11 сынып әдістемелік құрал

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«БӚБЕК» ҦЛТТЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ,
БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ САУЫҚТЫРУ ОРТАЛЫҒЫ

ӚЗІН-ӚЗІ ТАНУ
МҦҒАЛІМГЕ АРНАЛҒАН
ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҦРАЛ

11-СЫНЫП

Алматы 2019

ӘОЖ 373
КБЖ 74.26
Ә47

«Ӛзін-ӛзі тану» рухани-адамгершілік білім беру
бағдарламасының авторы С.А. Назарбаева

Қазақстан Республикасының
Білім және ғылым министрлігі ұсынған

Әкімбаева Ж. Ж
Ӛзін-ӛзі тану: Мұғалімге арналған әдістемелік құрал: 11-сынып/
Ж. Ж. Әкімбаева, Л. С. Джубатова, Н. К. Мыркасымова – Алматы: «Бӛбек»
ҰҒПББСО, 2019. – 128 б.

ISBN 978-601-7960-49-0
Әдістемелік құрал 11-сыныпта «Ӛзін-ӛзі тану» пәнінен сабақ
беретін мұғалімге арналған. Әдістемелік құралда сабақтардың мақсат,
міндеттері анықталған. Мұғалімге сабақты ұйымдастыру және әдістәсілдерді қолдану үшін жан-жақты кеңес берілген.

ӘОЖ 373
КБЖ 74.26

© «Бӛбек» ҦҒПББСО, 2019

ISBN 978-601-7960-49-0
2

КІРІСПЕ

Қазіргі уақыт бәрімізден, әсіресе мұғалімдерден
ӛзгеруді қажет етеді. Ӛмірдің ӛзі бала туралы, ӛзіміз және
ұстаздар туралы шаң басқан ескі түсініктерден арылу
қажеттілігін алға тартуда. Ал бұл үшін оларды сол бірінші
сыныптықтар секілді рухани ӛмір сүріп, ғарыштық деңгейде
ойлануға
және
сүйіспеншілік
пен
қайырымдылық
«алгебрасына» үйрету қажет. Тек қайырымдылық пен
сүйіспеншілік қана әрқайсысымыздың ішімізде ғарыштың бір
титімдей бӛлшегі бар екенін педагогтің түсінуіне алып
келмекші. Қиын сәттерде тек мейірімділік қана ӛзі жайлы
естен шығарып, баланың ішкі жан дүниесіне толықтай
үңілуіне қол ұшын береді.
Сара Алпысқызы Назарбаева
«Ӛзін-ӛзі тану» рухани-адамгершілік білім беру
бағдарламасының авторы
«Ӛзін-ӛзі тану» пәнін оқыту мақсаты – руханиадамгершілік құндылықтарға негізделген ойы, сӛзі, ісі
бірлікте ӛмір сүретін, кемел мінезді адамды дамыту.
Мұғалімнің рӛлі оқушының ішкі әлеуетін, оның руханиадамгершілік құндылықтар негізіндегі жоғары адамгершілік
мәнін ашуға жағдай жасау болып табылады.
Ӛзін-ӛзі тану мұғалімі білімді дайын күйінде
ұсынбайды, оқытпайды, ол тек оқушылардың даму бағдарын
сыртқы әлемді зерттеуден ӛзінің ішкі жан-дүниесінің шексіз
әсемдігін ашуға бағыттайды.
3

Сондықтан да қазіргі білім мазмұнындағы руханиадамгершілік тереңдікті, жалпыадамзаттық құндылықтар мен
адамгершілік қасиеттердің мәнін ашып, жарыққа шығару
міндеттері туындап отыр.
Оқу пәнінің негізгі міндеттері:
– оқушыларды ӛзін-ӛзі тануға және үнемі ӛзін-ӛзі
жетілдіруіне шабыттандыру;
– ойы, сӛзі және іс-әрекеті бірлігінің негізін қалау;
– оқушылардың жалпыадамзаттық құндылықтардың
мәнін түсінуіне ықпал жасау;
– оқушылардың отбасындағы, ұжымдағы және
қоғамдағы ӛз рӛлін ұғынуына кӛмектесу;
– табиғат, адам және қоғамның ӛзара тәуелділігін
ұғынуға әсер ету;
– әртүрлі оқуда және ӛмірлік жағдайларда әлеуметтілік
және адамгершілік іс-әрекеттер жасау тұрғысынан тәжірибелі
болуын қалыптастыру.
Пән мазмұны арқылы жалпыадамзаттық құндылықтарды
жарыққа шығару, рухани-адамгершілік қасиеттерді дамыту
және ашуда үйлесімді тұлға дамытудың тұтас үдерісінің түрлі
жақтары, адамның қоғамдағы рӛлі, адам мен табиғат, Әлемнің
бірлігі және үйлесімінің мәні; басқа адамдармен қарымқатынас мәдениетіне тәрбиелеу қамтамасыз етіледі.
Оқыту интербелсенді әдістеме негізінде жүретін пәннің
ӛзіндік ерекшеліктерін есепке ала отырып, әрбір сыныптағы
оқушылар құрамын екі топқа бӛлу қарастырылған. Топқа
бӛлу мұғалім үшін оқушылардың тұлғалық, рухани ӛсуінің
ішкі динамикасына неғұрлым мұқият назар аударуына,
білімдік
үдеріс
субъектілерінің
толықтай
диалогін
ұйымдастыруына жағдай туғызады, сонымен қатар оқушылар
үшін сабақта талқыланатын мәселелер бойынша ӛз
4

кӛзқарасын, пікірін білдіруге, ӛз қабілеттерін барынша ашуға,
қызығушылықтарын дамытуға, ӛзіне және қоршаған әлемге
құндылықтық қатынасын қалыптастыру мүмкіндіктерін
қамтамасыз етеді.
Білім берудің мақсаты – баланы жан-жақты біртұтас
дамыту. Білім беру үдерісінде баланың жеке тұлғасын
физикалық және интеллектуалдық аспектісі тұрғысынан
дамытып қана қоймай, ең әуелі баланың жоғары руханиадамгершілік болмысын ашу қажет.
«Ӛзін-ӛзі
тану»
пәнін
оқыту
әдістемесінің
қағидаттары
 Гуманистік бағыттағы қағида.
 Жалпыадамзаттық құндылықтар қағидасы.
 Әлеуметтік ынтымақтастық қағидасы.
 Ұлттық мұра қағидасы.
 Табиғи сәйкестілік қағидасы.
«Ӛзін-ӛзі тану» пәнін оқытудың шарттары
 Сүйіспеншілік,
сенім,
шығармашылық
шабыт
атмосферасын құру, ӛзін-ӛзі зерделеуге, ӛзін-ӛзі интуитивті
түрде ұғынуға жағдай жасау.
 Рухани-адамгершілік білімін мектептің тұтастай
педагогикалық үдерісіне интеграциялау.
 Рухани-адамгершілік білім беру үдерісінде тек
жағымды және ізгі әдістерді қолдану қажеттілігі.
Базалық білім мазмҧны
«Ӛзін-ӛзі тану» пәнінің 11-сыныптағы базалық мазмұны
тӛмендегідей тӛрт негізгі тарауды қамтиды.
1. «Таным жолында»,
2. «Тҧлғаның қалыптасуы»,
3. «Қоғамдағы ӛмір»,
4. «Адамзат әлемі».
5

«ӚЗІН-ӚЗІ ТАНУ» ПӘНІ БОЙЫНША
11-СЫНЫПҚА АРНАЛҒАН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК
КЕШЕН МАЗМҦНЫ
«Ӛзін-ӛзі тану» пәні бойынша 11-сынып оқушыларына
арналған оқу-әдістемелік кешен (ОӘК) құрамына «Оқулық»,
«Мұғалімге арналған әдістемелік құрал», «Оқушы дәптері»
кіреді. Оқу-әдістемелік кешеннің барлық құрамдары ӛзара
байланыста сабақта және үйде білімді меңгеру үшін
қолданылады.
Оқу бағдарламасында ӛзін-ӛзі тану сабақтарын оқытуға
аптасына бір сағаттан, барлығы 34 сабақ ұйғарылған.
Оқу материалдары тӛмендегідей жүйеленіп, тӛрт тарау
бойынша берілген:
«Таным жолында» – 8 сағат;
«Тҧлғаның қалыптасуы» – 8 сағат;
«Қоғамдағы ӛмір» – 8 сағат;
«Адамзат әлемі» – 10 сағат.
«Таным жолында» атты бірінші тараудың тақырыптары
оқушылардың
жалпыадамзаттық
құндылықтардың
ерекшелігін саналы сезіну арқылы ӛзіндік бірегейлігін ұғыну
мақсатын кӛздейді. Адамның ӛзімен-ӛзі және қоршаған
ортамен үйлесімді қарым-қатынас орнату қабілетін дамытуға,
ӛзінің эмоциялық күйін басқара алу білігін дамытуға, тұлғаны
жетілдіру жолдарына, идеалды іздеу, мінез-құлықты
тәрбиелеу, жауапкершілік, намыс пен абырой тәрізді
қасиеттерін дамыту қажеттілігі туралы сӛз қозғалады.
Бағдарламада оқушылардың адамның ішкі әлемі, тұлғалық
қасиеттерінің жан-жақтылығы, ӛмірлік ұстанымы, ӛзіне
6

сенімі, сезімі сияқты ұғымдардың мәнін түсінуіне мүмкіндік
беріледі. Адамның шыдамдылығы, кӛңіл-күйін басқара білуі
тәрізді
жағымды
жағынан
кӛрінуі
қарастырылады.
Бағдарламада сонымен қатар адамның діни наным-сенімінің
бостандығы және басқа адамдардың діни сезімдерін
құрметтеп, тӛзімділік таныту мәселелеріне де назар
аударылған.
«Тҧлғаның қалыптасуы» тарауының тақырыптарында
оқушылардың дүниетанымын олардың әлемге ашық бола
білу, әлемді тану мен түсіну және әлемде жоғары
адамгершілік ұстаныммен қатынас жасай алу қабілеттерін
дамыту арқылы кеңейту кӛзделген. Бағдарламада адамның
ішкі әлемі, оның шынайы арналғандығы, тұлғаның рухани
кемелденуі тәрізді мәселелердің тереңдігін ашу мүмкіндігі
берілген.
«Қоғамдағы ӛмір» атты үшінші тараудың тақырыптық
жоспары оқушылардың жағымды ойлау дағдылары мен
адамдар арасындағы қарым-қатынас барысында туындайтын
этикалық ӛмірлік қайшылықтарға саналы түрде, байыппен
қарау дағдыларын дамытуға бағытталған. Жоғары сынып
оқушыларына есею кезеңіне қадам басқан және ӛз
жақындары, сыныптастарының ғана емес, сонымен бірге
болашақ курстастары мен жұмыстағы әріптестерінің
ортасында
да
ғибратты
жағдай
қалыптастыруда
жауапкершілік
шегін
сезінетін
адам
тұрғысынан
отбасындағы, ұжымдағы және қоғамдағы рӛлі туралы ӛз
кӛзқарасын реттеуіне тура келеді. Тарауда бағдарлама
бойынша оқушылардың қоғамға қызмет етуі, тең дәрежелілік
7

пен әділдік туралы, ер адам мен әйел адамның әлеуметтік рӛлі
туралы түсініктерін дамыту және тұлғаның ӛзіндік
қалыптасуы, дүниетаным тәрізді ұғымдармен танысуы
кӛзделген. Отбасын құру мәселелері және отбасының адамзат
қоғамының негізі ретіндегі маңызын түсіндіруге айрықша
назар аударылады. Адамның отбасындағы рӛлі, міндеттері
мен жауапкершіліктері егжей-тегжейлі қарастырылады.
Аталған тараудың негізге алынатын желісі – адамның
болмысынан қайырымдылық жасауға итермелейтін, түп негізі
сүйіспеншілік болып табылатын ӛз табиғатын ұғынуы
идеясы.
«Адамзат әлемі» атты тӛртінші тарауда оқушылардың
адамзаттың мәдени мұраларына ізгілікті қатынасын
дамытуға, ӛздерінің адамдық болмысы мен ақиқатқа жетудің
ӛзіндік жолын ұғынуына алғышарттар жасалған. Аталған
тараудың мазмұны мен оқыту әдістері маңызды адамдық
ақиқатты оқушылардың жалпыадамзаттық құндылықтар
туралы мәліметтерді, адамзаттың тарихи, мәдени және рухани
жолын түсінуін, адамның бүгінгі және болашақтағы
мұраттарын тереңірек түсініп қорытындылап, жүйелеу
арқылы
тұжырымдауын
кӛздейді.
Бұл
тараудың
бағдарламасын зерделеу жоғарғы сынып оқушыларының
басты адами құндылықтарды адамзаттың тарихи, мәдени
және рухани жолы туралы мәліметтерді жинақтау және
жүйелеу жолымен, оның қазірі мен болашағы, адамның
жоғары басымдықтарға ие екендігін терең ұғынуы арқылы
жүзеге асырылатындығы пайымдалады. Бейбітшілікке және
адамдар арасындағы келісімге қол жеткізудің қажетті шарты
ретіндегі адамдарды біріктіретін ауызбіршілік туралы
оқушылардың түсініктерін дамытуға ерекше кӛңіл бӛлінеді.
8

Аталған тарау орта мектептегі ӛзін-ӛзі тану курсының
қорытынды бӛлімі болып табылады және әр оқушының ұланбайтақ ӛмірлік кеңістіктегі ӛз рӛлін, адамзаттың тұрмыстық
міндеттерін атқарудағы алатын ӛзіндік орнын және әркімнің
еңбегіне, дарынына және шығармашылығына сұраныс
болатындай
болашақты
құруды
ұғына
алуларына
бағытталған. Осының барлығы жоғары сынып оқушыларына
адам үшін маңызды «бақыт» деген түсініктің мәнін ұғынуына
кӛмегін тигізеді.

9

I Таным жолында

«ӚЗІН-ӚЗІ ТАНУ» ПӘНІ БОЙЫНША 11-СЫНЫПҚА
АРНАЛҒАН ОҚУ-ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
(34 сағат, аптасына 1 сағаттан)
Тарау
Сабақ
Сабақ
дың
Мазмҧндық негізі
№
тақырыптары
атауы
Ӛмір –
Жалпыадамзаттық
1-2
танымның кӛзі
құндылықтар – танымның
мақсаты. Адами таным
бастаулары.
Іздеген жетер
Адамзаттың ізгілікті
3-4
мұратқа…
мұраттары. Адамның
мұраты – мінез-құлқы мен
тәртібін анықтайтын образ.
Жасӛспірімдердің
құндылықты бағдарлары.
Адам –
Адам – парасаттылық,
5-6
жасампаз
мәңгілік, қайырымдылық
иесі. Ар-ұждан даусын
тыңдау. Ӛзін-ӛзі тану және
ӛзін-ӛзі дамыту – адам
қалыптасуының қажетті
шарты.

7-8

Ӛзіңмен
үйлесімдікте

Ӛмірлік мақсаттар. Руханиадамгершілік білімнің адам
ӛміріндегі маңызы. Ӛмірлік
жолды таңдаудағы
адамгершілік бағдарлары.

10

II Тҧлғаның қалыптасуы

9-10

11-12

13-14

15-16

Тұлғаның
адамгершілік
негіздері

Жалпыадамзаттық
құндылықтар – адамның
қоғамдағы тәртібін
анықтайтын адамгершілік
нормаларының негізі.
Сезімдерді тәрбиелеу.
Ӛзінің эмоционалдық кӛңілкүйі және қылықтарын
объективті бағалау.
Мінез-құлықты Күнделікті ӛмірдегі риясыз
тәрбиелеу
сүйіспеншілік кӛрінісінің
маңызы. Рух күші. Адамның
абыройы. Ӛзін-ӛзі
құрметтеу. Ар-ұждан –
адамгершілік ӛлшемі.
Қоғамға риясыз қызмет
етудің практикалық
дағдылары.
Адамның
Ӛмір және денсаулық
рухани саулығы құндылықтар ретінде.
Руханилық – дене
саулығының шарты. Дені
сау адам. Дені сау ұрпақ.
Саламатты ӛмір салты
тәжірибесі.
Ӛзін-ӛзі
Тұлғалық ӛсудің болашағы.
жетілдіруге
Сыртқы кӛрініс пен ішкі
ұмтылыс
мазмұнның үйлесімділігі.

11

III Қоғамдағы ӛмір

17-18

Тұлғаның
әлеуметтік
рӛлдері

19-20

Отбасы –
руханилықтың
кӛзі

21-22

Адамдар
арасында ӛмір
сүру ӛнері

23-24

Қоғамдағы
бейбітшілік
және келісім

12

Әйелдің ӛмірлік парызы. Ер
адамның отбасындағы және
қоғамдағы рӛлі. Қазіргі
заман адамының әлеуметтік
рӛлдерінің кӛпқырлылығы.
Қоғамдық құрылыстағы
отбасының маңызы.
Отбасындағы жағымды
қарым-қатынас құндылығы,
ата-ана алдындағы
адамгершілік парыз.
Отбасының адамгершілік
бастаулары – отбасы
бақытының негізі.
Ұжымның адам ӛміріндегі
рӛлі. Ӛз міндеттеріне
кӛзқарас.
Ұжымдағы ӛзара қарымқатынас ерекшеліктері.
Ынтымақтаса білу іскерлігі.
Жалпыадамзаттық,
этномәдени және ұлттық
құндылықтардың маңызы.
Әртүрлі халықтардың
мәдениетіне, тіліне,
дәстүрлеріне құрмет. Қиянат
жасамау қағидаттары
негізінде ӛзімен және
қоршаған әлеммен үйлесімді
қарым-қатынастар жасау.

IV Адамзат әлемі

25-26

Адамның
рухани
кемелденуі

27-28

Үлкен ӛмірге
жол

29-30

Ӛмір жолын
таңдау

31-32

Адамзаттың
даналығы

33-34

Шығармашылы
қ есептер

13

Күнделікті ӛмірдегі риясыз
сүйіспеншілік кӛрінісі.
Жақсы мен жаманды
ажырата алу. Сүйген
жүректің мейірімділігі мен
жомарттығы.
Адамгершілік нормаларына
сәйкес ӛмірлік мақсаттарға
жету жолдары. Ӛмірдегі
жасампаздық – адам
дамуының қажетті шарты.
«Ӛмірің ӛз қолыңда».
Мамандық таңдауға
даярлық. Кәсіби іс-әрекеттің
адамгершілік негіздері.
Мәңгілік жалпыадамзаттық
құндылықтар – ӛмірдің
негізі. Таным – ақиқатқа
апарар жол. Ӛтілген
материалдарды
қорытындылау.
Шығармашылық жобаларды
қорғау.

ӚЗІН-ӚЗІ ТАНУ САБАҚТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Әдістемелік тәсілдердің жіктемесі:
 Сабақтың дәйексӛзі (жағымды ой-пікір)
 Оқып ҥйренейік
 Жаңа ақпарат
 Шығармашылық жҧмыс (ойындар, сахналау, дӛңгелек
үстелдер, плакат жасау, сурет салу, ӛлең құрастыру, ән шығару
және т.б.).
 Жҥректен жҥрекке
Дәйексӛз
Дәйексӛз сабақтағы жекелеген әдіс ретінде ғана емес,
сондай-ақ оқушының күнделікті ӛмірінің бӛлінбес бір бӛлігі
болуы тиіс. Адамзаттың рухани ұлы ұстаздарының мұраға
қалдырған білімдері, ұлы ойшылдардың айтқан дана сӛздері
ӛмір бойы есте қалып, шабыт береді, ӛмірлік ұстанымы болары
анық. Егер оқушылар дәйексӛздерді жатқа айтса, нұр үстіне нұр.
Балалар дәйексӛздерді күнделікті ӛмірінде тәжірибеде қолдана
алады, тілдері де байи түседі.
Дәйексӛздерге мыналар жатады: ой-пікірлер, мақалмәтелдер, нақыл сӛздер, ұлағат сӛздер және т.б.
Дәйексӛздер адамды жақсы ойға шабыттандырады;
жанына нәр береді; ӛзіне сенімін арттырады; ӛз айқындамасын
бекітуге, ұстанымында тұра білуге кӛмектеседі, рухани білім
береді.
Дәйексӛздер арқылы жасалатын жұмыс түрлері мен
ойындар: дәйексӛзді жалғастырып айту; дәйексӛзді жаттау;
дәйексӛздің мағынасын ашу; қиынды суреттердің (пазлдар)
сыртына жазылған дәйексӛзді құрау; берілген сӛз, сӛз тіркесі
14

арқылы дәйексӛз құрау; ән түріндегі дәйексӛздер; даналық
карточкалары; қазыналы сандықша және т.б.
Сабақтың дәйексӛзі ұзақ, күрделі болмауы тиіс, бір
дәйексӛзді екі сабақта қолдануға болады, сонда балалар оны
жақсы еске сақтайды.
Дәйексӛздерді күнделікті ӛмірде де қолдану оқушылардың
түпкі саналарын тазартады.
Мұғалім сабақтың мақсатына сәйкес келетін нақыл сӛзді
тақтаға жазып қоюы керек. Сабақтың дәйексӛзін сыныптағы ұл
балалар, сосын қыз балалар жеке-жеке дауыстап оқиды. Балалар
оларды есте сақтау, түпкі санада сақталуы үшін бірнеше рет
дауыстап айтады. Сабақтың дәйексӛзін дәптерге жазады.
Оқып ҥйренейік
Сабақта ұжымдық тыңдауға жайлы жағдай тудыратын
маңызды ойлау және тілдік әрекет ретінде қолданылатын әдіс.
Мұндай әдіс ежелден-ақ ұрпақтан-ұрпаққа ақпарат тарату
құралы болып саналады.
Аңыз әңгімелерді айту ӛнері оқушыларды терең руханиадамгершілік әңгіме үдерісіне тарта білу тәсілі болып табылады.
Оқиға мазмұнындағы ерлік, батырлық, батылдық,
жүректілік, қайсарлық, адалдық, әділеттілік, беріктік қасиеттері
бала мінезін дамытуға әсерін тигізеді.
Оқиғадағы бір немесе бірнеше жалпыадамзаттық
құндылықтардың суреттелуі, ӛмірлік құндылықтар мен
адамгершілік қасиеттердің дәріптелуі олардың тәжірибелік
қырларын ашады. Оқиғаны әңгімелеп айту кезінде балалар
тыңдау мен естуге, сезіну мен түсініп-түйсінуге, ойлану мен
пайымдауға үйрене отырып, руханилыққа терең бойлап,
адамгершілік қасиеттерді бойларына сіңіреді.

15

Сабақтың үстінде әңгімелеу үлкен рӛл атқарады және
әрбір адамның ішкі дүниесіне тән құндылықтарды анықтауда
маңызы зор. Әңгіме аяқталғаннан кейін мұғалім бірінші
мәтіннің мазмұны бойынша әңгімені мұқият тыңдағандарын
білу үшін сұрақтар қояды. Содан соң әңгіменің құндылық мәнін
ашатын 2-3 сұрақ қояды, кейін балалардың ӛз ӛмірінен сол
құндылықтарға қатысы бар мысалдар келтіретіндей сұрақтар
қояды. Мұғалім ӛзінің пікірін айтпай, тек қана балалардың
жауаптарын түзету мақсатындағы нақты сұрақтар арқылы
бағыттап отырады.
Жаңа ақпарат
«Жаңа ақпарат» айдарында оқушылар сабақ тақырыбы
бойынша, сабақтың құндылығы мен қасиеті туралы білімдерін
кеңейтеді. Оқу ақпаратында берілетін білім оқушылардың сабақ
мазмұнындағы құндылық пен адамгершілік қасиеттердің мәнін
жан-жақты ашып, олардың санасында орнығуына мүмкіндік
туғызады. Оқу ақпараты жинақталған, түйінді ой-пікірлерді
оқушының ұғып алуына, күнделікті ӛмірде іс жүзінде
қолдануына септігін тигізеді.
Шығармашылық жҧмыс
Бұл әдіс құндылықтар негізінде шығарма, эссе, оқиға,
әңгіме, ӛлең, мақал-мәтел, әндер жазу және т.б. Шығармашылық
жұмыстардың түрлері: жазба жұмыстары, жобалау жұмыстары,
рӛлдік ойындар, ойындар, оқиғаны суреттеу, сахналау, кӛрме
ұйымдастыру, қызықты адамдар ӛмірімен танысу, кәсіби
мамандармен кездесу, теле-радио хабарламалар дайындау және
т.б. Шығармашылық жұмыстар – ӛзін-ӛзі тану сабақтарының
әдістерінің бірі.

16

Жоба әрекеті
«Ӛзін-ӛзі
тану» пәнінің
жаңартылған
мазмұнды
бағдарламасы оқушылардың қоғамға қызмет ету арқылы
ӛздерінің «Меніне» жетудегі зерттеушілік және шығармашылық
ізденістерінің
негізінде
құрылған
жаңа
білім
беру
технологияларын әзірлеу мақсатын кӛздейді. Жоба әдісі оқутанымдық әрекетін ұйымдастырудың бір тәсілі ретінде ӛзін-ӛзі
тану мұғалімдерінің тәжірибесінде кеңінен қолданылуда.
Оқушылардың негізгі құзіреттіліктерін, атап айтқанда
интеллектуалдық (зияткерлік), коммуникативтік, зерттеушілік,
жасампаздық құзіреттіліктерін дамыту мақсатында қолдану
үлкен қызығушылық туғызады.
«Ӛзін-ӛзі
тану» пәнінің жаңартылған мазмұндағы
бағдарламасы оқушылардың қоғамға
қызмет ету арқылы
ӛздерін тануға зерттеушілік және шығармашылық ізденістері
арқылы қол жеткізуін маңызды міндеттердің бірі ретінде
қарастырады. «Ӛзін-ӛзі тану» пәніндегі жоба жұмысы
оқушылардың интеллектуалдық (зияткерлік), коммуникативтік,
зерттеушілік,
жасампаздық
құзіреттіліктерін
дамыту
мақсатында қолданылуы оқушыларда үлкен қызығушылық
туғызады. Білім беру үдерісінде жоба жұмысы, жобалау болған
жерде зерттеу мен нәтижелер де болады. Ал зерттеу жүргізу мен
одан нәтиже алу үшін оқушы мен мұғалімнің іс-әрекеті
жоспарлы түрде болуы тиіс. Жоба жұмысын ұйымдастырудағы
мұғалім мен оқушының іс- әрекеттеріне нақтырақ тоқтала
кетсейік.
Оқушының іс-әрекеті:
 Оқушы – оқыту субъектісі;
 Мақсатқа дербес ӛз іс-әрекетімен жетуші белсенді
субъект;
 Ӛзін-ӛзі және бір-бірін оқытушы;
17

 Шығармашыл, жасампаз еңбек иесі,
 Ӛз ізденісімен дұрыс нәтижеге жетуші тұлға.
Мұғалімнің іс-әрекеті:
 Жеке тұлғаға қарай бағытталған ұсынушы, нақты мақсат
қоюшы;
 Бағыт-бағдар беруші, кеңесші;
 Оқушының жетістігін құптаушы;
 Ынталандырушы, мақсат қоюшы;
 Мақсаттарға жетелеуші.
Жоба жұмысы оқушыға тек қана білім жиынтығын беріп
қана қоймай, ӛз бетімен білім алуына, алған білімдерін түрлі
мәселелерді оңтайлы, адамгершілік нормаларға сәйкес шешуде
қолдануға мүмкіндік береді.
Жоба жұмысы нәтижеге жету үшін жоспарлау мен оның
әрбір кезеңдерін мақсатқа сәйкес дұрыс, нақты орындау
маңызды. Жоба жұмысын тӛмендегі алгоритм бойынша
ұйымдастыру керек.

18

Жоба жұмысын ұйымдастыру алгоритмі
Жоба
жҧмысы
кезендері

Жҧмыстың
мазмҧны

Мҧғалімнің ісәрекеттері

Оқушыларды
ң іс-әрекеті

1. Дайындық
кезеңі

Жоба
тақырыбын
анықтау.

Әр оқушы
ӛмірлік ӛз
тәжірбиесіне
сүйене отырып,
ӛз ойын ортаға
салады, бірігіп
жобаның түпкі
мақсатын
анықтайды.

2. Жоспарлау

Топқа бӛлу.
Ақпарат
жинау және
талдаудың
жолдарын
кӛрсету.
Әрбір топ
мүшесі
алдындағы
жұмысын
анықтау.

Бір бағыт
тӛңірегінде
оқушыларды
тақырып
таңдауға
ынталандырады.
Топтағы әрбір
оқушының
пікірін ескере
отырып
жұмысты
жоспарлауға
үйретеді.
Оқушыларды ӛз
бетімен ақпарат
жинауға
бағыттайды.
Әрбір топ
мүшесінің
пікірін ескере
отырып,
ұжымдық
талқылау
шешімін
тыңдайды,
қажет болса ӛз
ойымен
бӛліседі.
Оқушылардың
19

Топ арасында
әркімнің
атқаратын
қызметін
анықтайды, ӛз
тақырыптарын
анықтау жұмыс
істеу кезеңдерін
жоспарлап,
бірінші
нәтижеге жету
уақытын
белгілейді.
«Қоғамдық»
тапсырманы
орындауға

3.Зерттеу
жҧмысы

Ақпарат
жинау,
аралық
нәтижені
талдау,
зерттеудің
негізгі
құралдары:
сұхбат,
анкета
бақылау,
алынған
түрлі
ақпаратты
талдау.

4.Нәтижені
талқылау

Ақпаратты
талдау,
шешім
шығару,
тұсаукесерді
ң қандай
түрде
ӛтетінін
жоспарлау.

жобы бойынша
күнделігін
тексереді.
Жоба күнделігін
бақылап, әрбір
жетекшімен
және топ
мүшелерімен
жеке-жеке
сӛйлесу, талдау,
нәтижені
салыстыру
арқылы алдағы
жұмысқа бағыт
беру.

Бақылайды,
кеңес береді.
Топ ішіндегі
жеке
оқушылардың
еңбегін бағалай
отырып, бірігіп
қорғау үшін
ынтымаққа бірбіріне деген
сыйластыққа
шақырады.
20

дайындығын
кӛрсетеді.
Жеке және
жұптық жұмыс,
анкета
сұрақтарын
құрастыру.
Қажет болса
сценарий жазу,
қоғамдық
ұйымдармен
қарым-қатынас
қалыптастыру.
Білім, білігін
кеңейтеді, түрлі
қоғамдық
жұмыстармен
танысады,
шығармашылы
қ, белсенділік,
талаптылық
қасиеттерін
кӛрсетеді.
Топ
арасындағы
әркімнің рӛлін
анықтап,
алынған
ақпараттың
арасынан ең
негізгіні
белгілеп
жазады.
Проблемалық
сұрақтарды

5.
Жҧмыстың
тҧсаукесері

6. Бағалау
және
жоспарлау

Тұсаукесерге
келетін қонақтар
тізімін жазады,
қажетті аудиовидеотехниканы
жабдықтайды.
Тыңдайды,
проблемалық
сұрақтарды қоя
отырып,
оқушыны
сӛйлетуге
мүмкіндік
жасайды.

анықтап, оны
бірге шешуге
дайындалады.

Алынған
нәтиже туралы
есеп береді.
Бір-бірін
мұқият
тыңдайды,
тілектес,
ниеттес
болады, сӛйлеу
мәдениетін
ескере отырып
бір-бірінің
ойларын
жалғастырып
отырады.
Шығармашылық Ұжымды
жұмысты
талқылай
бағалайды,
отырып біреңбек иелерін
біріне, ӛздеріне
алдағы үлкен
шынайы баға
мақсаттарға
береді, рухани
жетелейді.
қолдау
танытады.
Алдағы
жұмыстарды
бірге
жоспарлайды.
21

Тестілеу
Тестілеу – оқушының не ұққанын тексеріп қана қою үшін
емес, сонымен қатар мұғалім ретінде біздің не бергендігімізді
білуге болатын нағыз пайдалы тәсілдің бірі.
Тестілеудің негізгі мақсаты – оқушылардың құндылық
категориялары қалай ӛзгереді және оған деген оқушылардың
кӛзқарасын анықтау. Егер нәтиже қуантарлықтай болмаса,
оқушыларға түсініксіздік туғызған құндылықтарды басқаша
түрде түсіндіріп қайта ӛту керек. Алайда оқушының дамуына
отбасының маңыздырақ екендігін, кейбір оқушылар үнемі
тестінің «дұрыс емес» жауабын таңдайтынын мұғалім ескеруі
керек. Бұл жағдайда оқушының отбасылық жағдайын білу, оның
үйінде қандай қиындықтар мен мәселелер бар екенін білуге
тырысу – мұғалімнің парызы. Тек қана мұғалімнің түсіністігі,
тӛзімділігі, сүйіспеншілігінің арқасында оқушыға эмоциялық
кедергілерін жеңуге кӛмек беруге болады.
Мұғалім ӛтілген сабақтың тақырыбына сай үш жауабы
болуы мүмкін белгілі бір сұрақты береді. Оқушы оның қайсысы
жауабы (а, ә, немесе б.) болатынын ӛзі таңдайды.
Тестілеудің осындай түрлері оқушыларды адал болуға
ынталандырады. Кӛптеген оқушылар қайсысы дұрыс жауап
екенін біледі, тіпті тәжірбиеде оны қолдана алмаса да, сол
жауапты таңдайды. Ӛзін шын бағалаған оқушыны олар тіпті
жақсы жауап бермегеннің ӛзінде мадақтау керек.
Тестілеудің сабаққа берері: ӛзіндік сана-сезім, ӛз-ӛзінің
алдында адал болу, жақсы мен жаманның арасындағы
айырмашылықты кӛре білу, мұғалім жұмысының бағасы.
Жҥректен жҥрекке
Мұнда құндылықтар негізіндегі әндер айтылады және
ӛлеңдер оқылады. Бұл әдісті қолдану құндылықтардың ықпалын
тереңдетеді. Балалардың жүрегін қуанышқа, шаттыққа бӛлейді.
22

Кӛңіл күйін кӛтереді. Денсаулығын жақсартады. Ақылын, ойын,
сезімін шабыттандырады.
Күнделікті сабақ тақырыбына сәйкес ӛлең мазмұны мұқият
таңдалып алынса, оқытып жатқан құндылықтардың мәнін
ашудың тиімділігін арттырады.
Бірге қосылып ән айту біртұтастықты сезіндіреді.
Ӛзін-ӛзі тану сабағын ӛткізуде сабақтың басында жағымды
күйге енгізу үшін музыканы пайдалану ӛте тиімді. Музыка
оқушылардың зейінін шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Осы мақсатта классикалық музыка мен қазақтың күйлерін
пайдаланған дұрыс.
Шығармашылық жұмысқа арналған музыка.
Музыка шығармашылыққа ынталандырады, сондықтан
оқушылардың шығармашылықпен айналысу сәтінде (сурет салу,
жапсыру, шығарма жазу) баяу музыканы қосып қойған дұрыс.
Ән салу терең тыныс алуды және ырғақты болуды
қалыптастырады, бұл денсаулыққа пайдалы. Ол сол сияқты
ӛзіндік тәртіптің болуын жақсартады, ӛйткені ән салғанда отыру
немесе тік тұру, түзу тұру, қозғалмау, дауыстың бар күшімен
үзілмей шығуы үшін тәртіпке үйренеді. Хормен ән айту
балаларды ӛзара әрекеттестікке және бір топта жұмыс істеуге
үйретеді. Ол зейін мен жадыны дамытуға кӛмектеседі. Музыкаға
негізделген сабақты немесе құндылықтың мазмұнын есте
сақтауды жеңілдетеді. Егер ән әуезді болса жеңіл есте қалып, ән
біздің ішкі дүниемізде ұзақ уақыт айтылып, сабақта ӛтілген
құндылық маңызын күшейтеді.
Ӛзін-ӛзі тану сабақтарында қолдануға ҧсынылған
әндер Ozin-ozi-tanu.kz интернет-порталы, «Оқушыларға»
бӛлімі, «Білім әлемі» айдарындағы «Әуезді кӛл» аясына
салынған.

23

Алдын ала оқу жҧмысы
Алдын ала оқу тапсырмасы ретінде келесі сабақтың мәтіні
үйге оқуға тапсырылады. Оқушылар үйде бүгінгі сабақтағы
ӛсиет әңгіме, аңыз, ертегі, мысал әңгіме, оқиға мазмұнын алдын
ала біліп келеді.
Мәтінді талқылатуда алдымен мәтіннің мазмұндық желісі
бойынша мұғалім ӛз тарапынан ойластырылған сұрақтарды
балаларға қояды. Мәтін бойынша берілген сұрақтарды
оқушылармен бірге талдайды. Сосын оқулықта ұсынылған
мәтіннің рухани-адамгершілік тереңдігін ашатын, яғни оның
мазмұнындағы құндылықтар мен адамгершілік қасиеттердің
мәнін ашатын сұрақтарды қояды. Содан соң сұрақты мұғалім
баланың ӛзіндік ӛмір тәжірибесіне байланысты қояды. Мұнда
балалар ӛз ӛмірлерінен мысалдар келтіріп айтады.
Ал мұғалім бүгінгі сабаққа әңгімелеу үшін жаңа мәтін
әкеледі.
Сабақты жоспарлау бойынша ҧсынымдар
1. Тақырып оқулықтан алынады. Мұғалімнің шығармашылық
қатынасы маңызды. Мұғалімнің үйден дайындап әкелетін жаңа
мәтіні:
• Сабақтың мақсатында жалпыадамзаттық құндылық
сабақтың тақырыбымен байланысты кӛрініс табуы тиіс.
• Сабақтың міндеттерінде (білімдік, дамытушылық,
тәрбиелік) таңдап алынған жалпыадамзаттық құндылыққа
сәйкес қасиеттер кӛрініс табуы тиіс.
Сабақта кӛрнекі қҧралдарды пайдалану
Кӛрнекі құралдар әрбір сабақта пайданылады. Барлық
сабақта бірдей талап етілетін сабақтың кӛрнекі құралдары:
күнделік, оқулық, дәптер, пенал, бейджик. Сонымен қатар
күнделікті сабақтың мазмұнына сай қажетті кӛрнекіліктер
болады.
Сабақ мазмұнына сәйкес фильмнен үзінді, мультфильмдер
кӛрсету, музыка қою, слайдтар кӛрсету үшін қажетті
24

техникалық құрал-жабдықтар қажет. Электронды тақта,
музыкалық аппарат, тіпті болмаса магнитофон, теледидар т.б.
сабақтың құрал-жабықтарына жатады. Атап айтқанда, сурет
салу үшін плакат, А4 мӛлшерлі қағаз, бояулар, түрлі-түсті
қарындаштар, фломастер, жай қарындаш, сызғыш, ӛшіргіш,
қайшы, желім, үлестірмелі, таратпалы заттар және т.б. Сахналау
жұмыстарына, жағдаяттарды шешімін кейіптендіріп кӛрсету
үшін қажетті құралдар керек болады.
Дәптермен жҧмыс
«Оқушы дәптері» оқу-әдістемелік құралдың құрамына кіреді.
Дәптермен жұмыс күнделікті сабақта жүргізіледі. Негізінен
оқулықтағы шығармашылық іс-әрекет, топпен жұмысқа арналған
жазу мақсатындағы тапсырмалар дәптерде орындалады. Мұғалім
сабақта дәптермен жұмыс жүргізуді ӛзі ұйымдастырады. Сабақ
кезінде үлгермеген жағдайда дәптермен жұмысты үй тапсырмасы
ретінде беруге болады. Сондай-ақ жоба жұмыстарын орындауға
дәптерде арнайы «Жоба күнделігі» парақшалары берілген.
Дәптер
оzin-ozi-tanu.kz
интернет-порталы,
«Оқушыларға» бӛлімі, «Электронды кітапхана» айдарына
салынған.
Кҥнделікті сабақ жоспарын қҧру
Әдістемеде оқу материалдарын оқытудың әдістемесі
оқулықтың жүйесімен беріліп отыр. Ал мұғалім әрбір тақырып
бойынша сабақты күнделікті сабақ жоспарына лайықтап түзеді.
Жаңартылған оқу бағдарламасы бойынша күнделікті сабақ
жоспарын құрудың үлгісі ұсынылып отыр. Мұндағы сабақтың
құндылығы, қасиеттер, сабақтың мақсаты, міндеттері әдістемедегі
әрбір сабақты оқытуда анық кӛрсетілген. Мұны мұғалім толықтай
күнделікті сабақ жоспарына ендіріп, қолдана алады.

25

САБАҚ ЖОСПАРЛАРЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ҤЛГІЛЕРІ
І тарау
ТАНЫМ ЖОЛЫНДА
1-2 сабақтар
ӚМІР – ТАНЫМНЫҢ КӚЗІ
Бұл сабақта мұғалім оқушылардың ӛмірді жалпыадамзаттық
құндылықтар негізінде тануына мүмкіндік жасайды.
Мұғалімдерге әдістемелік жағынан ескертетін нәрсе:
әрбір тақырып екі сағатқа арналған. Мұндағы сабақтың
мақсаты мен міндеттері екі сабаққа ортақ болады. Сондайақ сабақтың дәйексөзі де екі сабаққа ортақ. Әрбір тақырып
бойынша екінші сабақ сабақтың дәйексөзі мен алдын ала оқу
бойынша үйге берілетін екінші мәтіннен басталады.
Мұғалім оқытпас бұрын баланы жақсы кӛру, құрметтеуі
тиіс екенін есінен шығармауы керек, барлық үдерісте осыны
басшылыққа алуы тиіс. Рухани-адамгершілік білім беру – адамның
ішкі жан дүниесінде болатын ӛзгеріс екенін ескерсек, адам жан
дүниесі сүйіспеншілік болғанда ғана ӛзгеріске түсетінін ұмытпауы
керек.
Сабақтың мақсаты: оқушыларға ӛмірді жалпыадамзаттық
құндылықтар негізінде тану – бақытты ӛмір сүру негізі екендігін
ұғындыру.
Сабақтың міндеттері:
– ӛмірді жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде тануға
баулу;
– адамгершілік қасиеттерін дамыту;
– ӛмірде жалпыадамзаттық құндылықтарды ұстана білуге
тәрбиелеу.
26

Дәйексӛз
Мұғалім оқушыларды оқулықтағы сабақтың дәйексӛзімен
таныстырады. «Дүниенің кӛзі, тұтқасы, түп негізі – заттық нәрсе
емес, рухани дүние» деген Платонның нақыл сӛзі екі сабаққа
ортақ дәйексӛз болып табылады. Дәйексӛзді алдымен мұғалім
ӛзі оқып береді. Мұғалім оқушылардан дәйексӛздің мағынасын
қалай түсінетіндерін сұрайды. Оқушылардың жауабын тыңдаған
соң, мұғалім балалардың жауабына сүйене отырып, ӛзі
қорытынды жасайды.
Оқып ҥйренейік
Оқулықтағы «Оқып үйренейік» айдарында ұсынылған
әңгімелеу немесе оқиға айту алдын ала оқуға, үй тапсырмасы
ретінде беріледі.
Мұғалім әрбір сабаққа басқа дереккӛздерден сабақтың
құндылығы мен қасиеттеріне сәйкес, яғни сабақта қойылған
мақсат-міндеттерге сай әңгімелеу немесе оқиға айту
материалын алып келеді. Мұғалім әңгіме, аңыз, ертегі, оқиға,
ӛсиет әңгіме, мысал әңгіме және т.б.оқу материалын таңдау кезінде
оның мазмұны сабақтың тақырыбына, яғни ондағы құндылық пен
қасиеттердің мәнін ашатынына ерекше назар аударуы тиіс.
1-сабақтағы «Оқып үйренейік» айдарында ұсынылған
Абайдың Жетінші қара сӛзі алдын ала оқу бойынша үйде оқуға
ұсынылуы тиіс еді. Алайда, бұл алғашқы сабақ болғандықтан,
мұғалім ӛзі әңгімелеп айтып береді. Мәтін оқулықта берілген.
Мұғалім балалардың мәтіннің мазмұнын қалай түсінгендерін
білу үшін сұрақтар қояды. Алдымен мәтіннің мазмұндық желісі
бойынша мұғалім ӛз тарапынан ойластырылған сұрақтарды
балаларға қояды. Мәтін бойынша берілген сұрақтарды
оқушылармен бірге талдайды. Сосын оқулықта ұсынылған рухани27

адамгершілік тереңдігін ашатын, яғни мәтін мазмұнындағы
құндылықтар мен адамгершілік қасиеттердің мәнін ашатын
сұрақтарды қояды. Ондай сұрақтар оқулықта мәтіннен соң
ұсынылған. Содан кейін сұрақты мұғалім баланың ӛзіндік ӛмір
тәжірибесіне байланысты қояды. Мұнда балалар ӛз ӛмірлерінен
мысалдар келтіріп айтады.
Оқулықтағы 2-сабақта «Оқып үйренейік» айдарында
ұсынылған Рыза Ақдемірдің «Он екі миллион» шығармасы
алдын ала оқу бойынша үй тапсырмасы ретінде оқып келуге
тапсырылады.
Шығармашылық жҧмыс
Оқулықтағы бұл айдар оқушылардың шығармашылық ісәрекеттер жасауына арналған. Оқушыларға ұсынылатын
тапсырмалар балаларды шығармашылық іс-әрекеттері мен
ізденістері арқылы ӛз қолынан келетін, ӛздері ойлап тапқан
жақсылықтарды жасауға баулиды. Мұнда оқушылар берілген
тапсырмаларды орындай отырып, ӛздерінің сабақта түсінгенін
кеңейтеді, бекітеді. Оқушылар практикалық тұрғыда жаттығып,
алған
білім-біліктерін
талдау,
жинақтау,
жалпылауға
дағдыланады. Осылайша ӛз бойларындағы құндылықтар мен
адами қасиеттерді іс жүзінде кӛрсете алуға мүмкіндік алады.
1-тапсырма бойынша оқушылар оқулықта берілген сӛздер
мен сӛз тіркестерін оқып, оларды «әлеуметік-биологиялық
қажеттіліктер», «рухани қажеттіліктер» тобына іріктеп, жіктеп
жазуы тиіс.
Тиісті сӛздер мен сӛз тіркестері: баспана, киім-кешек,
тамақ, ұрпақ қалдыру, материалдық қажеттіліктер, ар-ұждан,
жақсы мен жаманды ажырата білу, жалпыадамзаттық
құндылықтар, парыз, ізгілік, жауапкершілік, еркіндік, ӛмірдің
мәні, бақыт, абырой, ар-ұят, теңдік, сүйіспеншілік, ақиқат.
28

2-тапсырма бойынша оқушылар «Адамгершіліктің қайнар
кӛзі – руханилық, ал адамгершілік оның сыртқы кӛрінісі болып
табылады» деген ойды кӛзқарас – себеп – мысал –
қорытындылау әдісін пайдаланып, талқылып, ӛз пікірлерін
айтады.
Оқулықта 3-тапсырма былай берілген: сӛздер мен олардың
анықтамасын салыстырыңдар. Әр сӛздің ӛзiне сәйкес келетiн
анықтамасын табыңыздар.
Ұғым
Анықтамалары
1. Ақиқат
А. Ақиқаттан туындағанның барлығы,
2. Дұрыс әрекет
ақиқат жолымен жүруден туындайды,
3.Ішкі тын