10сынып Биология

Гемоглобин және Миоглобин: Құрылымы мен Қызметі

Гемоглобин және миоглобин - адам ағзасында маңызды рөл атқаратын екі ақуыз. Гемоглобин эритроциттерде орналасқан және өкпенің оттегін тасымалдап, оны дене тіндеріне жеткізеді. Миоглобин бұлшықет тіндерінде кездесіп, бұлшықетке оттегін сақтау рөлін атқарады. Оттегінің диссоциация қисық сызығы бұл екі ақуыздың оттегіні қалай байланыстырып, жіберетінін сипаттайды.

Fill in the Blank: Fill in the blank with the correct words.

1. Гемоглобиннің негізгі қызметі - __ оттегін тасымалдау.

2. Миоглобин __ оттегін бұлшықетке сақтау үшін қолданылады.

3. Оттегінің диссоциация қисық сызығы __ байланыстырады.

4. Эмбрионды гемоглобиннің оттегіні __ жоғары.

5. Оттегіні босату үшін гемоглобиннің __ өзгеруі қажет.

Word bank: бұлшықетте, тасымалдау, қабілеті, құрылымы, оттегіні

Multiple Choice Questions: Choose the correct answer from the choices for each question.

1. Гемоглобиннің негізгі функциясы қайсысы?

   • a) Қантты тасымалдау

   • b) Оттегіні тасымалдау

   • c) Майды сақтау

   • d) Ультракүлгін сәулелерді сіңіру

2. Миоглобин қайда кездеседі?

   • a) Нерв жүйесінде

   • b) Бұлшықетте

   • c) Асқазан-ішек жолында

   • d) Теріде

3. Эмбрионды гемоглобиннің ерекшелігі не?

   • a) Жоғары оттегіні босату қабілеті

   • b) Төмен оттегіні байланыстыру қабілеті

   • c) Жоғары оттегіні байланыстыру қабілеті

   • d) Глюкозаны сақтау

4. Гемоглобиннің оттегіні босатуы үшін қандай өзгеріс қажет?

   • a) Температураның төмендеуі

   • b) pH деңгейінің көтерілуі

   • c) Құрылымының өзгеруі

   • d) Көлемінің артуы

5. Оттегінің диссоциация қисық сызығы не көрсетеді?

   • a) Оттегінің суда еру деңгейін

   • b) Гемоглобиннің CO2 тасымалдау қабілетін

   • c) Оттегінің гемоглобинмен байланысу және босату қабілетін

   • d) Қан қысымының өзгеруін

Open Ended Questions: Answer the following questions in complete sentences:

1. Гемоглобин мен миоглобиннің құрылымындағы айырмашылықтар қандай?

2. Неліктен эмбрионды гемоглобиннің оттегіні байланыстыру қабілеті жоғары?

3. Гемоглобиннің оттегіні тасымалдау процесі қалай жүреді?

Answer Key:

Fill in the Blank:

1. тасымалдау

2. бұлшықетте

3. құрылымы

4. қабілеті

5. құрылымы

Multiple Choice Questions:

1. b) Оттегіні тасымалдау

2. b) Бұлшықетте

3. c) Жоғары оттегіні байланыстыру қабілеті

4. c) Құрылымының өзгеруі

5. c) Оттегінің гемоглобинмен байланысу және босату қабілетін

Open Ended Questions:

1. Гемоглобиннің құрылымы төрт суббірліктен тұрады және әр суббірлік оттегіні байланыстыра алады, ал миоглобин бір суббірліктен тұрады және бұлшықетке оттегіні сақтау үшін қолданылады.

2. Эмбрионды гемоглобин жоғары оттегіні байланыстыру қабілеті бар, себебі ол анасының қанындағы оттегіні тиімді түрде қабылдап, өсіп жатқан ұрыққа жеткізеді.

3. Гемоглобин өкпеде оттегіні байланыстырады, содан кейін оны қан арқылы дененің барлық бөліктеріне тасымалдайды. Тіндерге жеткенде, оттегі гемоглобиннен босап, жасушаларға беріледі.

Бетінің көлеміне қатынасы және оның диффузияға әсері

Бетінің көлеміне қатынасы диффузия жылдамдығының шешуші факторы болып табылады. Ол заттардың жасуша мембраналары арқылы тасымалдануына әсер етеді. Атап айтқанда, эритроциттер немесе эритроциттер оттегі мен көмірқышқыл газын тиімді алмасу үшін оңтайлы бетінің көлеміне қатынасына сүйенеді.

Бос орынды толтырыңыз : бос орынды дұрыс сөздермен толтырыңыз.

1. __ жылдамдығы беттің көлемге қатынасына байланысты.

2. Эритроциттердің __ алмасуын жеңілдету үшін бетінің көлеміне қатынасы жоғары .

3. Үлкенірек ұяшықта __ диффузия болатын көлемге қатынасы кішірек бет ауданы болады .

4. Бетінің көлеміне қатынасы жасушалардың __ қоректік заттар мен қалдықтарды тиімді пайдалануы үшін маңызды.

5. Көлеміне қатысты бетінің ауданы үлкен жасуша __ заттарды тезірек алады.

Сөздер банкі : кедергі, диффузия, тасымалдау, газ, алмасу

Көп таңдаулы сұрақтар : әр сұраққа таңдаулардан дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Эритроциттердің екі ойыс пішінді болуының негізгі себебі неде?

   • а) Гемоглобинді көбірек сақтау үшін

   • ә) Түстерін жақсарту

   • в) Беттің көлеміне қатынасын ұлғайту

   • г) икемділікті төмендету

2. Кішірек бетінің көлеміне қатынасы жасушаның материал алмасу қабілетіне қалай әсер етеді?

   • а) алмасуды күшейтеді

   • б) алмасуға кедергі жасайды

   • в) Оның әсері жоқ

   • г) Валюта бағамын екі есе арттырады

3. Неліктен жасуша қызметі үшін бетінің көлеміне қатынасы маңызды?

   • а) Жасушаның түсін анықтайды

   • б) Қоректік заттардың және қалдықтардың алмасуының тиімділігіне әсер етеді

   • в) Жасушаның пішініне әсер етеді

   • г) Жасушаның генетикалық ақпаратын басқарады

4. Қандай фактор бетінің көлеміне қатынасына әсер етпейді?

   • а) Жасуша пішіні

   • б) Жасуша мөлшері

   • в) Жасуша түсі

   • г) Жасушаның бөлінуі

5. Жасуша үлкейген сайын бетінің көлеміне қатынасымен не болады?

   • а) Көбейеді

   • б) сол күйінде қалады

   • в) төмендейді

   • г) Ол өзгереді

Ашық сұрақтар : Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Неліктен жасушалар үшін үлкен бет ауданы мен көлем қатынасы тиімді екенін түсіндіріңіз.

2. Бетінің көлеміне қатынасы эритроциттердегі диффузия процесіне қалай әсер ететінін сипаттаңыз.

3. Бет ауданы мен көлем қатынасын түсіну маңызды болатын нақты әлем қолданбасын ұсыныңыз.

Жауап кілті :

Бос орынды толтырыңыз :

1. диффузия

2. газ

3. кедергі жасайды

4. тасымалдау

5. алмасу

Көп таңдаулы сұрақтар :

1. в) Беттің көлеміне қатынасын ұлғайту

2. б) алмасуға кедергі жасайды

3. б) Қоректік заттардың және қалдықтардың алмасуының тиімділігіне әсер етеді

4. в) Жасуша түсі

5. в) төмендейді

Ашық сұрақтар :

1. Бетінің үлкен көлеміне қатынасы жасушалар үшін тиімді, себебі ол қоректік заттар мен қалдықтар сияқты материалдардың тиімді алмасуына мүмкіндік береді, бұл жасушаның өз функцияларын тиімді сақтауына мүмкіндік береді.

2. Бетінің көлеміне қатынасы қызыл қан жасушаларындағы диффузия процесіне әсер етеді, олардың оттегі мен көмірқышқыл газының алмасуы үшін бетінің ауданын барынша арттыруға мүмкіндік береді, бұл олардың осы газдарды бүкіл денеге тасымалдаудағы рөлі үшін маңызды.

3. Бетінің ауданы мен көлем арақатынасын түсіну дәрі-дәрмек жеткізу сияқты салаларда маңызды, мұнда бетінің ауданын ұлғайту ағзадағы дәрілердің сіңуін және тиімділігін арттыра алады.

Мұғалімге ескерту : Жауап кілтін мұқият қарап шығыңыз, әсіресе ашық жауаптарды дәлдік пен толықтық үшін.

Пассивті тасымалдау механизмдері: қарапайым диффузия, мембраналық арналар арқылы диффузия, жеңілдетілген диффузия

Пассивті тасымалдау - бұл молекулалардың жасуша мембраналары арқылы энергия енгізуді қажет етпей қозғалатын әдісі. Бұл тасымалдау молекулалардың табиғи қозғалысына және концентрация градиентіне сүйенеді. Үш негізгі пассивті тасымалдау механизмі бар: қарапайым диффузия, мембраналық каналдар арқылы диффузия және жеңілдетілген диффузия.

Бос орынды толтырыңыз : бос орынды дұрыс сөздермен толтырыңыз.

1. __- де молекулалар мембраналық ақуыздардың көмегінсіз тікелей фосфолипидті қос қабат арқылы қозғалады.

2. __ диффузия жасуша мембранасындағы белок каналдары арқылы иондардың қозғалысын қамтиды.

3. __ диффузия жасуша мембранасы арқылы молекулаларды тасымалдауға көмектесетін тасымалдаушы ақуызды қажет етеді.

4. Пассивті тасымалдау молекулаларды мембраналар арқылы жылжыту үшін __ градиентке сүйенеді .

5. Пассивті тасымалдау механизмдері үшін энергия __ қажет.

Сөздер банкі : энергия, концентрация, қарапайым диффузия, жеңілдетілген, емес, мембраналық арналар

Көп таңдаулы сұрақтар : әр сұраққа таңдаулардан дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Төмендегілердің қайсысы пассивті көлік түріне жатпайды?

   • а) Қарапайым диффузия

   • б) Жеңілдетілген диффузия

   • c) Белсенді тасымалдау

   • г) Мембраналық арналар арқылы диффузия

2. Пассивті тасымалдауды қозғайтын негізгі фактор қандай?

   • а) Энергия кірісі

   • б) Концентрация градиенті

   • в) АТФ гидролизі

   • г) Мембраналық сорғылар

3. Диффузияның қай түріне тасымалдаушы белоктар қатысады?

   • а) Қарапайым диффузия

   • б) Жеңілдетілген диффузия

   • в) осмос

   • d) Белсенді тасымалдау

4. Қарапайым диффузия кезінде молекулалар қозғалады:

   • а) концентрация градиентіне қарсы

   • б) концентрация градиентімен

   • в) АТФ энергиясын пайдалану

   • г) Тасымалдаушы белок арқылы

5. Қандай молекулалар әдетте пассивті тасымалдауда мембраналық арналарды пайдаланады?

   • а) Үлкен белоктар

   • б) иондар

   • в) Липидтер

   • г) ДНҚ

Ашық сұрақтар : Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Жеңілдетілген диффузияның қарапайым диффузиядан айырмашылығын түсіндіріңіз.

2. Жасуша тасымалдау үшін мембраналық арналар арқылы диффузияға сүйенуі мүмкін сценарийді сипаттаңыз.

3. Неліктен пассивті тасымалдау механизмдері үшін энергия қажет емес?

Жауап кілті :

Бос орынды толтырыңыз :

1. қарапайым диффузия

2. Мембраналық каналдар арқылы диффузия

3. Жеңілдетілген

4. шоғырлану

5. емес

Көп таңдаулы сұрақтар :

1. c) Белсенді тасымалдау

2. б) Концентрация градиенті

3. б) Жеңілдетілген диффузия

4. б) концентрация градиентімен

5. б) иондар

Ашық сұрақтар :

1. Жеңілдетілген диффузияның қарапайым диффузиядан айырмашылығы, ол жасуша мембранасы арқылы молекулаларды жылжыту үшін тасымалдаушы ақуыздардың көмегін қажет етеді. Қарапайым диффузия мұндай белоктарды қажет етпейді және тікелей липидті қос қабат арқылы жүреді.

2. Натрий немесе калий сияқты иондарды тасымалдау кезінде жасуша мембраналық арналар арқылы диффузияға сүйенуі мүмкін, олар зарядына байланысты фосфолипидті қос қабат арқылы өздігінен өте алмайды.

3. Пассивті тасымалдау механизмдері үшін энергия қажет емес, өйткені молекулалардың қозғалысы олардың табиғи кинетикалық энергиясымен және қосымша энергия енгізуді қажет етпейтін концентрация градиентімен қозғалады.

Аденозинүшфосфат (АТФ) және оның құрылысы мен қызметі

Аденозинүшфосфат (АТФ) - бұл жасушалық энергияның негізгі көзі болып табылатын молекула. Ол аденин, рибоза және үш фосфат топтарынан тұрады. АТФ жасушалық тыныс алу кезінде синтезделіп, энергияны сақтау және тасымалдау үшін қолданылады. Бұл молекула организмдердегі көптеген биохимиялық реакцияларды қолдайды, соның ішінде бұлшықет жиырылуы, жасушалық бөліну, және молекулалық тасымалдау.

Fill in the Blank: Fill in the blank with the correct words.

1. АТФ молекуласы __, рибоза және үш фосфат топтарынан тұрады.

2. АТФ жасушалық тыныс алу кезінде __.

3. АТФ энергияны сақтау және __ үшін қолданылады.

4. Жасушалық бөліну және молекулалық тасымалдау __ реакцияларға жатады.

5. АТФ-тың негізгі қызметі - __.

Word bank: тасымалдау, аденин, синтезделеді, биохимиялық, энергияны

Multiple Choice Questions: Choose the correct answer from the choices for each question.

1. АТФ молекуласы қандай үш негізгі компоненттен тұрады?

   • a) Аденин, рибоза, фосфаттар

   • b) Протеиндер, липидтер, көмірсулар

   • c) ДНҚ, РНҚ, нуклеотидтер

   • d) Су, оттегі, көміртек

2. АТФ энергияны қандай мақсатта пайдаланады?

   • a) Жылуды өндіру

   • b) Жасушаларды бұзу

   • c) Жасуша ішінде жұмыс атқару

   • d) ДНҚ синтезі

3. Қай процесс АТФ-тың синтезіне қатысады?

   • a) Фотосинтез

   • b) Жасушалық тыныс алу

   • c) Бөліну

   • d) Басқа

4. АТФ молекуласындағы энергия қайда сақталады?

   • a) Аденинде

   • b) Рибозада

   • c) Фосфат топтарында

   • d) Жасуша қабырғасында

5. АТФ қандай реакцияларды қолдайды?

   • a) Организмдегі физикалық реакциялар

   • b) Биохимиялық реакциялар

   • c) Химиялық реакциялар

   • d) Физиологиялық реакциялар

Open Ended Questions: Answer the following questions in complete sentences:

1. АТФ молекуласының құрылысы қандай?

2. АТФ энергияны қандай жолмен сақтайды?

3. АТФ жасушалық процестерде қандай рөл атқарады?

Answer Key:

Fill in the Blank:

1. аденин

2. синтезделеді

3. тасымалдау

4. биохимиялық

5. энергияны

Multiple Choice Questions:

1. a) Аденин, рибоза, фосфаттар

2. c) Жасуша ішінде жұмыс атқару

3. b) Жасушалық тыныс алу

4. c) Фосфат топтарында

5. b) Биохимиялық реакциялар

Open Ended Questions:

1. АТФ молекуласы аденин, рибоза және үш фосфат топтарынан тұрады. Бұл құрылым оның энергияны тиімді сақтауына мүмкіндік береді.

2. АТФ энергияны фосфат топтарындағы байланыстарда сақтайды, бұл байланыстар үзілген кезде энергия босатылады.

3. АТФ жасушалық процестерде энергия көзі ретінде маңызды рөл атқарады, бұл көптеген биохимиялық реакциялардың өтуіне мүмкіндік береді.

Метаболизм түрлері

Метаболизм – бұл тірі организмдердегі химиялық өнім, ол энергияны өндіру және қолдану арқылы энергияның тіршілігін қамтамасыз етеді. Метаболизм катаболизм және анаболизм деген екі негізгі түрге талдау. Катаболизм – бұл күрделі молекулалардың қарапайым молекулаларға ыдырауы, энергия энергия арқылы жүреді. Анаболизм, қарапайым, қарапайым молекулалардан күрделі молекулалар түзу процестер, ол энергияны қажет етеді.

Бос орынды толтырыңыз : бос орынды дұрыс сөздермен толтырыңыз.

1. Катаболизм кезінде энергия __ .

2. Анаболизм терапиясы__ энергияны талап етеді.

3. Метаболизмнің екі негізгі түрі _ және _ .

4. __ кезінде күрделі молекулалар қарапайым молекулаларға ыдырайды.

5. __ уақытта қарапайым молекулалар күрделі молекулаларға айналады.

Сөздер банкі : энергия, катаболизм, анаболизм, жабылады, талап етеді

Көп таңдаулы сұрақтар : әр сұраққа таңдаулардан дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Метаболизмдегі катаболизмнің негізгі мақсаты қандай?
   а) Күрделі молекулалар түзу үшін
   ә) Энергияны жинақтау үшін
   в) Молекулаларды ыдыратып, энергияны бөлу үшін
   г) Витаминдерді өндіру үшін

2. Төмендегі процестердің қайсысы энергияны енгізуді қажет етеді?
   а) катаболизм
   б) анаэробты тыныс
   в) анаболизм
   г) гликолиз

3. Метаболизмнің негізгі екі түрі қандай?
   а) Фотосинтез және тыныс алу
   ә) Гликолиз және Кребс циклі
   б) Катаболизм және анаболизм
   г) Ашыту және тотығу

4. Қандай зат алмасу процесінде белоктар сияқты күрделі молекулалар синтезделеді?
   а) Катаболизм
   б) Анаболизм
   б) Ашыту
   г) Гликолиз

5. Төмендегілердің қайсысы катаболикалық реакциялардың өнімі болып табылады?
   а) глюкоза
   б) аминқышқылдары
   б) АТФ
   г) ДНҚ

Ашық сұрақтар : Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Зат алмасудағы ферменттердің рөлін түсіндіріңіз.

2. Метаболизм процесінде катаболизм мен анаболизм қалай әрекеттеседі?

3. Тірі организмдер үшін зат алмасу неліктен маңызды?

Жауап кілті :

Бос орынды толтырыңыз :

1. Катаболизм процесінде энергия үнемдейді .

2. Анаболизм талап етеді энергияны.

3. Метаболизмнің екі негізгі түрі катаболизм және анаболизм .

4. Катаболизм кезінде күрделі молекулалар қарапайым молекулаларға ыдырайды.

5. Анаболизм кезінде қарапайым молекулалар күрделі молекулаларға айналады.

Көп таңдаулы сұрақтар :

1. в) Молекулаларды ыдырату және энергияны шығару

2. в) анаболизм

3. в) Катаболизм және анаболизм

4. б) анаболизм

5. в) АТФ

Ашық сұрақтар :

1. Ферменттер зат алмасуда катализатор ретінде әрекет етеді, бұл процесте тұтынылмай, химиялық реакцияларды жылдамдатады. Олар реакциялардың пайда болуына қажетті белсендіру энергиясын төмендетеді, осылайша әртүрлі метаболикалық жолдарды жеңілдетеді.

2. Катаболизм және анаболизм сәйкесінше энергия және құрылыс блоктарымен қамтамасыз ету арқылы метаболизмде өзара әрекеттеседі. Катаболизм энергияны шығару үшін молекулаларды ыдыратады, содан кейін ол күрделі молекулаларды құру үшін анаболизмде қолданылады.

3. Метаболизм тірі ағзалар үшін маңызды, өйткені ол биологиялық процестерге қажетті энергияны қамтамасыз етеді және жасушалық құрылымдардың өсуіне, жөндеуіне және сақталуына қажетті маңызды молекулаларды синтездейді.

Митохондрияның Құрылымы мен Қызметтері

Митохондрия — жасушаның энергия өндіруші орталығы. Олар АТФ (аденозинтрифосфат) молекулаларын синтездейді, бұл жасушаның энергетикалық қажеттіліктерін қанағаттандырады. Митохондрияның негізгі құрылымы сыртқы және ішкі мембраналардан тұрады, бұл мембраналар арасында аралық кеңістік бар. Ішкі мембрана криста деп аталатын қатпарлардан тұрады, олар тыныс алу тізбегінің ферменттерін орналастырады. Митохондриядағы энергия өндіру үдерісі жасушалық тынысалу деп аталады, ол глюкозаның тотығуымен жүзеге асады.

Fill in the Blank: Fill in the blank with the correct words.

1. Митохондрияның негізгі қызметі __ молекулаларын синтездеу.

2. Митохондрияның ішкі мембранасында орналасқан қатпарлар __ деп аталады.

3. Митохондрияның екі мембранасы арасында __ кеңістік бар.

4. Жасушалық тынысалу кезінде глюкоза __ арқылы энергияға айналады.

5. Митохондрияның энергия өндіру үдерісі __ тынысалу деп аталады.

Word bank: энергия, криста, аралық, тотығу, жасушалық

Multiple Choice Questions: Choose the correct answer from the choices for each question.

1. Митохондрияның негізгі қызметі қандай?

   • a) Генетикалық материалды сақтау

   • b) Энергия өндіру

   • c) Ақуыз синтездеу

   • d) Липидтерді ыдырату

2. Митохондрияның ішкі мембранасындағы қатпарлар қалай аталады?

   • a) Тилакоид

   • b) Криста

   • c) Грана

   • d) Строма

3. Қай үдеріс митохондрияда энергия өндіруге жауап береді?

   • a) Фотосинтез

   • b) Гликолиз

   • c) Жасушалық тынысалу

   • d) Жасушалық бөліну

4. Митохондрияның ішкі мембранасында қай ферменттер орналасады?

   • a) ДНҚ полимераза

   • b) Рибосомалар

   • c) Тыныс алу тізбегі ферменттері

   • d) Лизосомалар

5. Митохондрияда энергия өндіру үшін қандай молекула қажет?

   • a) Суда

   • b) Көмірқышқыл газы

   • c) Глюкоза

   • d) Хлорофилл

Open Ended Questions: Answer the following questions in complete sentences:

1. Митохондрияның құрылымы энергия өндіруге қалай ықпал етеді?

2. Жасушалық тынысалу үдерісінің кезеңдерін сипаттаңыз.

3. Неліктен митохондрияны жасушаның "энергетикалық станциясы" деп атайды?

Answer Key:

Fill in the Blank:

1. энергия

2. криста

3. аралық

4. тотығу

5. жасушалық

Multiple Choice Questions:

1. b) Энергия өндіру

2. b) Криста

3. c) Жасушалық тынысалу

4. c) Тыныс алу тізбегі ферменттері

5. c) Глюкоза

Open Ended Questions:

1. Митохондрияның құрылымы, оның ішінде ішкі мембранадағы криста қатпарлары, тыныс алу тізбегінің ферменттерін орналастырып, АТФ синтезіне қолайлы жағдай жасайды.

2. Жасушалық тынысалу үш негізгі кезеңнен тұрады: гликолиз, Кребс циклі және электронды тасымалдау тізбегі.

3. Митохондрияны "энергетикалық станция" деп атайды, себебі ол жасушаға қажетті энергияны АТФ молекулалары түрінде өндіреді.

Кребс циклі және Электрондық-тасымалдау тізбегі

Кребс циклі (немесе лимон қышқылы циклі) - жасушалық тыныс алу процесінің маңызды бөлігі. Бұл цикл митохондрияда өтеді және энергия өндіру үшін маңызды рөл атқарады. Кребс циклі глюкоза, май қышқылдары және амин қышқылдары секілді қосылыстардың толық тотығуына қатысады. Электрондық-тасымалдау тізбегі бұл циклдің нәтижесінде пайда болған электрондарды қабылдап, АТФ түрінде сақталатын энергия өндіреді.

Fill in the Blank: Fill in the blank with the correct words.

1. Кребс циклі __ ішіндегі матрицада өтеді.

2. __ - бұл Кребс циклі барысында түзілетін негізгі энергия тасымалдаушы молекула.

3. Кребс циклінде __ қышқылы оксалоацетатпен бірігіп, цитрат түзеді.

4. Электрондық-тасымалдау тізбегі барысында электрондар __ арқылы тасымалданады.

5. Кребс циклі барысында СО₂ және __ молекулалары босатылады.

Word bank: оксалоацетат, митохондрия, АТФ, НАДН, ферменттер

Multiple Choice Questions: Choose the correct answer from the choices for each question.

1. Кребс циклі қайда өтеді?

   • a) Цитоплазма

   • b) Ядро

   • c) Митохондрия

   • d) Рибосома

2. Кребс циклінде түзілетін негізгі энергия көзі қайсысы?

   • a) Глюкоза

   • b) НАДН

   • c) Лактат

   • d) Амин қышқылы

3. Кребс циклінің бірінші реакциясы қандай қосылыстардың бірігуімен басталады?

   • a) Глюкоза және су

   • b) Цитрат және су

   • c) Пируват және АТФ

   • d) Ацетил-КоА және оксалоацетат

4. Электрондық-тасымалдау тізбегінде АТФ өндірісіне қандай процесс жауапты?

   • a) Ферментативті реакция

   • b) Фотосинтез

   • c) Оксидативті фосфорлану

   • d) Гликолиз

5. Кребс циклінде түзілмейтін зат қайсысы?

   • a) Су

   • b) СО₂

   • c) НАДН

   • d) Қант

Open Ended Questions: Answer the following questions in complete sentences:

1. Кребс циклі барысында қандай негізгі аралық қосылыстар түзіледі?

2. Электрондық-тасымалдау тізбегінің негізгі функциясы қандай?

3. Кребс циклінің химиялық реакцияларына мысал келтір.

Answer Key:

Fill in the Blank:

1. митохондрия

2. АТФ

3. ацетил-КоА

4. ферменттер

5. НАДН

Multiple Choice Questions:

1. c) Митохондрия

2. b) НАДН

3. d) Ацетил-КоА және оксалоацетат

4. c) Оксидативті фосфорлану

5. d) Қант

Open Ended Questions:

1. Кребс циклі барысында негізгі аралық қосылыстарға цитрат, изоцитрат, α-кетоглутарат, сукцинат, фумарат, малат және оксалоацетат жатады.

2. Электрондық-тасымалдау тізбегінің негізгі функциясы - электрондарды тасымалдау жолымен АТФ энергиясын өндіру.

3. Мысал ретінде, ацетил-КоА мен оксалоацетаттың бірігіп, цитрат түзуі және изоцитраттың декарбоксилденіп, α-кетоглутарат түзуін келтіруге болады.

Мұғалімдерге ескерту: Жауаптарды мұқият тексеріңіз, себебі кейбір жауаптар дұрыс болмауы мүмкін.

Биологиялық жүйелердегі электронды тасымалдау тізбегінің маңызы

Электронды тасымалдау тізбегі (ЭТК) – митохондриялық мембранада орналасқан ақуыз кешендерінің тізбегі. Ол жасушалық тыныс алуда маңызды рөл атқарады, бұл АТФ (аденозинтрифосфаты) түрінде энергия өндіретін процесс. Жасушалық тыныс алу кезінде электрондар осы кешендер арқылы тасымалданады, мембрана арқылы протондарды айдау үшін пайдаланылатын энергияны босатады. Бұл әртүрлі жасушалық әрекеттерді энергиямен қамтамасыз ететін ATP синтезін басқаратын протон градиентін жасайды. ETC алдында болатын Кребс циклі тізбекті электрондармен қамтамасыз ететін электронды тасымалдаушыларды тудырады.

Бос орынды толтырыңыз : бос орынды дұрыс сөздермен толтырыңыз.

1. Электронды тасымалдау тізбегі __ мембранада орналасқан .

2. Электронды тасымалдау тізбегінің негізгі мақсаты __ шығару болып табылады .

3. Электрондар __ комплекстер қатары арқылы тасымалданады .

4. Кребс циклі тізбекті электрондармен қамтамасыз ететін __ генерациялайды.

5. __ синтезін жүргізу үшін протондық градиент жасалады .

Сөздер банкі : АТФ, электронды тасымалдаушылар, митохондриялық, ақуыз, энергия

Көп таңдаулы сұрақтар : әр сұраққа таңдаулардан дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Электронды тасымалдау тізбегі қай жерде пайда болады?

   • A) Цитоплазма

   • B) Митохондриялық мембрана

   • C) Ядро

   • D) Рибосома

2. Электронды тасымалдау тізбегінің соңғы өнімі қандай?

   • A) Глюкоза

   • В) Оттегі

   • C) АТФ

   • D) Көмірқышқыл газы

3. Қандай цикл электронды тасымалдау тізбегі үшін электрон тасымалдаушыларды қамтамасыз етеді?

   • A) Гликолиз

   • B) Кребс циклі

   • C) Кальвин циклі

   • D) Лимон қышқылының айналымы

4. Протондардың митохондриялық мембрана арқылы қозғалуынан не пайда болады?

   • A) Электрондық градиент

   • B) АТФ синтаза

   • C) Протон градиенті

   • D) Глюкоза

5. Қандай молекула жасушаның негізгі энергетикалық валютасы болып табылады?

   • A) ДНҚ

   • В) РНҚ

   • C) АТФ

   • D) Липидтер

Ашық сұрақтар : Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Электронды тасымалдау тізбегі АТФ түзілуіне қалай ықпал ететінін сипаттаңыз.

2. Жасушалық тыныс алу үшін электронды тасымалдау тізбегі неліктен маңызды екенін түсіндіріңіз.

3. Кребс циклі электронды тасымалдау тізбегін қалай қолдайды?

Жауап кілті :

Бос орынды толтырыңыз :

1. митохондриялық

2. ATP

3. ақуыз

4. электронды тасымалдаушылар

5. ATP

Көп таңдаулы сұрақтар :

1. B) Митохондриялық мембрана

2. C) АТФ

3. B) Кребс циклі

4. C) Протон градиенті

5. C) АТФ

Ашық сұрақтар :

1. Электрондарды тасымалдау тізбегі АТФ синтезін басқаратын протон градиентін құра отырып, митохондриялық мембрана арқылы протондарды айдау үшін энергияны шығаратын бірқатар ақуыз кешендері арқылы электрондарды тасымалдау арқылы АТФ өндірісіне ықпал етеді.

2. Электронды тасымалдау тізбегі жасушалық тыныс алу үшін маңызды, өйткені бұл жасушалық функцияларға қажетті энергияны қамтамасыз ететін АТФ-ның көп бөлігі өндірілетін соңғы кезең.

3. Кребс циклі электрондарды тасымалдау тізбегіне электрондарды беретін NADH және FADH2 сияқты электронды тасымалдаушыларды генерациялау арқылы электронды тасымалдау тізбегін қолдайды.

Мұғалімдер, дұрыстығына көз жеткізу үшін жауап кілтін мұқият қарап шығыңыз.

Қан мен дене сұйықтықтарын жасанды тазартуды түсіну: диализ

Диализ - бүйрек дұрыс жұмыс істемеген кезде адам ағзасындағы қан мен басқа сұйықтықтарды жасанды түрде тазартатын медициналық процесс. Диализдің екі негізгі түрі бар: перитонеальді диализ және гемодиализ. Екі әдіс те электролиттер мен басқа заттардың тепе-теңдігін сақтай отырып, қандағы қалдықтар мен артық сұйықтықтарды кетіруге бағытталған.

Бос орынды толтырыңыз : бос орынды дұрыс сөздермен толтырыңыз.

1. Диализ - __ дұрыс жұмыс істей алмаған кезде қолданылатын емдеу .

2. Гемодиализ кезінде қан __ деп аталатын аппарат арқылы сүзіледі .

3. Перитонеальді диализ қанды сүзу үшін __ қабықшасын пайдаланады .

4. Диализдің негізгі мақсаты - қаннан __ және артық сұйықтықтарды шығару.

5. Гемодиализ кезінде қан __ мембрананың көмегімен тазартылады.

Сөздер банкі : бүйрек, жасанды, токсиндер, іш қуысы, диализатор

Көп таңдаулы сұрақтар : әр сұраққа таңдаулардан дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Диализдің негізгі мақсаты қандай?
   а) Қан қысымын жоғарылату үшін
   ә) Қандағы қалдықтарды және артық сұйықтықтарды сүзу үшін
   б) Жүректі нығайту үшін
   г) Ас қорытуды жақсарту үшін

2. Қандай органның қызметі диализбен ауыстырылады?
   а) Жүрек
   ә) Бауыр
   б) Бүйрек
   в) Өкпе

3. Перитонеальді диализде қанның сүзгісінің қызметін не атқарады?
   а) бауыр
   б) сыртқы аппарат
   б) іш пердесі (іштің шырышты қабығы)
   г) тері

4. Гемодиализ дененің қай бөлігіне кіруді қажет етеді?
   а) Асқазан
   ә) Қан айналымы
   б) Өкпе
   г) Ішек

5. Перитонеальді диализдің гемодиализден артықшылығы неде?
   а) Құрал-жабдықты қажет етпейді
   ә) Үйде жасалады
   б) Бүйрек ауруын емдейді
   г) Жылдамырақ

Ашық сұрақтар : Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Гемодиализ принципін және оның бүйрек жеткіліксіздігі бар науқастарға қалай көмектесетінін түсіндіріңіз.

2. Гемодиализ мен перитонеальді диализді салыстырыңыз және салыстырыңыз. Негізгі айырмашылықтар қандай?

3. Неліктен пациент гемодиализге қарағанда перитонеальді диализді таңдауы мүмкін? Кез келген өмір салтын қарастырыңыз.

Жауап кілті :

Бос орынды толтырыңыз :

1. бүйрек

2. диализатор

3. іш

4. токсиндер

5. жасанды

Көп таңдаулы сұрақтар :

1. б) Қандағы қалдықтар мен артық сұйықтықтарды сүзу

2. в) Бүйрек

3. в) перитонеум (іштің шырышты қабығы)

4. б) Қан айналымы

5. б) Үйде орындалады

Ашық сұрақтар :

1. Жауап мысалы : Гемодиализ қанды жасанды бүйрек қызметін атқаратын диализатор деп аталатын аппаратқа бұру арқылы жұмыс істейді. Диализатор қанды денеге қайтармас бұрын қалдықтарды және артық сұйықтықтарды сүзеді. Бұл процесс бүйрек жеткіліксіздігі бар науқастарға қандағы электролиттер мен басқа заттардың теңгерімді деңгейін сақтауға көмектеседі.

2. Жауап мысалы : Гемодиализ қанды сүзу үшін аппаратты пайдалануды қамтиды, диализ орталығына жүйелі түрде баруды талап етеді. Перитонеальді диализ, керісінше, іштің ішкі қабатын табиғи сүзгі ретінде пайдаланады, бұл процесті үйде жасауға мүмкіндік береді. Негізгі айырмашылықтар емдеудің орны мен жиілігін, сондай-ақ қолданылатын жабдықты қамтиды.

3. Жауап мысалы : Науқас гемодиализге қарағанда перитонеальді диализді таңдауы мүмкін, себебі ол көбірек икемділік береді және үйде жасауға болады, бұл қалыпты өмір салты мен саяхаттау мүмкіндігін береді. Бұл әдіс диета мен сұйықтықты тұтынуға қатысты да азырақ шектелуі мүмкін.

Созылмалы бүйрек жеткіліксіздігі: диализ және бүйрек трансплантациясы

Созылмалы бүйрек жеткіліксіздігі - бұл бүйректер уақыт өте келе тиімді жұмыс істеу қабілетін жоғалтатын жағдай. Бүйректер қандағы қалдық өнімдерді тиісті түрде сүзе алмаған кезде, диализ немесе бүйрек трансплантациясы сияқты емдеу қажет болады. Диализ - бұл қандағы қалдықтар мен артық сұйықтықтарды жасанды түрде кетіретін процесс. Бүйрек трансплантаты сәтсіз бүйректі донордан сау бүйрекпен ауыстыруды қамтиды. Екі емдеудің де өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Бос орынды толтырыңыз : бос орынды дұрыс сөздермен толтырыңыз.

1. Диализ - бүйрек қызметі бұзылған кезде қаннан __ кетіретін медициналық процедура .

2. __ Трансплантация донордан сау бүйректі бүйрек жеткіліксіздігі бар науқасқа орналастыруды қамтиды.

3. Диализдің бір кемшілігі - емдеу сеанстарына қажетті __ уақыт міндеттемесі.

4. Бүйрек трансплантациясының артықшылығы - науқастың жалпы жағдайының ықтимал жақсаруы __ .

5. Бүйрек трансплантациясымен байланысты бір қауіп - бұл органның __ мүмкіндігі .

Сөздер банкі : бас тарту, қалдықтар, өмір сапасы, бүйрек, маңызды

Көп таңдаулы сұрақтар : әр сұраққа таңдаулардан дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Төмендегілердің қайсысы диализдің пайдасы болып табылады?

   • A) Бүйрек жетіспеушілігін емдейді

   • B) Уақытты талап етпейді

   • C) Ағзадағы қалдықтар мен сұйықтық деңгейін басқаруға көмектеседі

   • D) Салауатты өмір салтының қажеттілігін жояды

2. Бүйрек трансплантациясының диализге қарағанда басты артықшылығы неде?

   • A) Бұл уақытша шешім

   • B) Өмір сүру сапасын жақсартуға мүмкіндік береді

   • C) Хирургиялық араласуды қажет етпейді

   • D) Донорсыз жасауға болады

3. Төмендегілердің қайсысы диализдің кемшілігі болып табылады?

   • A) Бұл бір реттік процедура

   • B) Медициналық мекемеге жиі баруды талап етеді

   • C) Трансплантацияға қарағанда тиімдірек

   • D) Оның жанама әсері жоқ

4. Бүйрек трансплантациясының ықтимал кемшілігі қандай?

   • A) Иммуносупрессивті препараттарға қажеттілік

   • B) Бүйрек ауруын тез арада емдеу

   • C) Ағзаны қабылдамау қаупі жоқ

   • D) Ол өмір салтын өзгертуді қажет етпейді

5. Диализ туралы қай тұжырым дұрыс?

   • A) Бүйрек жетіспеушілігін біржола емдейді

   • B) Бұл хирургиялық операция

   • C) Үздіксіз емдеу сеанстарын қажет етеді

   • D) Бүйрек ауыстыру қажеттілігін жояды

Ашық сұрақтар : Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Бүйрек трансплантациясы процесін және оның негізгі мақсатын сипаттаңыз.

2. Созылмалы бүйрек жеткіліксіздігі бар адам үшін диализдің негізгі артықшылықтары мен кемшіліктерін талқылаңыз.

3. Науқас неліктен диализге қарағанда бүйрек трансплантациясын таңдауы мүмкін екенін түсіндіріңіз.

Жауап кілті :

Бос орынды толтырыңыз :

1. қалдықтар

2. бүйрек

3. маңызды

4. өмір сапасы

5. бас тарту

Көп таңдаулы сұрақтар :

1. C) Ағзадағы қалдықтар мен сұйықтық деңгейін басқаруға көмектеседі

2. B) Өмір сүру сапасын жақсартуға мүмкіндік береді

3. B) Медициналық мекемеге жиі баруды талап етеді

4. A) Иммуносупрессивті препараттарға қажеттілік

5. C) Үздіксіз емдеу сеанстарын қажет етеді

Ашық сұрақтар :

1. Жауап мысалы : Бүйрек трансплантациясы – донордың сау бүйрегі бүйрек жеткіліксіздігі бар науқасқа имплантацияланатын хирургиялық процедура. Оның негізгі мақсаты – бүйрек қызметін қалыпқа келтіру және науқастың өмір сүру сапасын жақсарту.

2. Жауап мысалы : Диализ ағзадағы қалдықтар мен сұйықтық деңгейін басқаруға көмектеседі, бұл өмір сүру үшін өте маңызды. Дегенмен, бұл айтарлықтай уақытты талап етеді және жиі дәрігерге баруды талап етеді, бұл кемшілік болуы мүмкін.

3. Жауап мысалы : Науқас диализге қарағанда бүйрек трансплантациясын таңдауы мүмкін, себебі ол өмір сүру сапасын жақсартуға және диализге байланысты тұрақты медициналық процедуралардан көбірек еркіндік алуға мүмкіндік береді. Дегенмен, бұл ағзаны қабылдамау және өмір бойы иммуносупрессиялық дәрі-дәрмектерді қабылдау қажеттілігі сияқты тәуекелдерді қамтиды.

Мұғалімге арналған ескерту : Жауап кілтін мұқият қарап шығыңыз, әсіресе ашық сұрақтар сіздің оқыту мақсаттарыңызға және тақырыптың нюанстарына сәйкес келетініне көз жеткізіңіз.

.