даун ауруы пайда болады. Ондай адамның акылы кем, дене мүшелерінде түрлі кемістіктер болады.
Анеуплоидия құбылысының практикалык маңызы да бар. Ол өсімдіктер селекциясында жекелеген хромосомаларды ауыстыру арқылы жаңа мол өнімді түрлерін алу үшін колданылады.
Цитоплазмалык мутация. Бүл жасуша цитоплазмасында кездесетін плазмогендердің өзгеруіне байланысты болады. Плазмогендер, негізінен, пластидтер мен митохондрияларда болады. Цитоплазмалык мутация да гендік жене т.б. мутациялар сияқты ұрпақтан-ұрпакка беріліп түкым куалайды. Мысалы, кейбір саңы-раукүлактарда тыныс алу кемістігі болатындығы аныкталған. Зерттей келе ондай кемістік олардың митохондрияларында болатын геннін мутацияға үшырауына байланысты екендігі аныкталған. Осы сиякты пластидтер күрамында болатын геннін өзгеруіне байланысты хлорофилдік мутация пайда болады.
ІІІ. Биологиялық диктант.
А. Мутагендердің _ _ түрі бар, оларға____мутагендер жатады.
Ә. Хромосомалардын белгілі бір бөлігінің екі еселенуін____, ал хромосоманың
бір бөлігінін үзіліп түсуін____деп атайды.
Б. Хромосомалар санының екі еселенуін____, уш еселенуін____, ал төрт
еселенуін _ _ деп атайды.
ІV. Үйге 1.§49. 0қу.
V.1. Зерханалық жұмысты тексеру.
2. Модификациялық өзгергіштік деген не?
3. Модификациялық өзлегергіштің болу себептерін атаңдар.
1. Окулыктағы материалдарды пайдаланып, берілген кестені толтырыңдар.
Өзгергіштік |
Мутацияның типтері |
Мутацияның пайда болу себептері |
Мутация |
|
|
толыктырыңдар:
А. Мутагендердің___түрі бар, оларға___мутагендер жатады.
Ө. Хромосомалардын белгілі бір бөлігінін екі еселенуін___, ал хромосоманың
бір бөлігінін үзіліп түсуін___деп атайды.
Б. Хромосомалар санынын екі еселенуін___, үш еселенуін___, ал төрт
еселеяуін____деп атайды.
10-сынып 3.04.09..
Сабақтың тақырыбы:Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңы
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңытаныстыру.
2. Оқушылардың оқу материалдарын меңгере отырып, өзгергіштің түрлерін жіктеу,Генетикалық терминдердің мәнін ашу қабілетін дамыту.
3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, СТО элементін пай-у,
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
VІ Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
ІІ. Орыс генетигі Н.И.Вавилов тұқым қуалайтьн өзгергіштікті зерттегенде систематикалық жағынан бір-біріне жақын тұрған түрлер мен туыстарда кездесетін мутациялардың ұқсас болып келетіндігін анықтады. Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар» деп аталатын заңын ашты. Бұл заң бойынша, шығу тегі жағынан бір-біріне жақын, соған байланысты морфологиялық, физиологиялык және т.б. қасиеттері бойынша ұқсас организмдердің тұқым қуалайтын өзгергіштігі де ұқсас болып келеді. Мысалы, астық тұқымдасына жататын бидайөзгергіштіктің ұксас катар лары болатындығы анықталған, арпа, сүлы, жүгері, күріш, тары, бидайыктарда дөнінің түсі мен пішіні, өніп-осуі, пісіп-жетілу мерзімі, суыққа төзімділігі жене т.б. касиеттері жөнінен түкым қуалайтын
Астық тұкымдастардағы тұңым қуалау өзгергіштігінің ұксас қатарлары (Н.И.Вавилов бойынша)
1.Жақын түрлер мен туыстардын генетикалық құрылымының ұқсастығы жөне олардың шығу тегінің бір екендігі;
2.Белгілі бір сыртқы орта жағдайларында жүретін сұрыптаулардың әсері.
Тұқым куалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңы селекцияда кеңінен қолданылады. Мысалы, XX ғасырдың 20-жылдарына дейін қатты бидайдың тек қылтанақты түрлері бар екендігі белгілі болып келген. Ал жұмсақ бидайлардың қылтанақсыз түрлерінің болатыны анықталғаннан кейін катты бидайлардың да сондай қылтанақсыз түрлерін алуға мүмкіндік туды.
Н.И.Вавилов Абиссинаға барған сапарында қатты бидайдың қылтанақты түрлерін тапты, ал белгілі селекционер А.П.Чехурдин бидайдың сол түрін қылтанадсыз жұмсақ бидаймен будандастыру аркылы оның қылтанакты сортын шығарды.
Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар жануарларда да кездеседі. Мысалы, альбиностар (түстің ақ болуы) теңіз шошкасында, кояндарда және т.б. кеміргіштердін барлығында да кездеседі. Әр түрлі микроорганизмдерден де ұқсас тұқым қуалайтын биохимияльщ өзгерістер байқалған.
Ұқсас қатарлар заңы түрлердің пайда болуында, мутациялық өзгерістердің рөлі барлык тірі организмдерге тән екендігін керсетті. Жалпы, бұл заң алға белгілі бір мақсат қоя отырып, қажетті деген тұқым қуалайтын өзгергіштікті қолдан жасаудың әдістерін ойластырудың биологиялык негізі болып есептеледі.
түрлер мен туыстарда болатын мутациялык өзгергіштіктер, белгілі селекционер А.П.Чехурдин осы заңдылықты пайдаланып, жұмсақ бидайдың қылтанақты сортын шығарған.
ІІІ. тапсырмалар
Д 1. Мына сөйлемдерді толыңтырындар.
А. Гомологтік қатарлар заңын______________________
Ә. Бұл заңның мәні__________________________
2. Қатты бидайдың қылтанақты іріктемелерін (түрлерін) кім және қалай алды?
3. Ұқсас қатарлар заңының іс жүзіндегі пайдасы неде деп ойлайсыңдар?
ІV. §50.
V. Тест. Тапсырмасы.
10-сынып 7,10. 04.
Сабақтың тақырыбы:Генетика және эволюциялық теория.
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңытаныстыру.
2. Оқушылардың оқу материалдарын меңгере отырып, өзгергіштің түрлерін жіктеу,Генетикалық терминдердің мәнін ашу қабілетін дамыту.
3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, СТО элементін пай-у,
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
VІ Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
ІІ. Генетика және эволюциялық теория
Ч.Дарвин эволюцияның қозғаушы күші болып табылатын үш факторды, тұқым қуалаушылықты, өзгергіштікті және сұрыптауды аныктады.
Түрдің пайда болуы барысында эволюциялық фактордың тигізетін әсерлерін түсіну үшін сол түрлердің шығуына және дамып-қалыптасуына негіз болып есептелетін популяцияның генетикалық заңдылықтарын білу кажет.
Популяциялар генетикасы. Популяция деп тіршілік ортасы және оған бейімделу кабілеті де бірдей, бір-бірімен будандасып ұрпақ бере алатын бір түрге жататын дараларды айтады. Қолдан сүрыптау аркылы алынатын жануарлардың тұқымдары мен өсімдіктердің сорттары да жеке популяцияларға жатады.
Популяцияның генетикалык құрылымың ең алғаш статистикалық және генетикалық әдістерді қолдана отырып, дат генетигі В.Иогансен зерттеді. Оның 1903 жылы «Популяциядагы және таза линиялардағы тұқым қуалау» деген еңбегі жарық көрді. Бүл ілімді орыс генетигі С.С.Четвериков әрі қарай жалғастырып, дамытты.
Сонда бұл тәжірибенің нәтижесі, бұршақтың сорт популяциясы генетикалық құрылымы жағынан әртекті даралардан тұратындығын және оның әркайсысы таза сорттармақтардың (чистая линия) бастамасы бола алатындығын керсетеді. өздігінен тозаңданатын өсімдіктер популяциясының генотиптері ж\е анықталатып белгілері көбінесе гомозиготалы (АА немесе аа) жағдайда болады.
Ал жануарлар мен айкас тозанданатын есімдіктер популяция-сының генотиптері еркін будандасу негізінде қалыптасады. көпшілігінде гетерогенді (Аа) болып келеді. Мұндай популяциянын генетикалық құрылымын зерттеудің бір жолы — жекелеген гендер бойынша гомозиготалы және гетерозиготалы даралардың таралу сипатын аныктау.
Мысалы, популяциядағы бір геннің екі түрлі өлшемі бойынша гомозиготалы АА және аа даралары сан жағынан бірдей дейік. Олардан А жене а гендері бар аталык жөне аналық гаметалар ген мөлшерде түзіледі. Осындай гендері бар даралар будандасқанда мынадай нәтиже шығады:
♀ ♂ |
0,5 А |
0,5 а |
0,5 А |
0,25 АА |
0,25 Аа |
0,5 а |
0,25 Аа |
0,25 аа |
Сөйтіп, бүл мысалдан еркін будандасу жағдайында әр буын сайын доминантты жөне рецессивті гендері бар гаметалардьщ мелшері бір деңгейде, яғни 0,5 А және 0,5 а болатынын көреміз.
Бірак кейде популяциядағы гомозиготалар санының тең бол-майтындығы байкалады. Мысалы, карабидайдың бір популяция-сындағы сабағының түгі бар өсімдіктер түгі жоқ осімдіктерге кара-ганда терт есе көп болып келеді (4АА:1аа). Бүл жағдайда гаметалардың аракатынасы 0,5 А:0,5 а емес, 0,8 А:0,2 а болады. Будандастыру нөтижесінде олардан мынадай үйлесім түзіледі:
|
0,8 А |
0,2 а |
0,8 А |
0,64 АА |
ОДбАа |
0,2 а |
0,16 Аа , |
0,04 аа |
Нөтижесінде өр жүз есімдіктің орта есеппен 96-сы түкті (64 гомозигота, 32 гетерозигота), тек төртеуі ғана түксіз болып шығады.
Бүл жағдайда келесі будандарда да «А» аллелі бар гаметалардың молшері 0,8 (0,64 гомозигота АА-дан, 0,16 гетерозигота Аа-дан), ал «а» аллелі бар гаметаньщ мөлшері 0,2 (0,04 гомозигота аа-дан, 0,16 гетерозигота Аа-дан келеді) болады.
231Харди—Вайнберг заңы. 1908 жылы ағылшын математигі Г.Харди мен неміс дөрігері В.Вайнберг популяциядағы генотип пен фенотиптін таралу жиілігін анықтайтын формула ұсынды.
Мысалы, адам популяциясындағы кейбір тұқым куалайтьш аурулардың таралу сипатын аньщтау және т.б. Өсімдіктер мен жануарлардың табиғи популяцияларына жүр-гізілген генетикалык зерттеулер олардың фенотип жағынан біркелкі болғанымен, түрлі рецессивті мутацияларға бай келетінін көрсетті. Ондай мутациялар генотиптері гетерозиготалы болып түрғанда фенотип түрғысынан ешкандай да білінбейді. Тек будандасу кезінде екі рецессивті аллель кезігіп, рецессивті гомозигота болғанда ғана білінеді. Мүндай жағдайда мутация тікелей табиғи сүрыпталудың бакылауына өтеді. Сейтіп, академик И.И.Шмальгаузеннің сөзімен айтатын болсак, өрбір түр мен популяция озінде «түкым куалайтын әзгергіштіктің корын» жинактаған күрделі гетерозиготалы жүйе болып есептеледі. Ол популяциянын тіршілік жағдайы әзгергенде ғана табиғи сүрыпталу аркылы жүзеге асырылады. Әр популяцияның өзіне тән гендік коры болады. Гендік қор (генофонд) дегеніміз — популяцияның, түрдің немесе систематикалык топтың гендерінің жиынтығы.
Мысалы, ірі өндіріс орталықтарында түтін мен ыс көп болғандыктан, сол манда өсетін ақ кайыңның діңгегі коңырқай күңгірт болып өзгереді. Соған байланысты кайыңда тіршілік ететін ақшыл көбелектердің арасында кейде күңгірт түсті мутанттар пайда болады. Егер мұндай құбылыс ауасы таза ауыл жағдайында болса, сүрыпталу арқылы жойылып кетер еді. Себебі ақшыл қайындағы күңгірт түсті көбелектер тез көзге түседі. Сондықтан оларды құстар жеп құртады. Ал түтінмен ысталған қайыңдағы көбелектер көзге көп түспейді, яғни табиғи сұрыпталу оларды сақтап қалады. Сұрыптаудың мұндай түрін қозғаушы сұрыптау дейді. Сонда мұндай сұрыпталуды жүзеге асыратын фактор — көбелектерді жейтін құстар. Егер сұрыпталу өте жылдам қарқынмен жүрсе, тез арада күңгірт түсті популяция пайда болады. Мысалы, Манчестер қаласының маңындағы қайың көбелегінің күңгірт түсті түрлері ақшыл көбелектерді 20 жылдың ішінде ығыстырып шығарған. Қозғаушы сүрыптау эволюцияда басты рөл аткарады. Бүған жылқының эволюциясы барысында оның аяғының саусактылықтан так түяктылыкка дейінгі өзгерісі де дәлел бола алады.
Қозғаушы сүрыптаумен катар табиғатта тұрақтандырушы сұрыптау да кеңінен таралған. Біршама түракты орта жағдайларында тіршілік ететін түрлерде болатьщ өзгерістер жағымсыз болуы мүмкін. Мұндай жағдайда аз озгерістерді тудыратын мутациялар сакталып, керісінше, көп өзгеріс тудыратын мутациялар жойылып отырады.
Тұрақтандырушы сұрыптауда, мысалы, жәндіктер арқылы тозаңданатын өсімдіктер гүлінің бір шағын бөлігі ғана өзгереді. Бұл сол жәндіктің мөлшеріне ғана шақ келеді, ал олай болмаған жағдайда тозаңдануға жағымсыз өсер етер еді.Мезозой дөуірінде пайда болған саусаққанатты балықтарға жататын латимерия осы күнге дейін өзгеріссіз тіршілік етіп келеді.
Сол сиякты Қазакстанда кең тараған акбөкен кайнозой дәуірінен бері карай орта жағдайларының түрлі өзгерістеріне қарамастан сақталып келеді. Бұларды тұрақтандырушы сұрыптаудың нәтижесі деп білеміз.
Қозгаушы сұрыптау мен тұрақтандырушы сұрыптау бір-бірімен тығыз байланысты. Қозғаушы сұрыптау қоршаған ортаның ауыспалы жағдайында түрлердін өзгеруіне ыкпал етеді. Ал тұрақтандырушы сұрыптау біршама тұрақты орта жағдайларында тиімді өзгерістерді сақтап, тұрактандырып отырады.Қозғаушы сүрыптау табиғаттағы түрлердің алуан түрлілігін камтамасыз етеді. Тұрактандырушы сұрыптау түрлердің тұрақтылығын сақтайды.
ІІІ.Сұрақтар мен тапсырмалар
Д 1. Окулықта берілген материалдарды пайдаланып, мына кестені толтырыңдар.
Табиғи сұрыпталудын формалары |
Мысалдар |
Түрдің тұрақта-луына өсері |
Эволюциялық маңызы |
1. Тұрактандырушы сұрыптау 2. Қозғаушы сұрыптау |
|
|
|
2. Гендік кор дегешміз не?
3. Популяцияның генетикалық кұрылымын кім зерттеді?
4. Табиғи сұрыпталудын қандай түрлері бар?
ІV §51. оқу.
V. 1. Тұқым қуалаудың өзгергіштік заңын ашқан қай ғалым?
2. Бұл заңдылықты қай өсімдіктермен тәжірибе жасап көрсетуге болады?
3. Тұқым қуалаудың өзгергіштік заңын жануарларда кездесетінін қалай дәлелдеуге болады?
2. Популяция дегеніміз не? Популяцияның генетикалық құрлымын зерттеген қай ғалым?
3. өздігінен тозаңданатын өсімдіңктердің популяциясында генетиптері қандай?
4. айқас тозаңданатан және жануарлардың популяциясының генетиптері қандай?
«Тексерілді»
Оқу ісінің меңгерушісі: А.Ермаханов
Күні:23.05.13
Сыныбы:10
Сабақтың тақырыбы: Қайталау
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушылардың өткен тақырыптар бойынша білімдерін пысықтау.
2. Оқушылардың теориялық білімін сараманды ұштастыра алу қабілетін дамыту.
Биологиялық терминдердің мәнін аша білу.
3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың әдісі: тест сұрақтарына жауап беру., талдау жасау,есептер шығару
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ.. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Қайталау материалдары.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Бағалау .
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
ІІ. Тест тапсырмалары I нұсқа
1. Генетикалык зерттеулер жүргізуге қолайлы жөндік: А. дрозофила шыбыны;-
в) шаян.б) өрмекші; ә) коңыз;
2. Генетика ғылымы нені зерттейді?а) сұрыптауды; ә. түкым куалаушылык пен өзгергіштікті;'
б) эволюцияны; в) селекцияны.
3. Екі немесе бірнеше аллельді емес доминантты гендердің бірін-бірі толықтырып, белгінің пайда болуын калай атайды?4) комплементарлық; ә) көп аллельдік ; б) эпистаз в) полимерия.
4. Г. Мендель зандарын екінші рет ашып, дөлелдеген ғалымдарды атаңдар:
а) Х.Де Фриз ә) К.Корренс б) М.Ә.Айтхожин в) Э.Чермак-Зейзенегг
5.Белгілі бір белгіге ғана жауап беретін тендер калай аталады?
А. аллельді ә) баламалы б) рецессивті в) доминантты.
6. Гендердің хромосомаларда орналасатынын кім дөлелдеді?
а) К.Корренс; ә) Т.Морган; б) Ч.Дарвин в) И.Н.Вавилов.
7.Ұқсас хромосомалардьщ сөәкес бөіктерінің өзара алмасуы қалай аталады?
А. кроссинговер;ә) конъюгация; б) локус; в) транслокация.
8. Бұршак қандай қасиеттерімен ерекшеленеді?
а) фенотипте білінетін бірнеше белгілері бар; ә) өсіруге қолайлы;
б)өздігінен тозаңданады; в)барлык жауап дұрыс;.
9.Аллельді жүп геннің біреуінің доминантты касиет керсетіп, рецессивті геннің әсерінің байқалмауы қалай аталадьі? А.толык доминанттылық ә) толымсыз доминанттылық
б) рецессивтілік; в) доминанттылык.
10. Г.Мендельдің бірінші заңы калай аталады?
А. біркелкілік ә) белгінің ажырауы; б) тіркес түқым қуалау; в) тәуелсіз таралу.
11. Доминантты белгі дегеніміз не? а) аныкталатын белгі;
ә) анықталмайтын белгі; б) бірден көрінетін белгі;-в) байқалмайтына белгі.
12. Басым гендер калай аталады?
а) доминантты; ә) рецессивті; б) аллельді;» в) аллельді емес.
13. Гендердің өзара әрекеттесуі нешеге болінеді?а) екіге; ә) төртке; б) үшке; в) беске.
14.Жүп тендер калай аталады?а) рецессивті; б) доминантты; ә) аллельді в) эпистаз
15. Әке-шешесінің каны I топ болса, ұрпактарының қан топтары қандай болуы мүмкін?
а) I топ; ә) IV топ; б) III топ; в) II топ.
16. Гендердін жиынтығы қалай аталады? а) фенотип;(б) генотип;
ә) помекликросс в) кроссинговер
17. Шешесінің каны гетерозиготалы III топ, әкесі IV топ. Ұрпақтарының қан топтары қандай болады? а) Ір II, IV; 6) II, III, IV; б) III, II, I; в) IV, I, II.
18.Әр турлі гендер калай аталады?а) гомозиготалы;б) гетерозиготалы ә) комплементарлык в) эпистаз.
19.Г.Мендель моногибридті будандастыруға тәжірибе жасау үшін қанша бұршақ алды?
а) 8023; ә) 7003; б) 5065; в) 60232.
20. Гендердін хромосомадағы орнын калай атайды? а) тіркесу тобы; б) кроссинговер; ә) локус в) генотип.
II нұсқа
1. Тұкым куалаушылықтың негізгі заңдылыктарын алғаш зерттеген кім?
а) Т.Морган б) Ч.Дарвин ә) Г.Мендель в) Н.И.Вавилов.;
2. Бір геннің екінші генге басымдык қасиет көрсетуі калай аталады?
а) комплементарлық ә) эпистаз; б) полимерия; в) локус.
3. Ген деген терминді ғылымға кім енгізді? а) Т.Морган; б) С.С.Четвериков; ә) И.Павлов в) В.Иогансен.
4.Бірнеше доминантты тендер өзара әрекеттесе отырып, бір белгінің көрінуін айқындай түсуін не деп атайды?а) комплементарлық б) эпистаз; ә) полимерия в) көп аллельділік
5.Г.Мендель қандай өсімдікке тәжірибе жүргізді?а) намазшамгүл; б) бүршақ; ә) шомыр в) қызан.
6.Тұқым қуалаудын хромосомалық теориясының негізін қалаған ғалым:
а) Г.Мендель б) Н.И.Вавилов в) В.Иогансен.6) Т.Морган
7. Бұршақтың канша іріктемесі бар? а) 40 б) 52; ә) 34 в) 20.
8. Аллельді емес гендердін өзара әрекеттесуінің неше типі бар? а) 5б) 3;ә) 2; в) 4,
9. Г.Мендельдін үшінші заңы қалай аталады?
а) тіркес тұқым куалау; б) ажырау заңы;ә) белгілердін тәуелсіз ажырауы; в) өзгергіштік.
10. Аллельді гендердің екеуінің де әсері бірдей байқалып, аралық сипаттағы форманың қалыптасуы калай аталады? а) толық доминанттылық;ә) толымсыз доминанттылык;
б)рецессивтілік; в) доминанттылық.
11. Басыңкы гендер калай аталады?
а) аллельді; б) рецессивті; ә) геномды; в) доминантты.
12.Әр доминантты ген жеке күйінде өзінің белгісін жарыққа шығара ала ма?
А.шығарады;.б)шыгармайды; ә) екі жауап та дүрыс; в)екі жауап та дұрыс емес. ,13.Организмнің ішкі-сырткы жиынтығы қалай аталады? а) фенотип; б) генотип; ә) полимер в) полимерия.;
14.Әке-шешесінің қаны IV топ болса, балаларының кан тобы кандай болуы мүмкін?
а) I, II ә) III, IV б) II, IV, III в) II, III
15. Бірдей тендер калай аталады?
а) гетерозиготалы ә) гомозиготалы б)полимерия в)эпистаз
16. Шешесі гомозиготалы II топ, өкесі IV топ. Үрпактарының кан топтары қандай болады? А. II, III, IV б) I, II, III ә) III, IV в) II, III.
17. Намазшамгүл өсімдігіне жасалған төжірибенің бірінші будандық ұрпағы кандай доминанттылыкка жатады?
а) толық; ә) жартылай толық б) толымсыз в) жартылай толымсыз
18Тіркес топтарының саны неге сөйкес келеді? (а) хромосомалардың гаплоидті санына;
ә) кроссинговерге; б)генге в) локуска.
19.Ата-аналарына үксас белгілерді аныктайтын гендердің бір-лесіп тұкым қуалауы қалай аталады? а) кроссинговер б) эпистаз ә) айқаспа в) гендердін тіркесуі 20.Моногибридті будандастырудың Ғ2 үрпағындағы белгілердің генетикалык өзгеруі калай жүреді? а) АА, Аа, Аа, аа ә) Аа, АА, аа б) АА, Аа в) Аа, аа.
Тапсырмалар 1-тапсырма. Мына сөйлемдерді толықтырыңдар.
1. Бір геннің бірнеше рет қайталануы_______деп аталады.
2. II жөне III аллельді тендер біріккен жағдайда___топ жарыққа
шығады, оны___депатайды.
3.Аллельді емес бірнеше доминантты гендердің өзара өрекеттесе отырып,
бір белгіні жарыкка шығаруын___гендер деп атайды.
4. Адамның кан топтарының тұкым қуалауы осы___типі
бойынша жүреді.
2-тапсырма. Берілген есептерді шығарыңдар.
1. Шешесінің қаны I топ, ал өкесінің каны IV топ болтан жағдайда, үрпағына ата-анасының біреуінің қанының тобы берілуІ мүмкін бе?
2. Анасының қаны гетерозиготалы III топка, әкесінің каны гетерозиготалы
II топка жатады. Олардын 4 баласы бар. Сол балаларынын кан топтарын ж\е генотиптерін анықтаңдар.
ІІІ.Бағалау
ІҮ.Үйге тапсырма.қайталау
10-сынып 17. 04.
Сабақтың тақырыбы: Қайталау.
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушылардың өткен тақырыптар бойынша білімдерін пысықтау.
2. Оқушылардың теориялық білімін сараманды ұштастыра алу қабілетін дамыту.
Биологиялық терминдердің мәнін аша білу.
3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың әдісі: тест сұрақтарына жауап беру., талдау жасау,есептер шығару
Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ.. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Қайталау материалдары.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Бағалау .
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,
1.Клетка-барлық ағзалардың құрылысының негізгі бірлігі, себебі:
А. ағзалардың көбеюі негізінде клетканың бөлінуі жатыр В. клеткада зат алмасудың диплоидтыреакциялары өтіп жатады С. клетканың бөлінуі ағзаның өсуінің негізінде жатыр Д.барлық заттар клеткадан тұрады
2. Клетка-ағзаның генетикалық бірлігі, себебі:
А. барлық заттар клеткадан тұрады В. клеткада зат алмасудың реакциялары жүреді С. клетка өседі Д. ағзалардың өсуі мен көбеюінің негізінде клетканың бөлінуі процесі жатыр
3. Цитоплазмалық мембрананың құрылысы және қалыңдығы:
А. белокты-липидті-белокты, әр қабаттың қалыңдығы 25А0 В. белокты-көмірсулы-белокты, әр қабаттың қалыңдығы 25А0 С. белокты-липидті-көмірсулы, әр қабаттың қалыңдығы 30А0 Д. көмірсулы-белокты-көмірсулы, әр қабаттың қалыңдығы 25А0
4. Клетканың химиялық құрамының 1,9% алатын элементтер:
А. Na, Ca, Cl, Pb, Zn, Mo, Fe, H В. K, Mg, Na, Ca, Fe, S, P, Cl С. Fe, S, Cl, P, Mo, Pb, N, O,
Д. H, O, C, N, Na, Ca, Fe, K Е. Na, Mo, O, C
5. Жануарлар онтогенезінің өсімдік гаметогенезінен айырмашылығы неде:
А. митоздың жүруі В. мейоздың жүруі С.митоздың жүруі Д. ешқандай айырмашылығы жоқ.
6. Екінші қатардағы сперматоциттердің хромосома жиынтығы:
А. гаплоидты В. Диплоидты С.гаплоидты және диплоидты Д. гетероплоидты
7. Интерфазада қандай заттардың синтезі жүреді:
А. РНҚ, белок В. ДНҚ, РНҚ, белок, АТФ С. белок, АТФ Д. РНҚ, АТФ, белок
8. Хромосоманың қайсы бір бөлігі екі еселенсе, онда оның:А. дупликация В. Транслокация С. Инверсия Д. дефишенсия болғаны
9. Мейоздың профаза I-ның профаза II-ден айырмашылығы неде?
А. 5 стадиядан тұру және 0,4% ДНК синтезі жүріуі В. миксоплазма түзіліп, хромосомалардың спиральдануы С. хромосомалардың диплоидтыдаң гаплоидтыға өтуі Д. ядролық мембрананың жойылуы.
10.М ейоздың 2 кезеңінде жүретін маңызды процесс:
А. жасушаның ортасында бөліну ұршығының түзілуі В. сіңлілі хроматидтердің бөлініп, қарама-қарсы полюстерге кетуі С. хромосомалардың гомологиялық жұптарының жақындасуы Д.ядролық мхромосоманың жойылуы Е. хромосоманың жойылуы
11. Телофаза I кезінде бастапқы жасушаның полюсінде мына құрылымның қайсысы болады:
А. әрқайсысы екі хроматидтен тұратын хромосоманың бір толық құрылымы В. екі хроматидтен тұратын хромосоманың екі толық құрылымы С. хромосоманың жиынтығы түрге байланысты Д. 4 хромосомасы бар хромосоманың екі толық құрылымы
12. Интеркинездің интерфазадан айырмашылығы неде
А. хромосомалар редупликациясы мен ДНК репликациясы жүрмейді В. ешқандай айырмашылығы жоқ С. жасушаға қажетті қоректік заттар жиналады Д. қор заттарының синтезі жүреді
13. Мейоздың редукциялық бөлінуінің мәні неде:
А. хромосомалар диплоидты күйден гаплоидтыға өтеді В.коньюгация мен хиазманың өтуі
С. интеркинездің жүруі Д. интеркинездің жүрмеуі
14. Генетикалық код дегеніміз не? Д. т-РНҚ-ң полисомаға аминқышқылдарын тасымалдауы
А. болашақ ақуыз түзуде аминқышқылдарының орналасу тәртібі туралы мағлұматтың ДНК молекуласында нуклеотид тілінде жазылуы В. а - РНК - ң ДНК молекуласынан генетикалық мағлұматтыкөшіруі С. сплайсинг процесінің механизмі
15. Транскрипция дегеніміз не?
А. а-РНК-ң полисомаға өтуі В. ДНК-ң мағыналы тізбегінен болашақ ақуыз синтезі туралы мағлұматты а-РНК-ң "нуклеотид" тілінде көшіріп жазып алуы С. генетикалық мағлұматтың нуклеотид "тілінен аминқышқылы" тіліне өтуі Д. полипептидтік тізбектің түзілуінің басталуы
16. Нуклеопротеид мынаның қайсысы?
А. құрамына азотты негіздердің біреуі, пентоза қанты және фосфор қыш-ң қалдығы енетін күрделі органикалық қосылыс. В. гистон ақуыз бен нуклеин қышқылдары қосылысынан тұратын ядро мен цитоплазманың күрделі химиялық құрамдас бөліктері С. тұқым қуалайтын ақпар-ң сақталуын және берілуін қамтамасыз ететін жоғары молекулалы биол-қ полимер.Д. а-РНК-дағы интрон
17.ДНҚ-ның екі еселенуін ашқан ғалымА. ЖУотсон мен Ф. Крик, 1953 ж в, М.Мейсельсон мен Ф.Сталь, 1958 ж С. Г.Мендель мен Т.Морган, 1900 д, Н.Дубинин мен В.Иогансен, 1909 ж
18, ДНҚ-ның екі еселенуінің түрлерінен кең танылған болжам:
А, сақтала екі еселену (консервативті) В, жартылай сақтала екі еселену (жартылай консервативті екі еселену) С, бытыраңқы екі еселену (дисперсионды) Д, д.ж.ж.
19, Генетикалық кодтың үздіксіз оқылуы деген не?
А, бір нуклеотид бір мезгілде қатар тұрған, көрші екі нуклеотидтің құрамына кіре алмайды
В, бірдей үшплеттер төменгі және жоғарғы сатыдағы ағзаларда бірдей аминқышқылдарын кодалайды С, бір аминқышқылын бірнеше түрлі үшплеттер анықтай алады Д, кодтың оқылуы бастама нүктеден басталады да, үздіксіз оқылады
20. Гендердің модификациялық әсер етуі:
А, бір ген басқа геннің әсерін басып тастайды В , бір генотипте орналасатын гендер жаңа фенотиптік сипат беред С, бір ғана белгіге әсер ететін гендер Д, басқа гендердің әсерін күшейтіп немесе әлсірететін гендер
21. Антиген деген не?А. ағза үшін бөгде болып есептелетін ақуызды заттар. В. ағзаға бөгде бөлшектер енгенде түзіліп, оның зиянды әсерін жоятын ақуызды зат С. мутагендердің әсерін жоятын заттар. Д. ДНҚ-ның "үзінді ертегілері"
22. Гликолиз дегеніміз: А. ферменттердің қатысуымен глюкозаның тотыға отырып ыдырауы В. ферменттердің әсерінен көмірсудың тотықсыздануы С. күн сәулесі энергиясының химиялық байланыстар энергиясына айналуы Д. лимон қышқылы айналымындағы пируват молекуласының өзгеруі
23.Анаболизм кезінде:А. органикалық заттар мономерлерге ыдырап, энергия бөлінеді В. қарапайым заттардан макромолек-лар синтезделеді С.ДНҚ-ның редупликациясы жүреді Д д.ж.ж.
24. Тыныс алу процесінің қысқаша теңдеуі
А. С6Н12О6 + 6О2 ®6СО2+ 6Н2О + 2881 кДж/ моль В. 6СО2+ 6Н2О = С6Н12О6 +6О2
С.2 Н2О > 4е- +4Н+ + О2 Д. С6Н12О6 + 2Н3РО+2АДФ > 2С3Н6О3 +2 АТФ + 2Н2О
25. Ағзадағы зат алмасу дегеніміз: А. ыдырау өнімдерін сіңіру, сіңірілмей қалған қалдықтарды шығару В. заттың сыртқы ортадан түскенінен бастап ыдырау өнімдерін шығарғанға дейін жүретін күрделі процесс С. оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын бөліп шығару Д. қоректік заттарды
26. Тотыға фосфорлану деген не: А. электронның электрон тасмалдағыш тізбекпен тасымалдануы барысында АТФ-тың фосфорсыздануы В. электрон тасымалына тәуелсіз АДФ-тың фосфорлануы С. электрон тасымалымен қатар АДФ-тың фосфорланып АТФ-тың түзілуі Д. д.ж.ж.
27. Кребс циклінің маңызы. Теріс жауапты көрсетіңіз А. қанттардың оттегімен тікелей тотығуы В. энергияның бөлінуі С. маңызды аралық өнім түзу Д. көптеген қосылыстардың түпкілікті тотығуы
28. Гликолиз кезінде АТФ түзілетін реакция: А. глюкозо -1- фосфат глюкозо -6- фосфат В. 3- фосфоглицерин альдегиді 1,3 –дифосфоглицерат С. фосфодиоксиацетон 3- фосфоглицерин альдегиді Д. 1,3- дифосфоглицерат 3- фосфоглицерат
10-сынып 24.04.
Сабақтың тақырыбы: Селекция негіздері.
Сабақтың мақсаты:
1. Оқушыларды селекцияның қандай ғылым екенін оның генетика
ғылымынан айырмашылығын түсіндіру.
Вавиловтың өмірбаянымен таныстыру.
2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,
ойлау қабілетін дамыту .
3.Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. .
Сабақтың түрі: семинар.
Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,шығармашылық жұмыстар.
Сабақтың пән аралық байланысы: география,тарих.,
Сабақтың көрнекілігі: кеппешөп,карта, Вавилов портері.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .
ІІ. 1. Селекция ғылымы.
2. Н.И.Вавиловтың өмірбаяны.
3. Мәдени өсімдіктердің шығу орталығы.
Селекция «сұрыптау» деген сөз. –үй жануарларының жаңа тұқымдарын және мәдени өсімдіктердің іріктемелерін,өндіріске қажтті микроорганизмдердің штамптарын шығыру туралы ғылым.
1887-1943 ботаник,генетик,саяхатшы
Вавилов 300 мың
М.орталық
ВАСХНИЛ -1929ж
3. Мәдени өсімдіктердіц шығу орталықтары
1. Оңтүстік Азиялык тропиктік орталық |
Баклажан, шай, күріш, қияр, лимон, апельсин, қант қамысы, манго, банан(50%) |
2. Шығыс Азиялык |
Соя, тары, қытай алмасы, кұрма, алмұрт, алхоры, қарақұмық ж\е т.б |
3.Онтүстік-Батыс Азиялык орталық |
Жұмсақ бидай, аласа бидай, домалақ дәнді бидай, асбұршақ, жасымық, атбұршақ (чина), ноқат, мақта, зығыр, алмұрт,(14%) |
4. Жерорта тенізі |
Орамжапырақ, зәйтүн, қызылша, бақша дакылдары |
5. Абиссиния (Эфиопия) |
Қатты бидай, арпа, кофе ағашы, зығыр, пияз, кырыққабат, сәбіз, жүзім, қызылша, тарна,банан |
6. Орталык Америка |
Жүгері, Америка үрмебүршағы, асқабақ, бұрыш, какао, темекі, батат, күнбағыс |
7. Оңтүстік Америка (Анд) орталығы |
Картон, темекі, ананас, жержанғақ (арахис), қызанақ (помидор), какао, жүгері, мақта,хина ағашы. |
Қазіргі кезде мәдени өсімдіктердің шығу тегі мен систематикалық орнын салыстырмалы морфологиялық ж\е биохимиялық зерттеулердің негізінде, сол сияқты генетикалық ерекшеліктеріне, яғни хромосомаларынын кұрылымы мен гендердің кұрамына қарай анықтайды. Үй жануарларын да мәдени есімдіктер сияқты шығу орталықтарынан таратура болады. . Мысалы, индонезиялық-үндақытайлық, орталықта алғашқыда ұсақ жануарлар — ит, шошка, тауық, қаз, үйректер қолға үйретілген деген болжам бар. Сол сиякты Алдыңғы Азияда қой, Кіші Азияда ешкі үй жануарларына айналдырылған. Ірі қараның арғы тегі — күдір (тур) ең алғаш Еуропаның біраз елдерінде қолға үйретілген. Жылкы Еуразия даласынан шыккан деген болжам бар. Орталык Америкада таутайлақ (лама) ж\е күркетауыктар қолга үйретілген.
Үй жануарларының шығу тегі жайлы көптеген даулы пікірлер де бар. Мысалы, иттің шығу тегі туралы пікірталастар болған. Зерттей келе олардьң қаскырдан шыққандығы дәлелденді. Көдімгі койдың шыккан тегі жабайы арқарлар болып есептеледі. Олар біздің Қазакстанда кең тараған, сондай-ак ертеде оңтүстік Еуропа мен Алыңғы Азия тауларында тіршілік еткен. Кудір (тур) Еуразия мен Оңтүстік Африкада тараған, бірак бірте-бірте жойылған. Қазіргі колда өсірілетін жылкының арғы тегі Орта Азиядан табылған жабайы керқұлан (Пржевальский жылқысы) болып табылады.
ІІІ.1-тапсырма орындау.
Сұрақтарға жауап беру
ІV. Үйге 1.§52 оқу
Мөдени өсімдіктердің шығу ортальщтары
5-кесте
Орталықтар |
Мәденилендірілген өсімдіктер |
1. Индонезиялык-Үндікытайлык |
Банан, кант палъмасы, нан агашы, car |
|
пальмасы, қант камысы |
2. Қытайлық-Жапондык |
Күріш, тары, соя, тұт ағашы |
3. Орта Азиялык |
Бұршақ, зығыр, сәбіз, пияз, грек |
|
жаңғағы, жүзім, бадам |
4. Алдыңғы Азиялык |
Бидай, карабидай, арпа, сүлы, |
5. Жерортатеніздік |
Қырьщқабат, бөрібұршак, тарна, |
|
зәйтүн ағашы |
6. Африкалық |
Маңта, қарбыз, кофе, кұмай, сорго, |
|
күнжіт, майкене |
7. Оңтүстік Америкалык |
Үрмебүршак, кызан, жержаңғак, |
|
ананас, картоп |
8. Орталык Америкалык |
Жүгері, бұршак, асқабак, кызыл |
|
бүрыш, темекі, какао |
Сонымен казіргі кезде толып жатқан сорттары мен түкымдары бар мәдени өсімдіктер мен үй жануарларының әркайсысыньің шыккан тегі және таралған жерлері бар.
Тақырыптың түйіні
1. Селекция «сүрыптау» деген мағынаны білдіреді. Селекцияның міндеті — үй жануарларының, өсімдіктер мен микроорганизмдердің жоғары өнімді жаңа түрлерін шығару жөне олардын эволюциясын зерттеу.
2. Селекция — генетикамен тығыз байланысты ғылым. Түқым куалаушылык пен өзгергіштіктің заңдылыктарын білмей, селек-циялык жүмыстарды жүргізу нөтижесіз болады.
3. Селекцияның генетикалык негіздерін орыс генетигі өрі селекционері Н.И.Вавилов айқындады.
4. Н.И.Вавилов дүние жүзіне саяхат жасап, мәдени өсімдіктердің шығу орталыктарьга аныктады. Бүл генетика мен селекция ғылымъгаа косылған үлкен үлес болды.
5. Үй жануарларының шыккан тектері мен таралған аймақтары анықталды. Бүл зерттеулердің селекция үшін манызы зор.
(.'урақтар мен тапсырмалар
Д 1. 133-суреттегідей етіп дөптерге картанын нобайын сызыңдар:
а) картага орталыктардың аттарын жазыңдар; ә) төмендегі рет саны берілген іріктемелерді шыккан орталыңтары бойынша орналастырыңдар.
1. Банан
2. Күріш
3. Тары
4. Қант қамысы
5. Нан ағашы
6. Қарбыз
7. Сөбіз
8. Жүзім
9. Бидай
10. Карабидай
11. Арпа
12. Мақта
13. Үрмебұршақ
14. Картоп
15. Жүгері
16. Аскабак
17. Темекі
18. Какао
2. Индонезиялық-Үндікытайлық, Алдынғы Азияда жөне Еуразия даласында жөне т.б. жерлерде қандай жануарлар алғаш рет ңолға үйретілгенін жазыңдар.
§53. Өсімдіктер селекциясы
Өсімдіктіц жоғары өнімді түрлерін, жануарлардың тиімді түқым-дарын немесе микроорганизмдердіц штамдарын сүрыптай отырып, олардын бұрынғы жабайы тектеріне төн генотиптерін өзгертуге болады. Ч.Дарвин калыптастырған сүрыптау туралы ілім мен генетикадағы түқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің заңдылыктары селекциянын теориялык негізін күрайды. Өсімдіктердің сорттары мен жануарлардың түкымдарында пайда болған түқым куалайтын
өзгергіштік сүрыптау үшін негізгі қажетті материал болып есептелді. Өсімдіктер селекциясында сұрыптау, будандастыру, эксперименттік (жасанды) мутагенез сияқты әдістер колданыладьі.
Сүрыптау. Өсімдіктердің көбеюіндегі тозаңдану жолдарына карай сүрыптау: жаппай жөне жеке сүрыптау болып екіге бәледі.
Жаппай сурыптауда бастапқы материалдан селекция үшін тиімді белгі-қасиеттері бар даралардың тобы бөлініа алынады. Жаппай сүрыптау кебінесе айқас тозаңданатын есімдіктерде жүргізіледі. Осы өдіспен мысалы, жүгерінің көптеген сорттары шығарылған. Жаппай сүрыптау аркьілы генотиптері біркелкі материал алудын мүмкшдігі болмайды. Себебі айкас тозаңданатын өсімдіктердің популяциясында гетерозиготалы даралардың саны әркашан көп болып келеді. Сондьщтан сүрьштаудың мүндай өдісі бірнеше ұрпак бойы кайталаньш колданылады.
Жеке сурыптау әдісімен адам үшін қажетті белгі-касиеттері бар жеке дараларды іріктеп, әрі карай үрпак алынады. Бүл әдіс көбінесе өздігінен тозаңданатын өсімдіктер, мысалы, арпа, сүлы, т.б. үшін ете колайлы. Өздігінен тозаңданатын өсімдіктердің генотиптері айкас тозаңданатын есімдіктермен салыстырғанда, көбінесе, гомозиготалы болады. Сондықтан олардан таза сорттармактарды (линия) бөліп алу оңай. Жеке сүрыптаудың нәтижесінде бір немесе бірнеше гомозиготалы таза тармақтардан түратын жаңа сорттар алынады. Алайда, таза тармактарда да мутациялык озгерістер болатындықтан, оларда гетерозиготалы даралар пайда болады.
Вегетативті жолмен көбейетін өсімдіктердің сорттарында шаруашылык жагынан пайдалы касиеттері бар кез келген гетерозиготалы форманы сактап, әрі карай кобейтіп отыруға болады. Ал жыныстык көбею кезінде гетерозиготалы даралардан түратын сорттардың касиеттері түракты сакталмай, ажырап кетеді.
Будандастыру. Селекцияда будандастырудың өр түрлі жүйесі колданылады. Олар: туыстык будандастыру (инбридинг, инцухт), туыстьщ емес будандастыру (аутбридинг) және алыстан будандастыру. Туыстык будандастыру генотиптерІ жағынан бір-біріне жакын организмдердің арасында болатындыктан, олардан көбінесе гомозиготалы үрпад алынады. Ал мүндай будандастыруды үзак уакьіт пайдаланса, өсімдіктердің бойь!нда_пайдалы касиеттері бар гомозиготалы таза тармактарын алуға болады. Сондықтан туыстьщ будандастыру өсімдіктер селекциясында кеңінен колданылады. Туыс емес организмдердің будандастырылуы (аутбридинг) селекцияда аса маңызды болып есептеледі. Рецессивті гендердің көпшілігі организм үшін тиімді бола бермейді. Сондыктан егер туыстық будандастыру жиі кайталанса, сорттың сапасы төмендеп кетеді. Ал аутбридинг нөтижесінде алынатын будан үрпактың генотиптері кебінесе гетерозиготалы болатындыктан, олардың тіршілік кабілеті жоғары, мол өнімді болып келеді.
239Алыстан будандастыруда бір-бірінен алшақ жаткан түр тармак-тары пайдаланылады. Мысалы, орыс ботанигі жөне селекционері Н.В.Цицин: бидай мен жабайы бидайык өсімдігін будандастыру аркылы бидай — бидайьщтың, ал бидай мен карабидайды будан-дастырып бидай — карабидай будандарын алды. Будандастырудың мұндай төсілі жануарлар селекциясында да колданылады (оны 55-параграфта карастырамыз). Сөйтіп алыстан будандастыруды колданғанда өсімдіктердің, сондай-ак жануарлардың да сапасы жаксарып, беретін өнімі артады.
Гетерозис құбылысы. Атап корсетілгендей, генетикалык түрғыда бір-бірінен алыстау түрған организмдерді будандастырғанда алынатын гибрид ұрпактың тіршілік кабілеті жоғары, өсу каркыны күшті болып келеді. Мүндай күбылысты ең алғаш 1914 жылы америкалык генетик Дж.Шелл жүгері өсімдігінен байқап, оны гетерозис деп атады. Гетерозис барлык тірі организмдерге төн күбылыс, яғни жануарларда, өсімдіктер мен микроорганизмдерде кездеседі. Гетерозис кезінде будан үрпақта зат алмасу кдркыны жоғарылап, соған сөйкес әнімі молаяды. Бүл күбылыстың артықшылығы — өнімділік артады. Осындай көрсеткіш дакылдар бойынша шамамен мынадай: жүгеріде — 20—30%; күнбағыста — 20—25%, мактада — 30—35%. Қызан өсімдігінің гетерозисті будандары бастапкы сорттарга Караганда 10—12 күн бұрын ггісш-жетіледі әрі өнімі 45—50% жогары болады. Бүл зандылык, өсіресе, жүгері есіретін шаруашылыкта кеңінен колданылады. Жүгерінің әр түрлі сорттарын будандастыру арқылы алынатын гибридтердің гетерозистік касиеті оте жогары болады. Олардың собыгы үлкен, дәндері ірі, жапырактары салалы, сабактары үзын болып келедД. Сондыктан беретін онімі де артады.
Гетерозис күбылысы ауыл шаруашылығында кеңінен колданылады. Коптеген елдерде, соның ішінде Казакстанда арнайы шаруа-шылыктар жүгері жөне т.б. дакылдардың будандарын өсірумен шүғылданады.
Өсімдіктер селекциясындағы қол жеткен табыстар. Қоғамньщ өндіргіш күштерін арттырып, экономиканы нығайтуда сүрыптау ж'үмыстарының маңызы зор. Бүл түрғыда, өлемдік селекцияда көптеген кол жеткен табыстар бар. Сонын ішінде, орыс селекционері И.В.Мичуринді ерекше атауға болады. Ол өзі ойлап тапкдн телу өдісін жөне т.б. будандастыру өдістерін колдана отырьш, жеміс-жидектердің суыкка, ауруга төзімді, жешстері сапалы кептеген сорттарьш шығарды. Сонымен қатар орыс селекционерлері В.С.Пустовойт күнбағыстың майлы сорттарын, П.П.Лукьяненко бидайдың гектарына 50 центнерге дейін өнім беретін Безостоя-1 сортын, В.Н.Ремесло мол өнімді Мироновская-2 64, 208 жене т.б. сорттарьш алды. Селекционерлер — А.П.Шехурдин мен В.Н.Маманов шығарған жаздык бидайдын Саратов-29 сорты жоғары сапалыльнымен ерекшеленеді. Бүл аталған сорттар Казакстанньщ eric алкаптарына егіледі. Мүндай жетістіктер баска елдерде де бар. Мысалы, Украинада кант кызылшасыньщ, Беларусьта
картоптың, Өзбекстанда мақтаның көптеген мол өнімді сорттары шығарылған. Бүл салада Қазакстан селекционерлерінің де кол жеткен елеулі табыстары бар. Қазіргі кезде елімізде Қазакстандык селекционерлер шығарған өр түрлі ауыл шаруашылығы дакылдарынын 200-ден астам сорттары бар. Соның ішінде дөнді дакылдардың 20-дан астам, мал азыктык дакылдардың 40-ка жуык, техникальщ жөне майлы дакылдардын — 15, картоп, көконіс-бакдіа дақылдарыньш — 45, жеміс-жидек жөне жүзімнің 80-ге жуык сорттары бар.
Қазақстанда осімдіктер селекциясының дамуына академиктер — Ғ.З.Бияшев, Б.П.Кузьмин, Р.А.Оразалиев, І.Әбуғалиев, А.Ғаббасов, Н.Л.Удольская жөне т.б. зор үлес косты. Елімізде шығарылған сорттардың шіінде күздік бидайдың Красноводопад-210 сортын ерекше атауға болады. Бүл сорт Орта Азияның телімі жерлеріне арналған, қүрғакдіылыкда тезімді, сабагы жапырылмайды, дөні тогілмейді, түсімі жөнінен Безостоя-1 сортынан кем емес. Сол сиякты Қарағанды төжірибе станциясында шығарылған жаздық бидайдың Қызылбас сортының технологиялык сапасы жоғары: дәнінің жылтырлығы — 71%, күрамында 40,4% дән маңызы (клейковина), 17,4% протеин бар, үны ете сапалы. Осындай жетістіктерді басқа дакылдар бойынша да айтуга болады. Сол сиякты казакстандык ғалымдар І.Ә.Әбуғалиев, Ш.Н.Илялетдинов және М.Х.Мүратов кант кызылшасының өнімді көп беретін «Қазакстан полигибрид-24» және «Қазакстан» сорттарьш алды. Атакты казакстандык рекордшылар — Ыбырай Жакаев күріштің өр гектарынан 171 центнерге дейін, тарыціы Шығанак Берсиев 201 ц-дей түсім алып, еліміздің ауыл шаруашылыгын оркендетуге үлкен үлес коскан болатын.
Тақырыптың түйіні
1. Ч.Дарвиннің сүрыптау туралы ілімі, түкым қуалаушылык пен озгергіштіктің заңдылыктары: селекцияның теориялык және практикалык. негізін күрайды.
2. Селекцияда колданылатын негізгі өдістер — сүрыптау, будандастыру жене эксперименттік (жасанды) мутагенез.
3. Өсімдіктер селекциясында сұрыптаудьщ екі түрі — жаппай жөне жеке сүрыптау колданылады.
4. Өсімдіктер селекциясында колданылатын будандастырудың жолдары — туыстык (инбридинг), туыстык емес (аутбридинг) және алыстан будандастыру.
5. Селекцияда гетерозис күбылысынын үлкен манызы бар. Гетерозис дегеніміз — будан үрпактын белгі-қасиеттерінің ата-анасынан артык болуы.
6. Өсімдіктер селекциясының ауыл шаруашылығында үлкен манызы бар. Оған Қазакстандык селекционерлер де көп үлес косты.
9 Бнолоіия Юкл(ЕМ)
241Сұрақтар мен тапеырмалар
1. Берілген кестені толтырыңдар.
Сұрыптаудың түрлері |
Қыскаша сипаттамасы |
Нөтижелері |
Сұрыптаудын шаруашы-лықтагы маңызы |
1. Жаппай сүрыптау 2. Жеке сүрыптау |
|
|
|
Д 2. Гетерозис қубылысынын шаруашылыктағы маңызына мысалдар келтіріп, реферат дайындап келіндер.
§54. Жасанды мутагенез және оның селекциядағы маңызы
Жасанды немесе индукциялы мутагенез деп белгілі бір фактор-лармен арнайы өсер ету арқылы болатын тұқым куалайтын өзгер-гіштікті айтады. Ондай мутагендік факторларға радиоактивті сөулелер, ультракүлгін сөулелер және лазер сөулелері, сондай-ак кейбір химиялық қосылыстар (колхицин, этиленимин, азотты нитрит, акридин, никотин кышкылы жөне т.б.) жатады. Өсімдіктер, жануарлар жөне микроорганизмдермен жүргізілген көптеген зерттеулердің нөтижесінде осы аталған факторлармен эсер ету аркылы мутация тудыруға болатьшдьны аныкталды. Мутациялык өзгергіштікті колдан жасауға, өсіресе, радиоактивті сөулелердің мутагендік касиеттерін зерттеп-білудің ерекше маңызы болды.
Радиациялық және химиялық мутагенез. Тұкым куалайтын касиетті радиацияньщ көмегімен өзгертуге болатындығын түщыш рет 1925 жылы орыс ғалымдары Г.А.Надсон мен Г.С.Филиппов дөлелдеді. Олар радий сөулелерімен эсер ету арқылы саңырауқүлактардың жана мутантты формаларын алды. Одан кейін америкалык ғалымдар Дж.Миллер 1927 жылы дрозофила шыбынынан, ал Дж.Стадлер 1928 жылы жүгері өсімдігінен рентген сөулелерінің мутагендік өсерін байкады.
Радиоактивті сөулелердін әсерінен пайда болатын мутациялар, организм үшін көбінесе зиянды. Мысалы, адамда түкым куалайтын аурулар мен кемістіктерді тудырады. Сонымен катар олар организм-дерде, әсіресе, өсімдіктер мен микроорганизмдерде пайдалы өзгерістер тудыра алады. Осыған байланысты радиоактивті сөулелердін, өсерінен пайда болатын мутациялар селекцияда кеңінен колданылады.
Радиоактивті сөулелерден баска кейбір химиялык косылыстардың да мутагендік касиеттері аныкталды. 1932 жылы орыс генетигі В.В.Сахаров дрозофила шыбынының аналык жыныс жасушаларын йодты калийдін 10%-дык ерітіндісімен еңдегенде, онын мутация тудыратындығын аныктады. 1935 жылы орыс генетигі жөне физиологі М.Е.Лобашев сол объектіден аммиактың мутагендік өсерін байкады. Кейінірек мутация тудыратын касиеті бар біркатар химиялык косылыстар табылды. 1946 жылы неміс ғалымдары Ш.Ауэрбах пен
242
Д.Рабсон кыша газының (иприт) мутагендік осерін аныктады. Ал орыс генетигі И.А.Рагшопорт формальдегид пен этилениминнің мутагендік касиетін тапты. Қазіргі кезде 500-ден астам өр түрлі мутагендік косылыс бар екені белгілі.
Химиялык мутагендер кобінесе гендік мутацияларды тудырады. Бүл жағдайда ДНҚ жіпшелері үзіліп, нөтижесінде күрделі хромо-сомалык өзгерістер пайда болады.
Радиацияльщ мутагенез сиякты химиялык мутагенез де селекцияда пайдалы мутанттар алу үшін колданылады. Мутагендерді селекцияда пайдалану нөтижесінде бүрынғы пайдалы касиеттерін сактай отырып, кейбір белгілері жаңартылып, жаксартылған мутантты формалар мен сорттар алынады. Мутант осімдіктер көппнлік жағдайда будандастыру жөне сүрыптау жолдарымен жаңа сорттар шығару үшін кажетті материал ретінде колданылады. Сөйтіп, жасанды мутагенез казіргі кезде селекцияда кодданылатын ең тиімді өдістердщ бірі болып есептеледі.
Өсімдіктердің түкымдарына, тозаңдарына немесе вегетативтік мүшелеріне жоғарыда аталған мутагендермен өсер ету аркылы әр түрлі мутанттар алынады. Олар түрлі морфологиялык, физиоло-гиялык немесе биохимиялык касиеттерінің өзгеретіндігімен сипатталады. Қазіргі кезде өсімдіктердің 130-дай түрінен 31 мыңға жуык мутация аньщталды. Соньщ інгінде, бидайда 11000, күріште — 3400, арпада — 4500, асбүршакта — 3200 мутация бар. Мөдени осімдіктерден алынған мутантты формалардыд көпшілігі шаруа-шылык жағынан пайдалы болып келеді. Жасанды мутагенездің тиімділігін көрсету үшін мысал ретінде, Ресей Ғылым академия-сьшың Цитология және генетика институтында шығарылған жаздық бидайдың Ново-сибирская-67 сортын атауға болады. Ол бидай Новосибирская-7 сортының түкымдарын рентген сәулелерімен ендеу аркылы алынран. Новосибирская-67 сортының онімі жогары. Ол Батыс Сібір аймактарының өзінде гектарына 30—40 центнерден өнім береді.
Осындай жолмен Абай атындағы Қазак Үлттык педагогикалык университетінің Генетика жене молекулалык биология ка"федра-сында радиоактивті кобальттің (Со60) гамма сөулелерімен эсер ету аркылы жаздык бидай-дың Қазакстан-3, Қазакстан-126 сорттарының кыска сабақты мутанттары алынды (134-сурет). Бүл мутанттар шаруашылык түрғыда тиімді болып табылады. Себебі сабағы кыска болған-дыктан бидай жапырыльш калмай, тік еседі, яғни өнімі ысырап болмайды.
134-сурет. Жаздык бидайдын қысқа сабак-ты радио-мутанттары: 1 — бастапкы сорт; 2, 3, 4 — мутантты формалар
Жасанды мутагенез жолымен баска да ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің — мақтанын, қарабидайдың, арпаның, жүгерінің, т.б. дақылдардың ауру мен куаңшылыкка төзімді, мол өнім беретін көптеген мутантты түрлері алынған. Жасанды мутагенез өдісімен есімдіктердін полиплоидті сорттары да алынады.
Полиплоидия. Өсімдіктер селекциясьшда үлкен маңызы бар түқым куалайтын өзгергіштің бір түрі — хромосома сандарын еселеп көбейту, яғни диплоидті жағдайдан полиплоидті жағдайга келтіру аркылы өсімдік өнімінің артуына ықпал етеді. Мысалы, тетраплоидті қарабидайдың 1000 дәнінің салмағы 55—56 г болса, оның диплоидті формасының салмағы 29 г ғана.
Полиплоидияның екі түрі бар — автополиплоидия жөне алло-полиплоидия.
Автополиплоидия — бүл бір түрге жататын организмдердің хромосома санынын еселеніп артуы. Селекцияда автополиплоидия жолымен карабидайдың, карамыктың, кант кьізылшасының, сол сияқты алма мен жүзімнің жаңа сорттары шығарылған. Мысалы, жапон генетигі Г.Кихара карбыздың ішінде дәні жок, түсімі жоғары әрі дәмді триплоидті сортын шығарған.
Адлополиплоидия әр түрге жататын организмдердің хромо-сомалар жиынтығының бірігуі нәтижесінде пайда болады.
Әдетте, өр түрлі туыстар мен түрлерді будандастырғанда алынатын үрпақ жеміссіз болады. Себебі олар бір-бірінен алшактау болған-дьщтан, хромосомалары сөйкес келмейді. Сондьщтан мейоз нәтижесінде үрьщтандыру кабілеті жоқ гаметалар түзіледі. Кейіннен генетика мен селекцияның жетістіктері нөтижесінде ондай кедергіні жеңудің жолы табылды. 1924 жылы түңғыш рет орыс генетигі Г.Д.Карпеченко түрып пен қырыккабатты будандастыру арқылы туысаралық будан алды. Ол түрлердін өркайсысының диплоидті жиынтығында 18-ден, ал гаплоидті жиьштығында, яғни гаметаларында 9 хромосомадан болады. Сонда будан өсімдікте барлығы 18 хромосома болады. Бірак ол үрпак бермеиді (135-сурет).
Себебі түрып пен кырыккабаттың хромосомалары мейоз кезінде бір-біріне сәйкес келмейді. Г.Д.Карпеченко аллополиплоидия аркылы будан есімдіктін хромосома санын екі есе кебейткен. Нөтижесінде, будан организмде түрып пен кырықкдбаттын толык диплоидті жиынтықтарынан түратын 36 хромосома болған. Осыған байланысты мейоз кезінде түрып пен кырыккдбаттың хромосомалары өзара сөйкес келетін болган. Сонда әрбір гаметада олардың бір-бірден гаплоидті жиынтықтары болады (9 + 9 = 18). Ал ондай гаметалар үрыктанғанда зиготада 36 хромосома кайтадан калпына келеді. Сойтіп, осындай жолмен алынған туысаралык будан үрпак беретін болып шыккан. Мүндай будан өсімдік түрыпка да, кырыккдбатка да толык үксамайды. Бүршаккындары жартылай түрыпка, жартылай кырыккабатка ұксас
18R
Түрыптьщ
ДИПЛОИДТІ
жиыытығы
9R+9B
К^фыққабаттың двплоидті жиышығы
18R+18B Қырыққабат
түрып буданы
135-сурет. Қырыккабат пен тұрып буданы
болып келеді, яғни аралык сипатта болады. Мүндай әдіспен алынған мөдени осімдіктердің түрлері көптеп кездеседі. Мысалы, академик Н.В.Цицин бидай мен көпжылдық арамшеп — бидайыкты будандастырып, дөнді дақылдын бағалы сорттарын шығарды. Сонымен Катар ол бидай мен карабидайды будандастыру аркылы мэдени ӨСІМДІКТІҢ жаңа түрін — тритикалені алды (латынша «triticum» — бидай, «secale» — қарабидай). Бұл осімдіктің мал азығы ретіндегі маңызы жоғары, өшмі мол әрі сырткы ортанын колайсыз жағдайларына төзімдД келеді.
2. Индонезиялық-Үндікытайлық, Алдынғы Азияда жөне Еуразия даласында жөне т.б. жерлерде қандай жануарлар алғаш рет ңолға үйретілгенін жазыңдар.
1. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым
а) цитология б)кардиология в) генетика г) гибридиология.
2. Организмдердің өз белгiepi мен қасиеттерін даму ерекшелштерін ұрпақтарына беру қабілеттін не деп атайды?
а) Тұқымқуалаушылық б. өзгергіштік в) гибридиология г) будандастыру.
3. Организмшц жаца белплер! меи касиеттерже не болу кал аи аталады?
а) Тукым куалаушылык; в) будандастыру;
б) езгерпштж; г) тозандандыру
4. Kopinocii калган 6e;iri»i калан атанмыз?
а) Доминантты; в) полигибридп;
б) рецессивт!; г)моногибритд!.
5. Алле.п.д| гендерд1н. скч-\ i де доминантты АА, не eweyi де рецесснвт! аа болатын органнзмд! калан атаймыз?
а) Генотип; в) гомозигота;
б) гетерезигота; г) фенотип.
6. Организмшц iuiKi сырткы белплер1 жиынтыгын не деп атаймыз?
а) Генотип; в) гомозигота;
б) фенотип гетерезигота; г) гетерезигота.
7. Организмшц аллальд1 гендер1 ею ryp.ii Aa, 6ipeyi доминантты A reni, eKiiuiiici рецессивт! а болса, ол:
_а) гомозиготалы; в) гетерезиготалы;
б) гомологты; г) фенотип.
8. Eip хромосомада орналаскан гендердщ 6ip:iecin i укым куалауы калай аталады? a) TipKecin тукым куалау; в) гаплоидты жиынтык; б)диплоидтыжиынтык; г) аутсома.
9. Басымдылык касиет керсетет1н белп:
а) рецессивт!; в) гомозиготалы;
б) гетерезиготалы; г) доминантты.
10. EipiHuii урпакта 6ip жуп Пелгiniu Gipeyi гана Kepimc Gepin отырса, бул кубылыс калай аталады?
а) Мендельд1ц I заны; в) Мендельд1ц тэуелс13 ажырау зан.ы;
б) Мендельд)ц II заны; г) полигибрид
VII тарау
1. Сырткы орта жагдайларыныц эсерше байланысты тукым куаламайтын езгерктердщ калыптасуын
а) мутациялык езгерпптк; в) генотигтпк езгерпигпк;
б) модификациялык езгерпштж; г) комбинативтж езгерпитк.
2. Тукым куалайтын езгерппгпк калай аталады?
а) Мутациялык езгерпитк; в) комбинативтж езгерпигпк;
б) модификациялык езгерпштж; г) генотиптж езгерпштж.
3. Орта жагдайларына байланысты белплердщ онеру шеп
а) мутация; в) модификация;
б) айкын езгерпштж; г) реакция нормасы.
4. Хромосомалар саныныц еселенбей артуын немесе кч'му'ш
а) полиплоидия; в) гетерплоид;
б) мутация; г) мутаген.
5. Мутация терминж енпзген галым
а) Ж.Б.Ламарк; в) К.Линней;
б)К.Бэр; г)Х.ДеФриз.
6. Аутосомалык хромосомалардыц 21 ж^бында артык; 6ip жыныстык X-хромосома болса, бул ауру калай аталады?
а) Клайнфельтер; в) Даун;
б) Шершевский Тернер; г) шизофрения.
7. Ер адамдаорда хромосоманыц 23 ж^бында артык 6ip жыныстык Х-хромосома болса, бул ауру калай аталады?
а) Клайнфельтер; в) Шершевский Тернер;
б) полигенд1к; г) Даун.
8. Аутосомалык хромосомалар толы к болганмен, эйел жынысына тэн ек-i Х-хромосоманыц 6ipeyi болмайды, ХО, жалпы-45.
а) Даун; в) моногендж ауру;
б) Шершевский Тернер; г) полигенд!к.
9. Адамныц тукым куалаушылыгы мен вчгерпш ririii. калыпты белп;1СрД1ц жэне турл! тукмм куалау еркшелЫтерш зерттейт!Н гылым?
а) Жыныс генетикасы; в) адам генетикасы;
б) мутация; г) модификация.
10. Bip белп бойынша епздерд1ц уксастыгын не деп атаймыз?
а) Цитогенетика; в) генология;
б) конкорданттылык; г) дискорданттылык.
VIII тарау
1. @с1мд1ктерд1ц жаца ipiKie,\icjic[ji мен жануарлардыц багалы колтукымдарын микроорганизмдерд1ц кажсп i штаммаларын алу эдктер! туралы зерттейт1н гылым
а) генетика; в) цитология;
б) селекция; г) биология.
2. Селекция гылымына улес коскан галым
а) Павлов; в) Вавилов;
б) Ч.Дарвин; г) Сеченов.
3. Адамныц ic-apcKeTiMcn журет1Н эволюция
а) будандастыру; в) сурыптау;
б) селекция; r)ipiKrey.
VII тпарау
ӨСІМДІКТЕР, ЖАНУАРЛАР ЖӘНЕ МИКРООРГАНИЗМДЕР
СЕЛЕКЦИЯСЫ
§52. Селекцияның генетикалық негіздері
Генетика — селекцияның теориялық негізі болып табылады. Солай бола тура селекция жеке ғылым болғандыктан, оның өзіндік міндеттері мен максаттары жөне зерттеу әдістері бар.
Селекция латынша «зеіесііо» — сүрыптау деген мағынаны береді. Бірақ оның мөні тек сүрыптаумен шектелмейді. Селекцияныц мін-деті — жануарлардың түкымдарын, өсімдіктердің жоғары өнімді сорттарын, микроорганизмдердін штамдарын шығару және үй жануарлары мен мөдени өсімдіктердің эволюциялык заңдылыктарын зерттеу. Селекциямен адамзат өте ерте заманнан бері айналысып келеді. Адам жабайы жануарлар мен өсімдіктерді колға үйретіп, есіріп, ез кажеттілігіяе пайдаланып отырған. Алайда селекция ғылым ретінде кейінірек калыптасты. Селекция теориясы Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясына байланысты тез дами бастады.
Селекция теориясының дамуында генетика ғылымы маңызды орын алады. Түқым куалаушылык пен өзгергіштіктің заңдылыктарын білмей селекцияльщ жүмыстарды жүргізу мүмкін емес. Орыс генетигі әрі селекционері, академик Н.И.Вавилов селекцияныц мазмүны мен міндеттерін айкындай отырып, оның генетикалық негіздерін былай түжырымдады: ең алдымен, өсімдіктердія бастапкы сорттары мен жануарлар түкымдарьшьщ түкым куалау ерекшеліктерін, содан соң мутациялык өзгергіштіктің заңдылықтарын, белгі-касиеттердің дамып-кдлыптасуындағы сыртқы ортаньщ релін білу керек. Пайдалы белгілер мен касиеттердің дамып-калыптасуына бағытталған колдан сүрыптаудыц жүйесін жасау кажет. Жалпы алғанда, сорт, түкым немесе штамм дегеніміз — адам қолдан жасайтын популяция болып есептеледі. Олар белгілі бір түкым қуалайтын белгілерімен — өнімділігімен, морфологиялык жөне физиологияльж ерекшеліктерімен силатталады. Әрбір түкым немесе сорт өзі бейімделген тиісті орта жағдайьшда есіп-дамиды. Оларда сапалы фенотип қалыптасуы үшін колайлы жағдайлар: бағып-күту, азықтандыру, арготехника немесе дүрыс ауа райы кажет. Сондыктан бір елде шығарылған мал түқымдары мен өсімдіктердің сорттары баска жерлерде есіруге жарамды бола бермейді.
Дүние жүзі бойынша кептеген елдерде, соның ішінде Қазакстанда селекциямен шүғылданатын кептеген ғылыми-зерттеу институттары, селекциялык станциялар және т.б. мекемелер бар. Олар жоспарлы түрде мал түқымдары мен өсімдік сорттарын жанартумен
235
Р ЛАЬЬ
120-сурет
Тегершік тврізді Домилик
121-сурет
Сопяк
б) Ғг-де сұр түсті жүннін пайда болу себебін түсіндіріңдер. Д 4. 121 -суреттегі аскабак пішінінщ түкым куалауына назар ау-дарыңдар:
а) суретте кандай генетикалык заңдылыктар бейнеленген? ө) асқабақтын сопак пішінінің генотипш аныктацдар;
б) кандай аллельді гендердің әсерінен тегершік төрізді жөне сопак пішінді асқабақтын түкымдары алынды?
в) Ғ2 үрпақтарының белгілері қандай аракатынаста ажырайды?
§45. Жыныс генетикасы
Жыныстыц анықталуынын генетикалык механизмі. Табиғатта кездесетін көптеген тірі организмдердің арасындағы аталыктары мен аналықтарының аракатынасы шамамен тең, ягни 1:1 катынасындай болады. Бұл 100 аналыкка 100 аталык сөйкес келеді деген сөз. Осы күбылыстың генетикальщ негізі жыныстардың біреуінщ гомозиготалы (аа), ал екіншісінің гетерозиготалы (Аа) болуына байланысты. Бүл Мендель төжірибелеріндегі талдай будандастырудың нөтижелерімен сөйкес келеді:
2 Аа
Л Аа
1Аа
I а
1аа
Жүргізілген цитогенетикалык зерттеулердің нәтижесі жануарлар мен өсімдіктердің көпшілігінде аталык жөне аналық организмдердің хромосома жиынтығындағы бір жүп хромосоманың өзгелерінен ерекше болатындығын көрсетті. Кейінірек бүл хромосомалардың жыныстың аньщталуына катысы бар екендігі белгілі болды, сол себепті олар жыныстыц хромосомалар деп аталды. Сөйтш, адам мен жануарлардың жөне өсімдіктердің хромосома жиьштьпында дене (сома) хромосомалар немесе аутосомалармен катар жыныстык хромосомалар да болады. Олар X жене У деп белгіленеді. Сонын, ішінде X хромосома аналыкты, ал У хромосома аталықты аныктайды. Мүны дрозофила шыбыны мысалынан керуге болады (122-сурет). Дрозофиланың дене
122-сурет. Аталык жэне аналык дрозофиланын хромосомалар жиынтыгы
205Полимер синтезделетін кіші молекулалы зат мономер деп аталады.
ЖМК кұрамының күрделілігі оның молекулалық массасының да өте улкен болуын камтамасыз етеді. "Үлкен", "кіші" деген сөздер салыстырмалы шартты түрде қолданылады. Сондыктан Мг<500 болса, кіші молекулалы, Мг>5000 болса, жошры молекулалы косылыс деп саналады. Ал 500 < Мг<5000 болса, онда олигомер (грек, "олигос" — "көп емес, шамалъГ деген мағынаны білдіреді) деп аталады. Бұлай бөлудің негізі молекула шектен тыс көп атомнан тұратын жағдайда олардың сандарының шамалы өзгеруі касиеттеріне аса кеп әсерін тигізбейді, кейде тіпті езгермейді.
Полимерлердін осындай ірі макромолекулаларынын пішіні өр түрлі болады. Оларды: сызыцтыц, тармацты немесе торлы жөне кеңістпіктік, т.б. деп беледі. Табиғи полимерлерден целлюлоза мен табиғи каучуктың курылымдары сызыкты екенін білесіндер, ал синтетикалык полимерлерден капрон, төменгі кысымда ондірілетін полиэтилен сызыкты болады. Тармақты кұрылымды полимерлерге: крахмал, полипропилен жатады. Жүн, резеңке мен фенол формальдегид полимерлерінің күрылымдары кеңістік болады. Полимерлердің физикалык, касиеттері полимерлену дәрежесі мен полимердің кұрылымына тәуелді болады.
Полимерлер атаулының барлығында сансыз жіңішке жіптердін катарласа немесе шумактала шатасып жатуы мүмкін емес. Үсак молекулалар бірімен-бірі түйін арқылы берік жалғасып, шарбак немесе торкез тәрізді пішінде болады. Мүндай торкездердің үш елшемі: биіктігі, ұзындығы және ені болғандықтан, тримерлі молекула деп аталады (55-сурет).
Қазіргі кезде полимерлер өндіру карқынды дамуда. Машина жасау, радио және электротехника, кұрылыс, сонымен қатар кеме, авто, үшак, ракета жасау өндірісін, женіл енеркөсіпті, тұрмысты полимерсіз көзге елестету мүмкін емес. Полимерлердің осындай кеп түрлі болуы олардың