11-сыныпқа сабақ жоспары

Биология 11-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Кіріспе.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Биология және оған тығыз

байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру.

2. Биология ғылымың маңызын түсіндіре білу.

3.Ұтшылдықққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

Биология - Жер бетіндегі тірі ағзалардың орасан зор сан алуан формаларын және түрлерін зерттейтін тіршілік туралы ғылым.

Биологияның міндеті - тірі ағзалардың қасиеттерін зерттеу және олардың сан алуандығын, құрылыстарынын өзара байланыстары мен қоршаған орта жағдайларын түсіндіре білу. Бактерия-лардың кұрылысы мен тіршілік әрекеттерінін қасиеттерін микробио­логия окытып үйретеді; ботаника барлык, өсімдіктердің құрылысы ж/е физиологиялық қасиеттерін зерттейді; жануарлар дүниесін -зоология, саңырауқұлақтар дүниесін микология зерттеп үйретеді.

Мәселен, генетика ағзалардың тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерін окытып үйретеді. Ағза-лар құрылымына енетін химиялық заттардын құрамын, таралуы мен өзгеруін биохимия зерттейді. Тіршіліктің жалпы касиеттері және мол-қ деңгейде пайда болуын; тірі ағзалардың қоршаған орта-дағы өзара қатынасын экология окытып үйретеді. Біртүтас ағза мен онын бөлшектері атқаратын ерекшеліктерді физиология зерттейді.

цитология (жасуша-тану) тірі жүйе ретіндегі жасушаның күрылымын, атқаратын қызметін және қасиеттерін, т. б. Зерттейд

Cабақтытың тақырыбы: Организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлері мен таныстыру. 2. Тірі организмдердің негізгі жаратылыс деңгей лерінің ерекшеліктерін ажырата білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, кесте

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

Тіршіліктің жаратылу деңгейі. Тірі табиғат күрылымының жаратылу деңгейі біркелкі қалыппен баспалдакты бейімделу аркылы кұрылатын қатармен сипатталады.

Деңгейлер	Дене құрылымы	Қай ғылым зерттейді
Молекула лык., жасушалық, жасушаішілік	ағза жасушалары, сондай-ак біржасушалылардың жасуша-ішілік кұрылымдары молеку-лалардан күралады	генетика, химия, физика
Мүшелік-ұлпа-лык	көпжасушалы ағзалар мүше-лер мен ұлпалардан қүралады	цитология гистология
Ағзалық	жеке түрлері құралады	өлкетану, жануар тану, вирусология, анатомия, физио­логия, морфоло­гия, гигиена
Популяциялык-түрлік	белгілі терлер өзара еркін шарылысады	ЭКОЛОГИЯ, ЭВОЛЮ- циялык ілім, мате­матика, генетика
Биогеоценозды	зат алмасуы және куат алмасуы негізінде тірі ағзалармен өлі күрамдас бөліктерді мекен ету жағдайларын біріктіре зерттейтін табиғи күрделі жүйе	экология жэне жалпы биология-лык ғылымдар
Биосфералық	Барлык. биогеоценоздардың жиынтығы. Жердегі барльщ күбылыстар кіреді	экология, физика, химия, геология, география

ІV. Үйге § 2

11сынып. Биология.10.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: Тіршіліктің пайда болуы туралы теориялар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды тіршіліктің пайда болуы туралы теориялармен таныстыру.

2. Тіршіліктің пайда болуы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Тірішліктің пайда болуы туралы теориялар

Ондай теориялардың бірінде: "Тіршілікті белгілі бір уакыт аралығында ерекше кұдіретті күш жаратты" делінеді. Грек философы Аристотель мен ағылшын философы Ф.Бэкон: "Тіршілікті ешқандай құдіретті күш жаратқан жоқ, ол өздігінен өлі денелерден пайда болды", — деп, бұл пікірге қарсы шыққан. Ал голландиялық ғалым Ван Гельмонт өзінің еңбектерінде: 'Тышқандар кір киімнен пайда болады", — деп түсіндірсе, дәрігер Парацельс "адамды қолдан жасап шығарудың" әдісін ұсынған. Келесі бір теорияда: "Жер еш уакытта жанадан пайда болған жоқ, ол әуел бастан мәңгі, олай болса, жер бетіндегі тіршілік те мәңгі", — делінеді. Бірқатар ғалымдар: "Жер бетіне басқа ғаламшардан өсімдіктің тозаны, споралары, тілті ұсақ организмдер де келіп түседі", — деген ойда болған. Ф.Реди және Л.Пастер тәжірибелері.XVII ғасырда италиялык дәрігер Фран ческо Реди (1626—1698) тәжірибе

ж үргізіп, "тіршілік өздігінен пайда бол­ды" деген теорияға карсы шықты. Ол бірнеше ыдыска өлген жыланның денесін салып, біразының бетін жауып, біразынашық, қалдырған. Бірнеше күннен кейінжабық ыдыстарда еш өзгеріс болмай,ашық ыдыстағы өлексе құрттай бастаган. Ф.Реди: "құрттар өздігінен пайдаболған жоқ, шыбынның етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

11сынып. Биология.10.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: Тіршіліктің пайда болуы туралы теориялар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды тіршіліктің пайда болуы туралы теориялармен таныстыру.

2. Тіршіліктің пайда болуы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Тірішліктің пайда болуы туралы теориялар

Ондай теориялардың бірінде: "Тіршілікті белгілі бір уакыт аралығында ерекше кұдіретті күш жаратты" делінеді. Грек философы Аристотель мен ағылшын философы Ф.Бэкон: "Тіршілікті ешқандай құдіретті күш жаратқан жоқ, ол өздігінен өлі денелерден пайда болды", — деп, бұл пікірге қарсы шыққан. Ал голландиялық ғалым Ван Гельмонт өзінің еңбектерінде: 'Тышқандар кір киімнен пайда болады", — деп түсіндірсе, дәрігер Парацельс "адамды қолдан жасап шығарудың" әдісін ұсынған. Келесі бір теорияда: "Жер еш уакытта жанадан пайда болған жоқ, ол әуел бастан мәңгі, олай болса, жер бетіндегі тіршілік те мәңгі", — делінеді. Бірқатар ғалымдар: "Жер бетіне басқа ғаламшардан өсімдіктің тозаны, споралары, тілті ұсақ организмдер де келіп түседі", — деген ойда болған. Ф.Реди және Л.Пастер тәжірибелері.XVII ғасырда италиялык дәрігер Фран ческо Реди (1626—1698) тәжірибе

ж үргізіп, "тіршілік өздігінен пайда бол­ды" деген теорияға карсы шықты. Ол бірнеше ыдыска өлген жыланның денесін салып, біразының бетін жауып, біразынашық, қалдырған. Бірнеше күннен кейінжабық ыдыстарда еш өзгеріс болмай,ашық ыдыстағы өлексе құрттай бастаган. Ф.Реди: "құрттар өздігінен пайдаболған жоқ, шыбынның

етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

11сынып. Биология.12.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: Эволюциялық идеялардың даму тарихы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды эволюциялық ілім негіздерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Лекция.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Эволюциялык ілім — тіршіліктін жалпы зандылы0тары мен козғаушы күшінің тарихи дамуын зерттейді, оның негізін ағылшын ғалымы Чарлз Дарвин салған.

Дарвинге дейінгі тірі табиғаттың дамуы. Қайта өркендеу дәуіріндегі эволюциялық идеялар. Тірі табигат туралы түрлі мағлүматтарды жинастырып, жүйеге келтіру Ежелгі Грекияньщ үлы галым-философ-тары Аристотель, Теофраст, Гиппократ есімдерімен тығыз байланысты.

Философ әрі жаратылыстану зерттеушісі Аристотель "Жануар­лардын; тарихы", "Жануарлардың бөліктері туралы" деген ғылыми еңбектерін жазып, жануартану ғылымының негізін қалады. Әр түрлі жануарлардын морфологиясы мен анатомиясын, тіршілігі мен түйсікті сезімін зерттеп, біршама жаңалыктар ашты. Акула мен жыландардың тірі туатындарының болатындығын, аталық араның (трутень) ұрыктанбаған жұмырткадан дамитындығын анықтады. Көртышканның көзі, қара шегіртке мен балыктың есту мүшелері рудиментті (калдык) мүшелерге жататындығын дәлелдеді. Жануарлардын қысқы ұйқыға кетуін, жәндіктердің шала және толык түрленіп дамуын зерттеді. Аристотель 454 жануардың сыртқы және ішкі кұрылысын, тіршілігін зерттеп туыстык жағына, сырткы белгілеріне қарап алғаш жіктеді.. Аристотельдің шәкірті Теофраст (б.з.д. 372—287 жж.) өсімдіктер мен жануарлардың биологиясын зерттеді. Өсімдіктерді сипаттағанда оның адам өміріндегі маңызына, ағаш көмірін, шайыр затын алу жолдарына көңіл бөлді. Дәрілік өсімдіктердің адам организміне әсеріне ерекше мән беріп, тіршілік ортасы мен климат жағдайын коса зерттеді. Грекия аймағындағы өсімдіктердің 5OO-ге жуык түрін аныктаған. Тропикте өсетін бамбук, банан, пальма, лимон, мимоза, макта, лотос, папирус, т.б. өсімдіктердің толык сипаттамасын жазып калдырды.

Көне дәуірде Қытай, Үндістан, Египетте тірі организмдер туралы нақты мөліметтерді пайдаланудың көп пайдасы тиді. Жабайы жануар­ларды колға үйрету, мәдени есімдіктердің коптеген іріктемелерін алу жүмыстары колға алына бастады. Сонымен орта ғасырдың озінде де тірі табиғат туралы Аристотельдің жазған енбектері ен құнды болып есептелді.

Қайта өркендеу (дәуірлеу кезеңі) кезеқіндегі эволюциялық идеялар. XV ғасырдың екінші жартысында жаңа елдер ашылып, тауар өндірістері мен сауда жүмысы каркынды дамыды. Мұндай жетістіктер жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтердің көбеюіне жол ашып, кайта оркендеу дәуірі басталды. Жана ашылған елдерден Еуропаға бүрын белгісіз болып келген жануарлар мен осімдіктердің түрлері әкелінді. Үндістан мен Америкадан — калампыр, картоп, жүгері, темекі, кызанак, асқабак, какао өсімдіктері алынды. Ғалымдар өсімдіктер мен жануарлардың жаңа түрлерін, олардың пайдалы және зиянды жактарын сипаттады. Өсімдіктер мен жануарларды тек сипаттап қою жеткіліксіз болды. Енді кұрылысы мен тіршілігі жағынан ұқсас келетін өсімдіктер мен жануарларды топтастырып, жүйелеу жағына кеңіл аудару кажеттігі туындады.

ІV. Үйге §5

V. Сұрақтарға жауап беру.

7. Тіршіліктін ұрпақ қалдыру касиеті.

8. Тіршіліктің тірі организмдер мен қоршаған орта бірлестігінен тұратындеңгейі.

9. Тіршіліктің нуклеин қышқылдарынан ж\е т.б. косылыстардан тұратын денгейі.

10. Тірі организмдердія жыл маусымдарына сәйкес тіршілік әрекеттерінің өзгеру касиеті.

11. Тіршіліктің баска ғаламшарлардан таралуы туралы көзқарас.

12. Тіршіліктің кұрылымдық және қызметтік бірлігінен тұратын денгейі.

13. Тірі организмдердің қоршаған ортамен тығыз байланысын көрсететін қасиеті.

14. Тірі организмдердің белгілерінін ұрпақтарына берілу қасиеті.

15. Тіршіліктің пайда болуын жаратушы күшпен байланыстыратын көзкарас.

16. Тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын қарапайым тәжірибе арқылы дәлелдеген ғалым.

17. Тіршіліктің абиогенез жолымен пайда болғанына тұжырым жасаған орыс ғалымы.

18. Алғашқы атмосфера кұрамында болмаған тіршілікке қажетті газ.

19. Судын. катысуынсыз-ақ аминкышқылдарының өзара қосылып, пептидті байланыстар түзетіні туралы пікір айткан ғалым.

20. Биологиялық мембрапасы бар ең алғашқы тірі организмдер.

21. Сыртында жұқа су қабықшасы бар жоғары молекулалы жиынтық.

22. "Тіршілік" деген ұгымға алғаш рет анықтама берген ғалым.

23. Тірі организмдердін қоршаган орта жағдайларының түрлі әсерлеріне жауап қайтару касиеті.

24. Тірі организмдердін. түрлі әсерлерден тұқым куалаушылык белгілерініңи ауытқу касиеті.

25. Тіршіліктің алғаш рет қарапайым эволюциялык өзгерістер байқалатын денгейі.

I тарау. ЖЕРБЕТШДЕ ТІРШІЛІКТЩ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢДЕРІ

§ 1. Тіршіліктің анықтамасы. Тірі организмдердің негізгі

қасиеттері

Адам баласын ежелден толғандырып келе жаткан өзекті мәселе-лердің бірі — тірпгіліктш пайда болуы, оныд түрлі геологиялык заман-дардағы тарихи даму зандылыктары. "Тірпшіік" үғымы жер бетіндегі барлық тірі организмдердщ жиынтығын жөне олар тіршілік ететін табиғи орта жагдайларын тұтасымен камтиды.

Тіршіліктің мөні тірі организмдердің өзінен кейін үнемі ұрпак қалдырып отьфуымен айкьшдалады. Бұл кезде үрпактан-үрпакка тұкым қуалаушылык акпараттар беріліп, организмдер өрі өзін-өзі реттеп, әрі үрпактары аркылы қалпына келіп отырады. Сондықтан да тіршілік дегеніміз — тірі организмдердің үрпак калдыру аркылы өмір сүруінің ерекше сапалық көрінісі.

"Тіршілік" үғымьша алғаін аньжтаманы Ф. Энгельс берген. Оньщ анықтамасы бойышпа, тіршілік дегеніміз — тірі организмдердің коршаған ортамен тұрақты түрде зат алмасуьшй"яегізделген, нәруызды (белок) дене-лердің тіршілік ету тәсілі. Тірі организмдер мен коршаған орта арасында зат алмасу процесі тоқтаган кезде нәруыздар ыдырап, тіршілік жоЙылады.

Қазіргі кездегі биология гылымынын жетістіктеріне сәйкес "тіршілік" деген ұғымға көптеген аныктамалар беріліп жүр. Солардьщ ішінде орыс ғалымы М.В. Волькенштейннщ берген анықтамасы гылыми тұргыдан дүрыс деп есегггеледі Бүл аныктама бойынша: "Жер бетінде тіршілік ететін тірі организмдер—нәруыздар мен нуклеин кыищылдарыньщ биополимер-лерінен тұрады және олар өзін-өзі реттеп оты^ады. Тірі организмдер артына өзі тектес ұрпақ қалдьфьш, тіршілік үнемі жалғасып отырады". Бұл аныктама элем кещсттгіндегі баска да ғаламшарларда жер бетіндегі тіршіліктен өзгеше тіршіліктщ болуын жокка шығармайды.

Тіршілік дегеніміз — қүрылымы нәруыздар мен нуклеин қышқылдарының күрделі биологиялық полимерлерінен түратьш, өзін-өзі реттейтін, өзінен кейін өзі тектес үрпақ қалдырып отыратын тірі организмдер жиынтығының ашық жүйесі.

"Тіршілік" үғымьшдағы негізгі орында нәруыздар мен нуклеин кыш-қылдары түрады. Өйткені бүл қосылыстар барлык тірі организмдер жасушаларыньщ түрлі күрылымдьщ түзілістерінщ күрамында кездеседі.

Тірі организмдердің негізгі қасиеттері

Өлі табиғаттан тірі организмдерді өздеріне тән негізгі касиеттері аркылы бірден ажыратуға болады. Тірі организмдерге тән негізгі қасиеттер: химиялык кұрамыньщ біркелкілігі, заттар мен энергияның

5алмасуы, кұрылымдьщ деңгейшщ ұксас болуы. Тірі органшмдерге көбею, тұқым куалаушылык, өзгергіштік, өсу мен даму, тітіркенгіштік, дискреттілік (оқшаулану), өзін-өзі реттеу, ырғактылык касиеттер де төн.

Тірі организмдердің химиялык құрамының біркелкі болуы. Тірі организмдердің күрамында табиғатта кездесетін 70-тен астам химиялык элементтер болады. Тірі организмдер мен өлі табиғаттын кұрамындағы химиялык элементтердің мелшері әр түрлі. Мысалы, өлі табиғаттын құрамында оттектен баска кремний, темір, магний, алюминий, т.б. элементтер көбірек кездеседі. Тірі организмдердщ химиялык кұрамыньщ 98 %-ьга, негізінен, 4 химиялык элемент күрайды. Ондай элементтерге коміртек, оттек, азот жене сутек жатады. Тірі организмдерде бұл элементтер күрделі органикалык молекула лардын, түзілуіне катысады. Өлі табиғатта бүл элементтер баскаша мелшерде және өзгеше сапада болады. Өлі табиғатта кездесетін органикалык косылыстар, негізінен, тірі организмдердің тіршілік әрекеттерінен пайда болған.

Тірі организмдер күрамындағы органикалық молекулалардың өздеріне тән ерекшеліктері бар және олар тірі организмдерде белгілі бір кызмет аткарады. Тірі организмдердегі ондай органикалык косылыстардың негізгі тобына нуклеин кышкылдары — ДНҚ, РНҚ жатады. Бұл косылыстар тірі организмдердщ түкым куалаушылык жөне өзгергіштік касиеттері аркылы ұрпактарына беріліп, тірі организмдер тіршілігін үнемі жалгастырып отырады.

Тірі организмдер күрамындағы органикалык косылыстардың екінші тобына — нөруыздар жатады. Нөруыздар жасуша (клетка) күрамындағы кейбір органоидтердін күрамына кіреді әрі биологиялык өршіткі (катализатор) кызметін аткарады.

Органикалык косылыстардын үшінші тобына — көмірсулар мен майлар жатады. Олар организмдерді кажеттІ энергиямен камтамасыз етеді жоне биологиялык мембрана мен жасуша кабыкшасының күрылымдык күрамын түзуге де катысады.

Тірі организмдердегі заттар мен энергияның алмасуы (мета­болизм). Метаболизм гректін "metabole" сәзінен алынған, "өзгеру", "алмасу" деген үғымды білдіреді. Қоршаған орта мен тірі организмдер арасында үнемі заттар мен энергия алмасу процесі жүреді. Зат алмасу кезінде тірі организмдер өздеріне кажетті коректік заттарды сіңіріл, тіршілік әрекетінен пай да болган ыдырау өнімдеі)ін сыртка шығарады.

Өлі табиғатта да зат алмасу болады. Өлі табиғаттағы зат алмасу кезінде заттар бір орыннан екінші орынға тасымалданады немесе бір күйден екінші күйге ауысады. Мысалы, топырактың шайылып тасымалдануы, судың буға не мүзға айналуы, т.б.

Тірі организмдерде жүретін зат алмасудың сапалык жағынан өлі табиғатта болатын зат алмасудан үлкен айырмашылығы бар. Тірі организмдер коршаған ортадан түрлі заттарды кабылдап, өзінің тіршілігіне кажетті заттарға айналдырады және сол аркылы тіршілігін сактайды. Бүл процесс анаболизм (пластикалык алмасу немесе ассимиляция) деп аталады. Ол грекше "anabole" — "ерлеу" деген үғымды білдіреді.

6

Зат алмасудың екінші кезеңі — катаболизм (энергетикалык алмасу _месе диссимиляция) деп аталады. Ол грекше "katabole" — "ыдырау" /бузылу) деген үғымды білдіреді. Катаболизм процесінде организмдер ттенесіндегі күрделі органикалык косылыстар карапайым заттарға _ыдьірайды да, сол организмнің тіршілігіне кажетті энергия белінеді. Заттар мен энергия алмасу аркылы тірі организмдердің ішкі орта-сынын күрамына кіретін заттар мөлшерінің өзара түрактылығы камтамасыз етіледі.

Тірі организмдердің құрылымдьщ деңгейінің біркелкі болуы. Барлык тірі организмдердің кұрылымдык жене кызметтік бірліғін экасуша күрайды. Жасушаның күрылысын жөне оның күрамындағы өрбір органоидтердін атқаратын кызметін естеріне түсіріндер.

Тірі организмдердің көбеюі. Тірі организмдер көбею аркылы үрпак калдырып, ез түрінің тіршілігін үнемі жалгастырып отырады. Тірі организмдердін көбеюі кезінде ДНҚ молекулалары арқылы өрбір организмнің өзіне тән белгілері үрпактарға беріледі. ДНҚ-ның бір молекуласынан екІ еселену аркылы бір-біріне өте үксас әрі бастапкы белгісін дәл кайталайтын екі молекула түзіледі. Тірі организмдердің көбеюі тікелей түкым куалаушылык касиетімен байланысты.

Тірі организмдердің түқым қуалаушылығы. Түкым куалау­шылык аркылы тірі организмдер өздерінің белгілерін, касиеттерін және ерекшеліктерін үрпактарьша беріп отьфады. Тірі организмдердің белгілері олардың түрлі тіршілік деңгейлеріндегі күрылыс ерекше-ліктері аркылы айкындалады. Организмдердін касиеттері өрбір күрылымдык косылыстардын аткаратын кызметі аркылы білінеді. Түкым куалаушылык касиет арнайы қүрылымы бар заттардың (генетикалык ақпарат) генетикалық коды аркылы беріледі. Генетика-лык код ДНҚ молекуласындағы аминкышкылдарынан түратын нуклеотидтердің орналасу ретіне тікелей байланысты болады.

Тірі организмдердің өзгергіштігі. Тірі организмдердін өзгергіштік касиеті тікелей түкым куалаушылык касиетімен байланысты жүреді. Өзгергіштік кезінде түкым куалаушылыктың негізі болып саналатын гендердің күрылымы өзгереді. Түқым куалаушылык касиет мүлде өзгермейтін болса, тірі организмдер қоршаған орта жағдайларыньщ түрлі езгерістеріне бейімделе алмайды. Өзгергіштік аркылы организм­дерде ген қүрылымынын жаңа белгілері мен касиеттері пайда болады. Өзгергіштік аркылы табиғи сүрыпталуға жол ашылады. Организмдер Қоршаған орта жағдайларыньщ түрлі өзгерістеріне бейімделіп, тіршілік әрекетін өрі карай жалғастырады. Осылайша бірте-бірте ^аңа түрлер пайда болады.

Тірі организмдердің өсуі мен дамуы. Тірі организмдерге тән Касиеттің бірі — олардың өсуі мен дамуы. Организмдер өскен кезде ^асушалар санының артуынан жеке мүшелері үлгаяды да, жас Даралар бірте-бірте ересектеріне айналады. Даму касиеті — тірі °рганизмдерге және өлі табиғатқа төн, кері кайталанбайтын заңды Қубылыс. Даму аркылы табиғатта жаңа касиеттер пайда болады да, ^Т1РІ организмдер мен өлі табиғаттын күрьілымдык күрамы өзгереді.

7пайда болу теориясы. " 5. Организмдердщ тарихи дамуы*. в. Тіршіліктін жасушалар мен жасушааралык заттардан тұратын деңгейі.

а) ғалымдардың өсімдіктер мен жануарлардыц жаңа түрлерің ашып, пайдасы мен зиянды жактарын сипаттауы; ө) жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің Еуропаға әкелінуі себепші болған.

11сынып. Биология.17.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: К. Линнейдің эволюциялық ілімі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды К. Линнейдің эволюциялық ілім негіздерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Лекция.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

І І § 6. К. Линней өсімдіктер мен жануарларды топтастырып, ең алғашкы жүйеленім ғылымының негізін салды. К. Линнейдін жаратылыстанушы болуына өзі оқып жүрген Лунд қаласындағы Университеттің профессоры Стобеустін үйіндегі мұражай әсер етті. Линнейді мұражайдағы кептірілген өсімдіктер, құстардың тұлыбы, ұлулардың бақалшақтары, минералдардың жинақтамалары қатты қызыктырған. Бос уакытында өзі де қаланы аралап, өсімдіктерді теріп әкеліп, әркайсысын талдап, кептірумен айналыскан. Ерінбей жасаған еңбегі организмдердің ең алғашқы жүйесін құруға кеп септігін тигізді. Өсімдіктерді жіктеу үшін құрылысы жағынан ұқсас дараларды, түрді негізге алды. Өсімдіктердің 8000-нан астам, жануарлардын 4200-ден астам түрлерін анықтады. Ұқсас түрлерді туысқа, ұқсас туыстарды отрядка, отрядтарды класқа біріктірді, К. Линнейдің жүйесіндегі ең ірі жүйелік топ — класс, ең төменгісі — түр деп аталды. Барлық өсімдіктерді аталығы мен аналығының санына карай 24 класка бөлді. Гүл бөлімдеріне күлте, тозанкап, аталык жіпшесі, шірнелік, аналық жатыны, аналық аузы, гүлтабаны, гүлсағағы, гүлсерігі атауларын енгізді. Өсімдіктің түрін латын тілінде косарлы атау тізімін (бинарлы номенклатура) (туысы мен түрі) ұсынды.

К. Линней жануарлар дүниесін қанайналым және тыныс алу мүшелерінің құрылысына қарай 6 класка жіктеді: 1) сүтқоректілер; 2) құстар; 3) амфибиялар; 4) балықтар; 5) бунакденелілер; 6) құрттар.

КарлЛинней (1707—1778) - организмдерді алғаш рет топтастырып жүйеге келтірген швед ғалымы, жаратылыстанушы. Өсімдіктер мен жануарллрды класка, отрядка, туысқа, түрге бөлуді де бірінші болыл ұсынған. Биологияға 1000-ға жуың терминдерді енгізген. Жүйелеуде өсімдіктер мен жануарларды латын тілінде түрі мен туысын білдіретін қос атпен атауды ұсынды. «Табиғат жүйесі" атты еңбегі өте құнды болғандықтан 12 рет басылып шыкқан

Сүткоректілерді 17 отрядка бөлді. Сүткоректілер класын сүт бездеріне қарап жүйелегендіктен жұмыртка салушы сүтқоректілер (эхидна, уйректұмсық), ескекаяктылар, киттөрізділер осы класка жаткызылды. К. Линнейдін жүйесі "жасанды жүйе" болды, себебі өсімдіктердің туыстық жағы ескерілмеді. Тек ұқсастығы, аталығы мен аналығының санына ғана көңіл аударғандыктан бір-біріне ұқсамайтын өсімдіктер бір топка жаткызылды. Сәбіз бен зығырдың аталықтарының саны бесеу болғандыктан бір тұкымдаска біріктірді. Шын мөнінде, екеуі екі түрлі туыска жатады (сәбіз — шатыргүлділерге, зығыр — зығыр тұқымдасына).

Кұстарды тұмсыктарының ұқсастығына, пішініне қарай жүйе-легендіктен тауық пен түйекұс бір отрядқа топтастырылды. Ал негізінде тауыктар — қырлы төссүйектілер, түйеқұстар — қырсыз төссүйектілер тобына жатады.

Жіберген кемшіліктеріне қарамастан К. Линней органикалық дүниенің дамуына жаңалықтар қосып, ен алғашқы жүйені құрды. К. Линней өзіне дейінгі ғалымдардың өсімдіктерді қалай жүйелегендеріне талдау жасады. Олардың өсімдік атауларының бас әрпінің ретіне, гүл күлтесінің пішініне, тұқым санына, пайда-зиянына қарай жүйелегенін байқады. Сондықтан ол ғалымдардың бұрынғы жүйесіне ұқсамайтын ерекше жүйе жасады. Туыс пен түрдің қос атауы бүгінгі күнге дейін ғылымда кеңінен қолданылуда. Өзі жүйелеген сүткоректілердің 17 отрядының ішінен жыртқыштар мен приматтар отрядтарының толык сипаттамасын жазды. Адамды адамтектес маймылдармен қатар приматтар отрядына орналастыруы көрегендігін білдіреді. Сондықтан К. Линней өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудің алғаш негізін салған ғалым болып саналады.

ІІІ.1К. Линней жүйесінде ең жоғары жүйелік және ең кіші жүйелік топ деп нені алды?

2. Өсімдіктер мен жануарларды кос атпен атау дегенді калай түсінесіңдер? Талдап көрсетіндер.

3.X. К. Линней жануарлар дүниесін кандай белгілеріне карап топтастырды, неше класқа бөлді?

ІV. Үйге §6

К. Линней жүйесінің "жасанды" екендігіне көз жеткізіндер.

Кластар	Жануарлардың К. Линней жүйесі бойынша жіктелуі	Жануарлардын казіргі жүйе бойынша жіктелуі
1.	Сүткоректілер
2.	Кұстар
3,	Амфибиялар
4.	Балықтар
5.	Жәндіктер
6.	Құрттар

V. *? А. 1. Эволюция қандай ұғым? Анықтамасьш беріңдер.

2. Қайта өркендеу дәуірі кай ғасырда дамыды, оған қандай жағдайлар себеп болды?

1. Жаратылыстану зерттеушісі, философ Аристотельді иеліктен жануартану ғылымының негізін қалаушы дейміз?

2. Теофраст өсімдіктерді зерттегенде қандай жақтарына мән берді?

1. Аристотельдің жаратылыстану ғылымына сіңірген еңбектерін мысалмен талдап дәлелдеңдер.

11сынып. Биология.19.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: Ж.Б. Ламарктің эволюциялық ілімі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Ж.Б. Ламарктің эволюциялық

ілімідерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Лекция.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

XVII ғасырда микроскоптың ашылуы, оның түрлі биологиялык зерттеулерге қолданыла бастауы, көптеген ғалымдардын тірі табиғатқа деген көзкарасын өзгертіп, ой-өрісін дамытты. Эмбриология мен палеонтология өз алдына ғылым болып қалыптасты. Француз ғалымы Жан Батист Ламарк биологияда Дарвинге дейінгі органика­лык дүниенің дамуы туралы ғылыми теорияның негізін салды. Ж.Б. Ламарктің эволюциялык теориясының артықшылығы: нақты деректерге сүйеніп, өсімдіктер мен жануарлардың күрылысын тереңі-рек зерттеуінде. "Зоология философиясы" (1809 ж.) деген еңбегінде органикалык дүниенің езгеретіндігін көптеген мысалдармен дәлелдеп оерді, Ж.Б. Ламарк жануарларды жүйелеу жұмыстарымен де айна-лысты. Ұқсастык белгілеріне карап, омырткасыздар және омыртқа-лылар деп бөліп, 6 сатыға, 14 класка топтастырды.

I саты — кірпікшелі кебісшелер мен полиптер.

II саты — сәулелілер мен құрттар.

III саты — жәндіктер (насекомдар) мен өрмекшітектестер.

IV саты — шаянтектестер мен ұлулар (былкылдакденелілер).

V саты — балықтар мен бауырымен жорғалаушылар.

VI саты — құстар мен сүткоректілер.

Ж ан Батист Ламарк (1744—1829) — алғашкы эволюциялык теориянын негізін қалаушы француз жаратылыстанушысы. Организмдердің бейімделушілік қасиетін сыртңы орта жағдайымен байланыстыра зерттеді. Бұл эволюциялык. теорияньга ламуына қосқан *"зор үлесі болып есептеледі. Ғылымға "биология" терминін алғаш енгізген ғалым. "Француз флорасы", "Зоология философиясы" және т.б. ірі еңбектер жазған Омырткдсыздарды 10 класка бөлді.

1. Кірпікшелі кебісшелер. 6. Өрмекшітектестер.

2. Полиптер. 7. Шаянтектестер.

3. Сәулелілер. 8. Қылтандылар.

4. Құрттар. 9. Мұртаяқтылар.

5. Буынаяктылар. 10.Ұлулар(былкылдакденелілер). Шаянтектестер мен өрмекпгітектестер казіргі кезге дейін сақталып,

класс ретінде окытылуда. Ұлулар (былкылдакденелілер) мен қылтанды кұрттар типке біріктірілді. Осылайша Ламарк жіктеудегі табиғи жүйенің негізін калады. Ламарк: "Тіршілік өте қарапайым тірі денеден пайда болады. Қарапайымнан күрделіге, төменгі сатыдан жоғары сатыға карай дамиды және бұл кұбылыс өте баяу жүреді", — деп көрсетті. Ламарктің эволюциялык идеялары көптеген деректермен дәлелденгендіктен эволюциялык теорияға айналды. Ламарк жаңа түрдің пайда болуында эволюциянын негізгі факторы — сыртқы орта жағдайы мен уакыт екендігін ұсынды. Сыртқы орта жағдайы, әсіресе жер бетіндегі гидрогеологиялық жағдайдын ауысуы мен климаттьщ өзгеруіне байланысты болатындығын атап көрсетті. Дегенмен организмдердің өзгеру себептерін, эволюцияның қозғаушы күшін дұрыс түсіндіре алмады.

Ламарк эволюциянын негізгі факторы — сыртқы орта жағдайына неғүрлым көбірек жаттыққан мүшелердің өзгеретіндігі, ал жаттықпаған мүшелердің өзгермейтіндігі деп есептеді. Өзгермеген мүшелер калады немесе кішірейіп, жойылып кетеді деп оған бірнеше мысалдар келтірген.

Мысалы, а) жираф мойнының ұзын болуы: оның арғы тегінің құнарсыз топыракты жерде мекендеп, ағаш жапырағымен коректену үшін мойнын биікке жиі созуына байланысты;

ә) жыланның жорғалап козғалуы: денесінің ұдайы созылуына карай әяғы пайдасыз болған-ыктан арғы тегінде аяқ болса да жаттыкпаудың әсерінен жойылған.

Ламарк — көп әрі белсенді кимылдаған мүшелерде кан ағысы күшейіп, ондай мүше жаксы оседі және түкым куалайды деп түсіндірді.

ІІІ.

Ж.Б. Ламарктің іліміне берілген баға мен жіберген кемшіліктері

Ж.Б. Ламарктің іліміне берілген баға	Ж.Б. Ламарктің кемшіліктері

ІV. § 7

V.

2. Гүл бөлімдеріне қандай атауларды енгізді? Талдап көрсетіңдер.

1. К. Линнейдің жүйесін неге "жасанды жүйе" деп атайды? Дәлелдеп мысал келтіріндер.

2. Жүйелерде К. Линнейдің жібергеи кемшіліктері қандай? •

К. Линнейдің ғылымға қосқан жаңалықтарын талдап, қысқаша хабарламажазыңдар.

1. Популяциянын өзгеруіне эсер ететін жағдайларды атандар.

2. Өзгергіштік дегеніміз не, ол нешеге бөлІнеді? Айкын емес өзгергіштікке мысал келтіріңдер. '

B, 1. Популяцияның бір-бірінен айырмашылығы неге байланысты?

2. Айкын өзгергіштіктіц айқын емес өзгергіштіктен кандай айырмашылыгы бар?

C. 1- Айкын өзгергіштіктін түкым куаламайтынын мысалмен дәлелдеңдер. 2. Микроэволюция кандай ұғым, бұл термин биологияға кай жылы енген?

f Жазда табигаттағы бір өсімдіктің бойында кездесетін жапырак пішіндеріне, • мөлшеріне, гүлдерінің түсіне, күлтелерінің санына назар аударыңдар, айкын

өзгергіштік болатынына көз жеткізіңдер.

11сынып. Биология.1.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Ч.Дарвиннің қолдан сұрыптау туралы ілімі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Ч.Дарвиннің қолдан сұрыптау туралы

ілімідерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Ч. Дарвин сүрыптауға ерекше көңіл бөліп, оның түрлері мен себептерін толық зерттеді. Жануарлардың қолтұқымдары мен өсімдіктердің іріктемелерін шығаруда, олардың ерекше бір қасиетімен өзгеріс белгілеріне қарайды. Мысалы, кауын мен карбызды зерттеуде тек жеміс сапасын арттыру мақсаты көзделеді. Сәбіз бен кызылша өсімдіктерінің тек тәтті жемтамыры бағаланады. Ч. Дарвин қолдан сұрыптау деп атаған.

Табиғаттағы өзгергіштік өсімдіктер мен жануарлардың барлық мүшелерін өзгеріске үшыратады. Ал қолдан сұрыптауда шғгарылған іріктемелер мен қолтүкымдардың адамға пайдалы, тиімді мүшелері ғана өзгертіледі.

Ч. Дарвин ауыл шаруашылығы практикасында организмдердің жаңа формалары (жануарлардың қолтұкымдары мен есімдіктердің іріктемелері) қалай шығарылатынын зерттеді. Содан соң табиғатта қандай себепшарттардың әсерінен жаңа түрлердід пайда болатынын талдауға кірісті. Адамның қолдан сүрыптауы мен табиғат-та болатын табиғи сүрыпталудың арасында үлкен айырмашылық бар екендігін ажырата білді. Нәтижесінде, Ч. Дарвин қолдан сұрыптау және табиғи сұрыпталу ілімінің негізін салды. Дарвин 1868 жылы шықкан "Үй

х айуанаттары және мәдени өсімдіктердің өзгеруі» деген еңбегінде қолтүқымдардыі шығуын және көптүрлілігін толыксипаттады. ірі қаранын 400- ге жуық қолтұқымдарын зерттеді. қолтүкымдар бір-бірінен бас сүйегі дене пішіні, реңі, қаңқасы мен бұлшық еттерінің дамуы, мүйіздерінің пішіндері арқылы ажыратылады. Осындай көп айырмашылыктарына қарамастан қолдан сұрыптау арқылы шығарылған қолтүкымдар мен іріктемелердің жабайы тегі болатынын атап көрсетті. "Түр тұрақты, өзгермейді" деп санағандар "әрбір іріктеме мен колтүқымның өзіне тән жабайы тегі болады" деп есептеді. Мүндай теріс көзқараска Дарвин карсы шығып,

көптеген мысалдар келтірді. Мысалы, тауьщтардың барлык колтүкымдарынын тегі — жабайы банкив тауығы; үй үйректерінің жабайы тегі — барылдауык үйрек; үй кояндарынікі — жабайы еуропалық коян екендігін дәлелдеді Мүйізді ірі қкараның тегі — жабайы еуропалык тур, иттін тегі — қасқыр деп көрсетті.

Қолдан сұрыптаудың мысалдары. Ч. Дарвин 1862 жылы Лондон-да Бүкіл дүниежүзілік ауыл шаруашылығы көрмесінен майор, Галлеттің шығарған көп масақты бидай іріктемесін көреді. жаңа іріктеменін бастамасы ретінде масағы ірілерінен бірнешеуін тандап алады. 87 дәнекті санап алып, оны жеке үлескіге себеді. Бұдан 10 масакты бидай алған; келесі жылы 17 масакты, 39 масакты өсімдік алынған. Жыл сайын тұқымдыққа ең көп масақтылары сұрыпталып қалдырылған.Галлет ең соңында, көп масақты бидай іріктемесін 6 жылда шығарған. Тек есімдік шаруашылығында емес, мал шаруашылығына да сүрыптау Жүмыстары қолданылған.. Селекционер шығарған қырыққабаттың (капуста) 6 түрлі іріктемелерінің сырт пішндері мен жапырақтары бір-біріне ұқсамайды.

Кептердін жабайы тегі мен колтүқымдары: 1- жабайы жартас

кептері; 2—якобинец; 3—тауыс-кептер; 4—үлкен жемсаулы (дутыш) кептер; 5—сабалак кауырсынды кептер; 6—турман

Қорытынды. Қолдан сүрыптаудың нәтижесінде адам тек өз ңқажетіне жарайтын пайдалы қолтүкымдар мен іріктемелерді шығарады. Жаңа іріктемелер мен қолтүкымдарды шығару жұмысында организмдер белгілерінің өзгеруін негізге алады.

Қолдан сүрьштау тиімді болу үшін даралар саны кебірек алынып, олардын арасынан тандау жүмыстары жүргізіледі.

ІІІ. сұрыптау нәтижесі берілген өсімдіктердің қай мүшесін өзгертеді? әр мүіш«есінй_ің түсына "+-" белгісін койып белгілеңдер

	Тамыры	Түйтегі	Сабағы	Жапырағы	Жемісі	Тұқымы
1. Пияз 2. Картой
3.қызанак
4.Қаракат
5. Карбыз		.
6. Көкнар
7. Сөбіз
8.қырық- қабат
9.бұршак

ІV. § 10

V. Ч. Дарвин анықтаған өзгергіштіктерді калай түсінгендеріңді кестеге кысқаша

жазып толтырыңдар.

Айқын өзгергіштіктің		Айқын емес өзгергіштіктің
себептері	мысалдары	себептері	мысалдары

11сынып. Биология.2.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Қоллдан сұрыптаудың түрлері

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды қолдан сұрыптаудың түрлерімен таныстыру.

2. Ғылыми тұрғыда түсіндіру дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

Ч. Дарвин қолдан сұрыптаудың әдістемелік және санасыз (мақсатсыз)

1. Әдістемелік . Ертедегі гректер мен римдіктер жылқы, ит және басқа үй жануарларының таза қанды түрлерін өсіруге үлкен мән берген. Селекционер жаңа түрдің қай белгілерін дамытуда нақтылы міндет қояды. Егер жылкыньщ желгіштігі немесе сиысрдың сүттілігі сиякты белгілер

- Әдістемелік сүрыптауда аз ғана даралармен

Тәжірибе жүргізуге бoлмaйды. Өсімдіктер мен жануарлардың іріктемелері және қолтұқымдары әдістемелік сұрыптаудың нөтижесі

2. Санасыз сұрыптауда адам ешкандай мақсатсыз жақсыларын сақтап, ет пен сүтті аз беретіндеріне мәнбермейді. Жабайы адамдар өсімдіктің тұқымдарының ұсактарын алмай, ірілерін ғана терген. Біртіндеп әлгі ірі түқымдарды тұрған жерлеріне себе бастаған. Баска жерге қараганда үй айналасындағы топырақ малдың қиы, түрлі қоқыстармен құнарланғандықтан, онда өсімдіктер жақсы өсіп, ірі тұқым берген. Мақсатсыз (санасыз) сұрыптау қазірге дейін жүргізіліп келеді.

Ч. Дарвин дүниежүзілік саяхат кезінде Оңтүстік Америка мен Австрия халықтарының тіршілік жағдайын зерттегенде, олардың санасыз сұрыптауды қолданатындарын байқаған. Жабайы жануарларды қолга үйреткенде де санасыз сұрыптауды колданған. Сонымен қолдан сүрыптаудың нәтижесінде, жануарлардың қолтұқымдары мен өсімдіктердін іріктемелері ғана шығарылады.

Қорытынды. Қолдан сүрыптаудың ерекшелігі:

а) сүрыптаушы (селекционер): малдың еттілігін, сүттілігін арттыру; тауыктың етті, жүмырткдлағыш қолтүкымдарын шығару; өсімдік-тердің дәмді, ірі, суыкка, зиянкестерге төзімді іріктемелерін шығару; құрамындағы органикалық заттардың мөлшерін жоғарылату, т.б. алдына белгілі мақсат кояды. Өзіне қажетті деп тапқан белгілерін өзгерту үшін жоспар бойыніпа сұрыптау жұмыстарын жүргізеді;

ә) қолдан сүрыптау егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған соң колға алынды. Оған дейін қолдан сүрыптау болмаған;

б)қолдан сұрыптауда жаңа іріктемелер, қолтұқымдар, штамдаралынады;

в) жаңадан пайда болған белгілер организмге зиянды, себебі жаңа қолтүкым табиғи жағдайда дәрменсіз.

ІІІ. 1-зертханалық жұмыс ІV. § 11 V.

1. Санасыз сүрыптауға аныктама беріп, мысал келтіріндер.

2. Қолдан сүрыптау кай кезден бастаіі дамыды, оған қандай жағдайлар себеп болды?

В. 1. Қолдан сұрыптаудың нәтижесі жөне оның организм үшін зиянды екенін түсіндіріндер, мысал келтіріңдер. Өз білгендерідді косындар.

44

2, Неліктен колдан сұрыптау деп аталады? Г I, Әдістемелік сұрыптау дегеніміз не? Мысалмен дәлелдеңдер,

2. Санасыз сұрыптау мен өдістемелік сұрыптауды кесте немесе сызбанұсқа аркылы талдандар.

■ Колдан сүрыптау мысалдарымен танысу үшін оқу-тәжірибе үлескісіне себілген дакылдардың іріктсмелерімен (ауыл, аудан, кала көлеміндегі колданылатын іріктемелермен де) танысыңдар, әркайсысынын ерекшеліктеріне көңіл аударыңдар.

1-зертханалық жұмыс

Қолдан сұрыптаудың нәтижесін талдау

Қүрал-жабдықтар: итмүрын мен колдан шығарылған раушан-гүлдердің кеппеөсімдіктері (болмаса, түрлі түсті суреттері), кырык-кабат (капуста) іріктемелерінің суреттері, жеміс-жидектердің (алма, алмүрт, алхоры, шие, жүзім, каракат, т.б.) суреттері (болса, табиги түрлерінің^синақтамалары); тауык, кептер, қой, сиыр (табыл-ғандарының) колтүкымдарының суреттері (окулыктағы суреттерді де пайдалануға болады).

Орындалатын тапсырмалар

1. Итмүрыннын (жабайы) гүлін, жапырағын мәдени раушан-гүлдердің іріктемелерімен салыстыру. Үқсастықтары мен айырмашылыктарын карап, кай мүшесі, кандай максатпен өзгергенін талдау. _т

2. Қырыққабат іріктемелерінің суретінен жабайы тегі мен колдан шығарылғандарының белгілі бір максатка сай өзгерген мүпіелерін карау (шыккан тегінің бір екендігіне коңіл аударыңдар).

3. Жеміс-жидектердің (алма, алмүрт, жүзім, каракат, т.б.) іріктемелерінде бірден кезге түсетін өзгерістерін және сүрыптаушының алға қойған максатын білу.

4. Тауыктардың, кептерлердің, т.б. колтүкымдарын жабайы тектерімен салыстырып, сырт көріністерінен ерекшеліктерін байңап, колдан сүрыптаудьщ нөтижесін тереңірек түсіну. Дәл осындай ретпен тапсырмада берілген (ұсақ малдар, ірі қаралар) колтүкымдарын жабайы тектерімен салыстырып тиісті корытынды шығару, кыскаша хабарлама жазу.

1- Жабайы итмүрынның гүлдері мен жапырактарын мәдени раушангүлмен салыстырғанда қандай айырмашылыкты байкадындар? 2. Раушангүлдің жабайы тегі итмүрын екендігін кандай белгілерінен көріңдер?

3. Қырыккабаттың жабайы тегінің сырт көрініошде мәдени іріктемелеріне ұқсайтын жерлері бар ма?

4. Қолдан сүрьштау аркылы алынған кырыкқабаттьщ 6 түрлі іріктемесінің өркайсысы кандай максатта шығарылды? (Іріктеменвд атын атаңдар.)

5. Алма, алмұрт, жүзім, каракаттардың іріктемелерінде жабайы тегімен салыстырғанда қай мүшесінде айырмашылық бар?

6. Жеміс-жидектердщ (кез келгенінде) іріктемелерінде колдән сүрыптаудың нөтижесін кандай белгілерінен білуге болады?

7. Тауықтардыи, кептерлердін қолтүқымдарьшын сырт көрінісінен кандай максатка сай шығарылғандығын бірден байкау мүмкін бе? Байкасандар колтүкьімдардың атын, шығарылу максатын талдап беріңдер.

8. Қойдың, шошқаның колтүкымдарының кандай өзгеріске үшырағанын калай

ажыратуға болады?

9. Қолдан сүрыптаудың нотижесінде мүйізді ірі кара немесе жылқылардың колтұкымдары калай өзгерген? Жабайы тегінен кандай белгілері аркылы ажыратуға болады?

§ 12. Табиғи сұрыпталу — эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы күші

Қолдан сұрыптау кезінде адам өзіне қажетті, пайдалы қасиеттері бар ұрпақтарды қалдырып, жарамсыздарын жойып реттейді. Барлық тірі организмдерге тән қасиет — тұқым қуалайтын өзгергіштік, сондықтан организмнің кез келген жұбы өздерінін артына ұрпақ қалдырады.

Ч. Дарвин өеімдіктер мен жануарлардың жабайы түрлерінде айкын емес (жеке) өзгергіштік басымырак болатынын дәлелдеді.

Қолдан сұрыптау

1.Егіншілік пен мал шаруашылығы дамығаннан кейін ғана пайда болды.

2. Қолдан сұрыптау адамнын араласуымен болады.

3. Малдардын адамға пайдалы жақтарын жақсарту үшін белгілі жоспар бойынша сұрыптайды.

4. Өсімдіктерді де пайдалы белгілерін қажетіне жарату үшін сұрыптайды.

5.Қолдан сұрыптаудың жағымсыз жақтары — пайда болған белгілері организмге зиян. Олар табиғатта дәрменсіз.

6. Жаңа іріктемелер (өсімдіктерде) мен қолтұқымдар (жануарларда) шығарылады.

Табиғн сұрыпталу

1.Тіршілік пайда болғаннан бері үздіксіз жүреді.

2. Көзге көрінбейді, жүруі білінбейді.

3.Сұрыпталу кезінде организмге пайдалысы қалып, зияндысы жойылады.

4. Табиғи сұрыпталуға адамның ешқандай қатысы жоқ.

5.Ортаға жаңсы бейімделгендері қалады, бейімделе алмағандары тіршілігін жояды.

6. Қоршаған орта мен популяпияда тепе-теңдік сақталады.

7. Жана түрлер пайда болады.

АйкЫ^{н емес} өзгергіштік организмдер үшін пайдалы, бейтарап немесеиянДЫ екендігін аныктады. Табиғатта барлык даралар үрпақ қалдыра

_Я7 Пайдалы белгілері бар даралар кандай факторлардыц әсерінен

_ктадьш, калғандары жойылады? Осы сүрактарға нақты жауаптар

табу Ү^шін ^- Д^аР^вин организмдердің көбеюін талдады.

Барлык организмдер үрпақ калдыруға тырысады, сондықтан р_Кынды түрде көбейе бастайды. Көкнар осімдігінің бір қауашағының ішінд^е 2900-ден 3000-ға дейін немесе одан да кеп түкымдар жетіледі. Бір ^ТҮ^П көкнарда 10 кауашак дамыса, онда жыл сайын жерге 30000 түкым шашылады. Дәл осындай мысалды жануарлардан да келтіруге болады. Бекіре балығы 50 жыл тіршілік етеді, жыл сайын өрбіреуі 3—6 млн уылдырык шашады. Үй шыбынынын. біреуі 5 күнде 20 мың жүмыртка салады. Құлмак биті бір жазда 13 үрпак береді, өр үрпаққа орта есеппен 100 жүмыртқа салады. Паразит күрттар күн сайын мындаған лчүмыртка бөледі. Мүндай каркынды есу ылғи бола бермейді, тек колайлы жағдайға тап болғандары ғана өніп-есіп тіріпілігін жалғастырады. Түрлер неғүрлым көбірек кырылса, соғүрлым каркынды дамиды, себебі каркынды даму түрді сақтап калудың "күралы". Сүткоректілер мен күстардың 10—30%-ы ғана тірі калады. Кеп организмдер орта жағдайында орынның, коректің, ылғалдың, жарыктың жетіспеуінен және жауына жем болудан кырылады.

Табиги сурыптпалу — белгілі бір ортага организмдердің тіршілігін

сақтип бейімделуі.

Тіршілігін сактап калу үшін табиғатта үдайы (үздіксіз) тіршілік үшін күрес жүреді. Егер арыстан шиебөрінің қорегін тартып алса, корек үшін күрес жүреді; шолді жердін шетінде өскен өсімдік күрғак-шылыкка карсы күреседі. Жырткыш аңның (жолбарыс, арыстан) корегі — шөпкоректі жануар, оны үстап корек етеді, үстай алмаса аштьщтан өзі өледі. Шепкоректі жануарлар тіршілігін сактап калу үшін өсімдіктермен коректеніп, мыңдаған өсімдіктерді жояды. Одан басқа жөндіктер (насекомдар) мен жалаңаш шырыштар да осімдікпен коректенеді, бүлар күстарға жем болады. Майда күстармен жыртқыш-^таР қоректенеді. Осындай күрделі озара байланысты Ч. Дарвин тір-шілік цшін щрес деп атады.

Тіршілік ушін курес—қоршаган орта мен организм арасындагы

ді қарым- қатынастың Миыщпыгы.

ршіді_к үшін күрестің түрлері. Ч. Дарвин тіршілік үшін күрестін ^тҮрін аныктады. 1 Түраралык күрес. 2. Түрішілік күрес.

Сырткы ортаның колайсыз жағдайларына карсы күрес. *'үр_ар_альіқ күрес — бір түр мен екінші түрдің арасындағы күрес: жағдайдағы бәсекелестік — каскыр мен түлкінің

.

■^а

йтыны коян болғандыктан, каскыр мен түлкінің арасында корек

46үшін бөсекелестік туады. Қаскыр мен коян, түлкі мен коянның арасында тіршілік ушін күрес жүреді. Әрбір жырткыш баска жануардың аркасында тіршілік етеді. Бірі — жыртқыш тісімен, екіншісі — үзын тырнағымен, үшіншісі — уымен жемтігін өлтіреді. Өр түрге жататын өсімдіктер жарык, ылғал, корек үшін бөсекелеседі. Топырақты жарып өніп шыккан өскіннің бөсекелестікте жеңгені ғана дамиды. Ол ересек өсімдікке айналып, көбею кезеңіне жетіп үрпак береді;

ө) паразиттік жағдайдагы бәсекелестік. Мысалдары: ағаштары қалың болып өсетін ормандарда баска есімдіктерге оралып, сүйеніп есетін өрмелегіш өсімдіктер (лианалар) (17-сурет). Өрмелегіш сабактары үзын, жіңішке, өлсіз болғандыктан ағаштардың діндне жылан төрізді оралып, жыл сайын үзарып өсе береді. Ең үшына жеткенде касындағы екінші ағашка жабысып, өрмекшінің торындай айналасындағы ағаштарға шырмала береді. Агашка оралған сабактар түншыктырып, сабак бойымен коректік заттардың козғалуьш тежейді. Ағаш курап қалады. Өрмелегіш лианалар тіршілігін жалғастыра береді. Мүндай лианалар, әсіресе тропиктегі ормандарда өседі.

Екінші мысал: 1918 жылы Еуропа табиғат зерттеушісі Жозеф Арнольди тропикте өсетін дүние жүзіндегі ең үлкен гүл (диаметрі — 1м, салмағы — 14 кг) Раффлезия гүлін тапкан (18-сурет).

Гүлдің тамыры, сабағы, жапырағы жіпшеге айналғая, сондыктан гүлі ағаштың түбінде жатады. Ағаш шырынымен коректеніп, ағашты закымдап, өсірмей тастайды. Иісі шіріген еттің иісіндей болғандыктан шыбын, шіркей, коңыздар аркылы тозаңданады.

Үшінші мысал: жаз айларында кез келген жерде есетін жасыл өсімдіктерді шырмап алған сарғыш паразит есімдік — арамсояуды көрген боларсындар (19-сурет). Жол жиегінде, бакшада егістікте өскен жабайы жөне мәдени есімдіктерге оралып, емізікше есінділерін кадап, сол өсімдіктердің сөлімен коректенеді. Тек жіп төрізді жіңішке сабактары ғана болады, тамыры мен жапырағы болмаиды. Сабағының жасыл осімдікке жанаскан жерінен өте кеп өсінділер дамып, сабак-

17-сурет. Агаш діндндегі

ермелегіш лианалар (жылан

тәрізді оралған)

1 8-сурет. Арнольди раффлезиясы (1)

19-сурет. Қалақай өсімдігіндегі

арамсояу: 1—қалақай,

2—арамсояу

_ЬШ ішіне енеді. Бүл кезде арамсояуды өсімдіктен айырып алу мүмкін Біртіндеп кызғылт, аіцпыл түсті майда гүлдері шығады. Бір арамсояуда 4000 гүлшоғьф, 2700 түкым болатыны аныкталған. Маусым — шілде ай-ларында гүлдейді. Паразиттік тірші-лік етуге бейімделгендігін түкымдары-нын тез арада өніп шығатындығынан көруге болады. Түкымдары 20—30'С-та үшінші күні, ал 13—14Ота тоғы-зыншы күні өніп шығады.

Жануарлардың арасында да паразиттік жағдайдағы бөсекелестік бар. Ол, өсіресе омырткасыз жәндік-терде көбір*к кездеседі. Мысалы, аналык шаншар өсімдік битінің немесе кырыккабат кебелегінің дернөсілдік денесіне жүмыртқасын салады. Шаншардьщ дернөсілі жетіліп, сыртка шығады. Өсімдік биті мен көбелек дернөсілдері оледі. Жануарлардың денесінде болатын биттер, бүргелер, "

кандалалар, паразитті тіршілік етудегі түраралык күреске жатады. Түраралык күрес — жырткыш пен жемтігінің (түлкінін тышканды иісінен сезіп, аулауьі) өзара қатынасы; шөпкоректі жануарлар мен өсімдіктер; жәндіккоректілер мен жәндіктер жөне т.б, Сонымен түраралық күреске мөдени осімдіктер мен арамшөптердің арасындағы бөсеке; ормандағы әр түрлі ағаштардың, шалғындыктағы өр түрлі өсімдіктердің арасындағы өзара катынас; микробтардың арасындағы антагонизм (грекше "antogonisma" — күрес, үрыс) және т.б жатады.

• Табиғи сүрыпталу. Тіршілік үшін күрес. Түраралык күрес. Түр-ішілік күрес. Қолайсыз жағдайларға карсы күрес. Жырткыштьщ. Паразитизм. Бөсекелестік.

1. Организмдердің каркынды дамуы — түрді сактап калудың "күралы".

2. Тіршілік үшін күрес — организм м.ен коршаган орта арасындагы әр түрлі күрделі езара карым-катынастың жиынтығы.

3. Түраралық күрес — жырткыштык, паразиттік, бөсекелестікте ететін бір түр мен екінші түрдің арасындағы күрес.

1. Табиғи сүрыпталуға түсінік беріңдер.

2. Паразиттік жағдайдағы түраралық күресті мысалмен талдаңдар.

1. Организмдер неліктен көп үрпак береді, бүған табиғи сұрыпталудын катысы бар ма?

2. Түраралық күреске аныктама беріп, жануарлардын арасында болатын паразитизмге мысал келтіріңдер.

49С. 1. Бөеекелестік вүрес неден туады (кандай жагдайда болады)? Тіршілік үшіи

күреске анықтама беріңдер. 2. Түраралык күресте өсімдіктер арасында болатын паразиттік жағдайға

мысал келтіріп талдандар. Зиянды жақтарын көрсетіңдер.

1. Окулықта келтірілген мысалда» баска жырткыштык жагдайда өтетін түраралык күреске тағы қандай мыса л дар келтіруге болады?

2. Паразиттік жағдайдағы тіршілік үшін күрес мысалдары.

3. Түрган жерлеріцде паразитті өсімдіктер бар ма? Атын біліп, кандаи «сімдікте паразиттік тіршілік ететіндігін сигшттаңдар.

4. Жапуарлардың арасындағы паразитизмге мьшалдар келтіріңдер.

Бакшаларында, егістіктерде, жол бойында. алаңдарда паразит өсімдіктер болса, жинап кеппеөсімдігін жасаңдар. Атьш мұгалімнен сүрап алыңдар, Қандай өсімдІкте (модени ме, жабайы ма) тіршілік ететінін біліцдер. Өсімдіктін биологиясын толыі; сипатгал жазуга тырысыңдар. Қандай лиян келтіретінінен хабарлама дайындаңдар. Екінші бетіне :жян келтіретін өсімдік пен паразит өсімдіктің кешіеөсімдігін жапсырыңдар. Кейін осы такырыпты өткенде көрнекі кұрал ретінде сабакка пайдаланасыңдар.

Ескерту. Келесі зертханалық жүмыска паЙдалану үшін бидай, арпа түқым-дарының әркайсысынан 10 талдан санап алып, бір ыдысқа араластырып себуді умытпаңдарі

ф 13. Түрішілік күрес

Түраралык күрес бір түр мен екінші түрдің арасында жүрсе, түрішілік күрес — бір түрге жататын даралардың корек, орын, жарык, ылғал үшін күресі. Түріяіілік күрестің мысалын орманда кез келген бір түрге жататын ағаштардың қалай өскендігінен оңай байкауға болады. Бір ортада, бір жерде егілген (өскен) кайың, емен, карағаш, үйенкі және т.б. ағаштардың өсу қаркыны бірдей болмайды. Қайыңды орманда бірі биік, діңі жуан болып өссе, екіншісі аласа, діні жіңішке болып өседі. Демек, қайыңдардың арасында жарык, корек үшін бәсеке туады, бір түрге жатса да корек, жарык үшін түрішілік күрес жүреді. Бір түрге жататын кез келген ағаштардан да осындай езгешелікті байкауға болады. Жарык мөл түсіп, корек жеткілікті жерде оскендері әлді болып, түрішілік күресте жекіп әрі карай өсіп-өніп көбейеді. Түрішілік күресте, әсіресе бәсекелестік басым болады. Кыс айларында корек табу киындайды, осы кезде бір түрге жататын даралардын арасында бәсекелестік күшейеді. Кектемде бір түрге жататын күстар, сүткоректілер және т.е. орынға таласады. Тиісті орын белгілеп оны баскалардан корғауы, түрдің өмір сүруі үшін пайдалы биологиялык шекарасы болып есептеледі. Кейде қорек жетіспей катты ашыкканда үрпағын жалмап жеп коятындары да кездеседі. Түрішілік күрес көбейер кезде бір түрге жататын даралардың аталыктарының ара­сында да (күстар, сүткоректілер жөие т.б.) жүреді. Ч. Дарвин мұны жыныстық сррыптаму деп атады.

Жыныстық сұрыіггалудың биологиялық мәні. Ч. Дарвин жыныс-тық сүрыпталуды түрдің көбеюі және үрпактарының әрі карай оніп-өсіп кебеюін камтамасыз ететін табиғи сүрьшталудын бір формасы деп есептеді. Шын мәнінде, тіршілік үшін күресте реңдерінің

50

вдемілігімен, өрекеттерінің белсенділігімен, тіршілікке икемділігімен күштілері жеңеді. Жыныстык сүрыпталудьщ организмге зиянды жері _Де бар. Оған мысал, жүмақ күсы мен кырғауылдың аталыктарыньщ әдемі, үзын кауырсындары үшуына кедергі жасайды әрі жауларына _тез байкалады. Бүғы атальнъшьщ үлкен мүйізі қатты жүгіруіне кедергі келтіреді. Жыныстык сүрыпталудың нәтижесінде жетілген мүйіздері, ит тістері, иісті бездері, жарык шығаратын мүшелері жыныстык айырмашылыктарын корсетеді.

Бір түрге жататын даралардын арасында түрішілік күреспен бірге өзара көмектестікті байкауға болады. Өзара көмекті каскырлардың, арыстандардың, коркау каскырлардың жөне т.б. ірі аңдарға үйір күрып шабуыл жасауынан коруге болады. Егер бір касқыр олексе тапса әбден тойғанша жеп, калғанын баскалары тауып жейтіндей етіп иісті із калдырады. Отырықшы күстар күзде балапандарын үшырған сои, корегі мо'л жаңа орын іздеу жөне жауынан корғану үшін топ күрады. Жануарлар да жауынан корғану жөне қыстап шьн^у үшін топтанады. Ч. Дарвин түрішілік күресті — тіршілік үшін күрестің ең бастысы деп бағалады. Бөсекелестіктің тіршілік үшін күрестің екеуіне де катысы бар.

Түрішілік күрес — бір түрге жататын даралардың арасындағы корек, орын, жарык, ылғал үшін күрес.

Жыныстык сүрыпталу — түрдін көбеюі, үрпактарының әрі карай өнш-өсіл тіршілігін камтамасыз ететін, табиғи сүрып-талудың формасы.

Түрішілік күрестін жүру гебептерін атандар.

ОзІн-өзі жеп коюдың пайдас^ьі бар ма?

Жыныстык сурыпталудың биологиялык мәні неде?

Жыныстык сүрыпталудың зиянына мысалдар келтіріцдер.

Иақшага жиі себілгсн пияз, шалқан, т.б, (бір түрге жататындары)

мсімдіктердің өскіндері шыккан кезде неліктен арасын шретеді?

Түрішілік күрестегі босекелестікке мысалдар келтіріңдер. Жылдың кай

мезгілінде бәсекелестік күшейеді?

ТүрішілІк күрестін шектен шыққан түрі деп кандай күбылысты айтады?

Жазда мектептің оқу-төжірибе үлескісіна немесе бақшаларыца бір түрге жататын өсімдіктердін (бидай, асбүриіақ, күнбагыс, пияз, сәбіз, кы.чылша, т.б.) түқымдарын себіңдер. Бір жерге өте жиі, екіншІ жерге сиректеу егіңдер. Өскін шыгып дамыған кезде екі жердегі--нскіндерді бір-бірімен салыстырыңдар. Кандай күбылысты байқадыцдар, корыт^ндысын шығарындар. Әр жердегі өскіндерден кеппеөсімдік дайындаңдар. Әр түрлі биіктікте өскендеріне карай катты кағазға тігіп, такырыбын жазып, көрнекі күрал өзірлеңдер. Қоры-тындысын хабарлама ретінде жазыңдар.

11сынып. Биология. 15.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды табиғи сұрыптаудың сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес түрлерімен таныстыру.

2. Оқушылардың дүние танымын артыру.Қоршаған орта заңдылығын ғылыми тұрғыда түсіну.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: география

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, перфокарта

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау

VІ. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ. Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес

Табиғаттың ер түрлі колайсыз жағдайлары организмдердің Калыпты тіршілік етуіне кедергі жасайды. Өте қатты аяз, әсіресе жер астын мекендейтін организмдерге (көртышкан, шұбалшаң жөне т.б.) өте қауіпті, көбі қырылады. Қыста суда О - жетіспeyi су жәндіктеріне қолайсыз.

Модификациялық өзгергіштік - организмің фенотип-сыртқы белгілер мен қасиеттер пайда болады да,геноті өзгермейді.. Модификациялық өзгергіштік арқылы көптеген даралардың орта жағдайларына бейімделе түседі. Осы аркылы организмдер өз тіршілігін сақтап, жаңа белгілер мен қасиеттер п. б.

Мутация — генотиптің өзгеруіне байланысты болатын жеке организмдердегі өзгергіштік. тұқым қуалайды әpi бейімделуш1л1к қасиеті болмайды.

Ч. Дарвин табиғи сұрыпталуға "табиғатта 6ip даралардың жойылуы, eкіншi даралардың орта жағдайына беіммделіп, көбейіп ұрпақ қалдыруы" деген анықтама берді.

Биік таулы жердің ауа райы — суық, аңызақ желді, ал жер бедері бірыңғай тeгic емес, таулы-жоталы, сайлы, кедір-бұдырлы. Дамылсыз соққан жел топыракты кептіріп, ылғалын азайтады. өрмегашлер тор құрмайды, Жазык далалы жерлерде де организмдер түрліше бей1мделген. Мысалы, өсімдіктердің тамырлары жақсы дамығанымен жапырақ. такталары жіңшке. тамырларын өте тереңге жіберед1., жумсак кшздей тук баскан. TyKTepi акшыл болгандыктан ес1мд1кт1 Кун саулесшщ кыздыруынан даэне судыц булануынан коргайды. Мундай жерде жалпак жапы-ракты, нвз1к тамырлы, ашьщ жасыл туст1 eciMfliKTep табиги сурып-талудын нотижесшде есе алмайды.

Кейб1р кактустардың курамында 96% су болады. 20 метрге жететін кактустар сабағына 3000 л су қорын жинайды. Жапырактары түгелдей тікенекке айналған, жанаспалы жасуша сабағында орналаскан. жапырағы — қорғаныштык ал сабағы — фотосинтез қызметін атқарады. Ылғалы аз жерлерде өсетін қызғалдактар ерте көктемде гулдеп, аз уакыттың ішінде жемісі мен тұқымы жетіліп үлгереді. пиязшығында қорга жиналады. Оны келесі көктемде жаңа өскіндер даму үшін пайдаланады.

Бозкілем, семізот, алоэ өсімдіктері су қорын жапырақтарына жинайды. Сексеуілдің тамыр жүйесі топыраққа терең бойлап, суды терең қабаттан сорады. Ылғал жетіспегенде сексеуіл жас өркендерін түcipiп суды аз буландырады. Эвкалипт, қараған өсімдіктері күн қатты ысығанда күн сәулесі қыздырмау үшін жапырактарын қырынан "бурып" кояды. Алма, өрік, жүз!м жемістері мен қырыққабат, бозкілем, фикус жапырақтарыныц сыртын су өтшзбейтін балауызды өнез қаптайды. Жазда ұйкыға кетет1н жануарлардың ұйқы кезінде денесінен судың бөлінуі азаяды. Тасбақалардың суды қуығына жинайтындары бар. қажет болғанда қуықтағы су қанға өтеді. Май қорын жануарлар өркешіне (туйе), құйрығына (қосаяк түрлері) жинайды

Амазонка алабындағы тропиктік ормандарда оқтын-оқтын су тасқыны кезінде ондағы тіршілік ететін сүткоректілер ағаш басына өрмелеп шығып, тіршілігін сақтап қалады.Табиғи сұрыпталудың нәтижесінде ұрпақтан-ұрпаққа түрлі белгілері беріледі.

ІІІ. 1. Жазық далалы жерге өсімдіктер қалай бейімделген?

2. Шөлді жердегі өсімдіктердің сыртқы ортаның қолайсыз жағдайынан қалай қорғанатынын түсіндіріңдер.

3. Жазда ұйқыға кететін жануарларды атал, себебін түсіндіріңдер.

ІV. .§ 14

V. Перфокарточкамен жеке жұмыстар.

Берілген сұрақтарды түсініп оқып, сұрыптаудың қай түріне жататынын әр-қайсысының тұсындағы торкөздің ішіне бас әрпін кою арқылы жауап кайырындар.

"Т" — табиғи сұрыпталу, "Қ" — қолдан сұрыптау.

1.Сұрыптау кезінде организмдегі белгілердін төзімділігін арттырады.

2. Жаңадан лайда болғап белгілер организм үшін зиянды,

3. Адам егіншіліклен жоне мал шаруашылыгымен айналыса бастаған соң колва алынды.

4. Нәтижесінде жана түр түзіледі.

5. Нәтижесінде қолтүкымдар мен іріктемелер алынады.

6. Жүруі білінфйді, кәзге көрінбейді.

7. Қажстті деп талңан белгіні өзгерту үшін жоспар күрады.

8. Тірщілік паііда болганнан бері үздіксіз, үзілісеіз жүріп отырады.

9. Пайда болган белгілер организмге пайдалы.

.

11сынып. Биология. 17.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Бейімделуішлік — эволюция факторларының өзара әрекетінің нәтижесі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды табиғи сұрыптаудың сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес түрлерімен таныстыру.

2. Оқушылардың дүние танымын артыру.Қоршаған орта заңдылығын ғылыми тұрғыда түсіну.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: география

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, перфокарта

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау

VІ. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

І І. Тірі организмдердің тіршілік ету ортасына түрліше бейімделуінің пайда болуына негізгі себеп — табиғи сұрыпталу. Мысалы, құр орман құсы екені белгілі. Мекен ету ортасына қарай әр түрлі бейімделушілік пайда болады: а) қорегін орман ағаштарының жапырақ төсеніштері мен қалың қардың үстінен алып жеу үшін тұмсықтары қысқарған; ә) қалың қарға батып кетпей, үстімен жеңіл жүру үшін саусақтарының жиегінде мүйізді қатпарларының болуы; б) жерден оңай үшу үшін қанаттары жалпақ, ұшы доғал және т.б. Мекен ету ортасына байланысты бейімделу үшін дене құрылысының өзгеріске ұшырауы ата тегінде болмаған. Жануарлардын жүндеріне жабысып таралу үшін өсімдіктердің жемістері мен тұқымдарының сырты тегіс болмай кедір-бұдырлы, тікенекті болады. Желмен ұшып таралу үшін ете жеңіл үлпекті, жұқа қанатшалы болып өзгеруі (бақбак, үйеңкі, шаған және т.б.).бейімделушілік дайын күйінде бірден пайда болмайды, ұзақ жылдар бойы қалыптасады.Жануарлардың құрылысындағы, реңіндегі, дене пішініндегі және мінез-қылығындағы бейімделушілік ерекшеліктері, мысалы, су жануары дельфиннен айқын байқалады. Денесі сүйір, суда өте тез әрі кез келген бағытқа еркін жүзеді, қозғалу жылдамдығы сағатына 40 км. Кұстардың ұшуға бейімделушілігінің көрінісі: қауырсын жамылғысының болуы; құлақ қалқаны мен тістерінің болмауы; кұстардың басының 180°-ка бұрылуы; сүйектерінің жеңіл болуы; асқазанында астың ұзақ қорытылмауы және т.б.. Қалың балдырлардың арасындағы балықтар, жәндіктердің сыртқы реңі, дене пішіні тіршілік еткен ортасына ете ұқсас, сондыктан жауларына байкалмайды.

Ормандағы ағаш қабықтарының түсіне сәйкес шатырқанат көбелектерінің реңдерінің өзгеріп бейімделушілігі:

Сырткы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес мысалдарын бөлме өсімдіктері — кактус, алоэдан карау; кай мүшесі, калай жөне неліктен өзгеріске ұшырағанын білу. Қүмды, шөлді, далалы жер өсімдіктерінің сырт керіністеріне көңіл аудару, тиісті корытынды шығару.

Бүркеніш реңнің түрлері.

1. Сақтандырушы рең.

2. Қызыктырушы рең.

3. Қауіп төндіруші рең.

4. Еліктеуші рен (мимикрия).

Бүркеніш рең – жауы тез байқалатын ашық жерде тіршілік ететін организмдердің жауынан қорғану үшін қажет болатын бейімделущіліктер.

1 . Сақтандырушы рең — әсіресе улы, шағатын, күйдіретін жәндіктерге тән. Реңдері бірден көзге түсетін, есте сақталып қалатындай өте ашық, түрлі түсті айқын бояулы. Мысалы, ханқыз конызьша (кызыл, сары, коңыр, күрең-қызыл, айқын жолақты, т.б.) улы, ащы, сары түсті күйдіргіш сұйыктық бөлетіндіктен кұстар еш уакытта жоламайды. Абайсызда құс балапаны бұл қоңызды шоқып қойса, енді қайтып жақындамайды. Өлексе қоңыз жағымсыз иісті күйдіргіш сұйықтык бөледі, қоңыздың реңі өте айқын қызыл қара жолақты Бал ара, түкті ара, жабайы аралар, yлы жыландардың рендері — жыртқыштардан сақтайды.

2.Қызықтырушы рең. Бұл рең, әсіресе көбейер кезде пайдалы Қызыл орденді көбелектер, көгілдір қанатты шегірткелер, қосаяқта құстардың аталықтарының әдемі реңдері өз дараларына көбею кезін, айқын көрінеді. Жайшылыкта реңдері тіршілік еткен жағдайына ұқсас болып, жауына байқалмайды.

3 .Қауіп төндіруші рең. Кейбір жануарлар кауіп төнген кезде айбар шегіп, денесін әр түрлі пішінге келтіре қалады. Мысалы, кең алқымды жылан (кобра) қауіп төнсе басын тік ұстап, алқымын жалпайтып кеңейтіп, айбар шегеді. Қарақоңыз жағымсыз иіс шығарады. Дәуіттің қанатында көзге ұқсаған екі дағы бар, ол тек қанатын жазғанда ғана көрінеді. Қауіп төнсе қанатын жазып жауын үркітеді, дәл осындй дақтар түнгі жирен үкікөз және т.б. көбелектерде де болады.

1 — қызыл орденді көбелек

2 —көгілдір қанатты шегіртке;

3 — қосаяқ

4.Еліктеуші рең -мимикрия; өсімдіктер мен жануарлардың табиғаттың белгілі бір өлі затына және тірі организмдерге еліктеуі

ІV.§ 15.

V. Тест сұрақтары.

11сынып. Биология. 22.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Бейімделуішлік — эволюция факторларының өзара әрекетінің нәтижесі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды табиғи сұрыптаудың сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес түрлерімен таныстыруды жалғастыру.

2. Оқушылардың дүние танымын артыру.Қоршаған орта заңдылығын ғылыми тұрғыда түсіну.

3. Оқушыларды табиғатты қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Қайталау..

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,экология.

Сабақтың әдісі:Сұрақ жауап,баяндау, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Тапсырмалар орындау.

ІІІ. Үйге тапсырма беру.

ІV. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ. 1.Бүркеніш реңнің түрлері қандай?

2. Сақтаңдырғыш реңнің түрлеріне мысалдар келтір.

3.Қызықтырушы реңнің түрлеріне мысалдар келтір.

4. Өсімдікте болатын еліктеуші реңнің түрлеріне мысалдар келтір.

5. Жануарларда болатын еліктеуші реңнің түрлеріне мысалдар келтір.

БейімделушілІктің түрлері.

1. Бүркеніш (жасырушы) рең және оның түрлері.

2. Түйсік-сезімдік бейімделу.

3. Ұрпағына қамкорлық.

4. Физиологиялык бейімделу.

Өздік жұмыс сәйкесін тап.

Берілген тапсырманы оқып,талдап,сәйкес келетін бейімделушілік түрлерін кестеге тұсындағы сандары арқылы белгілеңдер.

1.Тропиктік орманда сабақтарының әлсіздігінен басқа ағаштарға оралып, сүйеніп өсетін өсімдіктер лианалар деп аталатыны белгілі. Жыландар лианаға ұқсап ағашқа оралып тұрғанда, оларды лианалардан ажырату қиын.

2. Жасыл шегіртке, жасыл кесіртке, кұм түсіне ұқсаған жыландар және т.б.

3. Ханқыз қоңызының ашық қызыл, сары, қоңыр қызыл, шымқай қара реңдері мен нүктелері жауларына таныс белгі. Сары түсті жәндіктердің қаны ащы болғандықтан, оларды кұстар жемейді.

4. Күздің шуақты күндерінде гүлдерге топ-тобымен қонып отырған, бал арасына ұқсас, бірақ шақпайтын гүл шыбындарын көруге болады.

5.Тасқа жабысып, қозғалмай, күнге қыздырынып жатқан кесірткені тас екен деп, байқамай қаласың.

6.Кейбір көбелектердің жұлдызқұрттары бұтаққа бекініп, қозғалмай тұрса, бұтақтан аумайды.

7. Қанаттарын жайып жібергенде жапырақ пішінінен аумайтын көбелектер болады.

8.Сона шағады, ал сонаға ұқсас, бірақ шақпайтын шыбындар кездеседі.

9.Үшкір құрсақты, ұзын аяқты, баяу қозғалатын қара қоңызға тиіп қалсаң, құрсагын тік көтеріп, айналасына жағымсыз иіс бөледі. Сол сияқты шөп кандалаларында да өте жағымсыз иіс бар.

10.Қиыр солтүстікте мекендейтін жануарлардың барлығының түсі қардай аппақ.

11.Жабайы ара құрсағының ашык реңі, сары ала болуы, түкті аралардың бүкіл денесі (қанаттарынан баска) түк басқан, көкшіл қара ренді болуы.

12. Жабайы араларға ұқсаған көбелектер, ханқыз қоңызына ұқсайтын кандалалар көп кездеседі.

10. Тек жәндіктер мен жануарлар ғана емес, өсімдіктер де қоршаған орта жағдайына түрліше бейімделеді.

жауабын дұрыс тапсаңдар өсімдіктердің бейімделушілік белгілері анықталады.

Бүркеніш рең	Сақтандырушы рең	Қауіп төндіруші	Еліктеуші рең

Тапсырма

Келтірілген мысалдар бүркеніш реңнің кай түріне жататынын әркәйсысының тұсындағы торкөзге бас әріппен белгілендер.

"СҚ" — сақтандырғыш; "ҚЗ" — кызьщтырғыщ; "ҚТ" — қауіп төндіруші; "ЕК" —еліктеуші.

1. Хаңқыз қоңызы

2. Орденді көбелек

3. Қаракоңыз (жағымсыз иісті)

4. Атбас балық

5. Непентес (жөндіккоректі өсімдік)

6. Оқпан

7. Қырғауылдың қоразы

8. Дәуіт

1. Үйеңкі, шаган, қайың, жөке, карағаш ағаштарының түкым-дарында жүка өсінді канатшалары, ал көктерек, бак-бак, тал және т.б. өсімдіктердің түкымдарьшда макта тәрізді үлпектері болады. Олар

өсімдікке не үшін қажет?

2. Тал, қайың, кандағаш, шаған, үйеңкі, карағаш ағаштарынын реңсіз аталык гүлдері жапырақ жаймай түрып гүлдейді. Себебін түсіндіріңдер.

Қауіп төндіруші рен:

көбелек қанатындағы көз төрізді

белгі (1) кауіп төндіру кезінде эльюр-

байғыздың (2) көзіне ұқсайды

. Еліктеуші рең: ак

көбелек (1) улы геликонида

(2) көбелегіне ұксайды

. Өздігінен қорғана алмайтын организмдердің бүркеніш рендері бір немесе бірнеше түрлерге ұксас болады. Теңіз атбас балығы мен ине балыктың дене пішіндері балдырға ұксайды.

Ак көбелек жағымсыз иісті, апды дәмді, ашық реңді, жеуге жарамайтын геликонида тұқымдасына жататын көбелекке ұқсайды. Гүл шыбыны жабайы араға ұқсайды. Усыз жыландардың улы жыландарга ұқсауы және т.б. қасиеттері жауынан сақтанып, тірі қалуына мүмкіндік береді.

Өсімдіктердегі еліктеуші реңнің мысалдары. Өсімдіктердегі еліктеуші рең — жануарларды қызықтырып тарту және қорқыту үшін қажет. Әдетте, кездікқын (белозор) өсімдігңің гүлінде нектар шырыны болмайды. Жәндіктерді өзіне тарту үшін сыртқы түрі балды өсімдіктерге өте ұксас болады. Сондыктан жәндіктер гүліне қонып, тозаңдандырады.

Жәндіккоректі өсімдіктердің (непентес) гүлдері өте ашық ренді. Жәндіктер оның гүліне қонғанда, өздерінің қақпанға калай түскендерін де б. Сүйсін (орхидея) гүлінід пішіні мен иісі кейбір жәндіктердің аналығына үксас болғандыктан атальщ жондіктер еріксіз гүлге конып, тозаңдандырады.

Мимикрия — табиғи сұрыпталудың "бакылауымен" жүреді. Жеуге жарамды жөне жарамсыз түрлердің бір орта жағдайында тіршілік етуіне байланысты үсак, пайдалы мутациялардыд жинакталуынан пайда болған. Жауларынан корғанудың бірден-бір сенімді күралы әрі бейімделушілік белгілері: коңыздар мен танкы шаянның хитинді кабықтары; былкылдакденелілердің бакалшактары; крокодил кабыршактары; сауытты аң мен тасбакдның сауыты; кірпі мен жайраның тікенектері.

• Бейімделушілік. Бүркеніш рең. Сақтандырушы рең. Қызыкты-рушы рең. Қауіп төндіруші рең. Еліктеуші рен (мимикрия). 1. Организмдердің тіршілік ортасына түрліше бейімделуіне негізгі себепші — сүрыпталу.

2. Бүркеніш рең — ашык жерде тіршілік ететін организмдердің жауынан қорғануы үшін қажетті бейімделушілік.

3. Сактандырғыш рең — улы, шағатын, күйдіретін жөндіктерге тән бүркеніш реңнің түрі.

4.Қызықтырушы рең — организмдердің көбею кезіндегі бүркеніш реңнің түрі.

5. Қауіп төндіруші рең — жауынан қорғану үшін айбар шегіп кұтылу тәсілі.

6. Табиғаттың өлі заттарына және тірі организмдеріне еліктеу — өздігінен қорғана алмайтын, баяу козғалатын дәрменсіз организмдердің бейімделушілігі.

*? А. 1. Органшмдер кандай белгілері аркылы бейімделушілікке ыңғайланады? 2. Бейімделушіліктер калай пайда болды?

11сынып. Биология. 24.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Түйсік-сезімдік бейімделу

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды түйсік-сезімдік бейімделу түрінің мысалдарымен таныстыруды

2.Оқушылардың дүние танымын артыру.Жануарлар мен өсімдіктер сыртқы ортамен байланысты биологиялық ерекшеліктерін білу.

3. Оқушыларды жануарлар мен өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : өздігінен меңгеру

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,экология.

Сабақтың әдісі:, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ ақсатымен танысу.

ІІ.Түйсік-сезімдік бейімделу.Мысалы, жыл мерзімінің колайсыз кезеңдеріне қорек қорын жинап алу. Тайгада мекендейтін тоқалтіс (полевка) астыкқ тұқымдастардын дәнегін, кепкен шөптер мен тамырларын (10 кг) жинайды. Соқыртышкандар емен тамырларының қалдықтарын, жаңғағын, картоп түйнегін, дала бұршағынан 14 кг-ға дейін қор жинайды.

Орта Азиянын шөлді жерлерінде үлкен құмтышқан жаздың бас кезінде іннің айналасына (ішіне де тасиды) шөптерді үйіп жинап қояды. Жаздың аяғында, күзде, қыста сонымен қоректенеді. Су күндызы ағаш жаңқалары мен бұтақтарын інінің маңына (көлемі 20 м³) үйеді. Жыртқыш аңдар да қор жинайды. Су күзені мен сасық күзендер ұсақ аңдарды, бақа мен жыландарды корға жинайды. Тағанаккүс (соро­копут) тышқан, кесіртке, қоңыздарды бұтаққа іліп қойып, қыста коректенеді. Самырсынқұс (кедровка) самырсың бүрінің тұқымдарын ажыратып, жұтқыншағына толтырып, орман арасындағы мүктердін немесе шіріген томардың түбіне кеміп қояды. Пайдаланбай қалып қойған тұқымдар көктемде енііг, өскін дамиды. Боршатышқан алдымен қорек сақтайтын "қоймасын" әбден тазалап алады. Содан соң жанғақтарды, жабайы шөптердің тұқымдарын, саңырауқүлақтарды (8 кг-дай) бір-бірімен араластырмай жеке-жеке көміп, көктемде корек етеді.

Ұрпағына қамқорлық. Жануарлардың арасында ұрпақтарын жауынан қорғау үшін әр түрлі бейімделушілік белгілер қалыптасқан. Оған мысал, уылдырықтарын тастардың арасына шашатын балықтар, уылдырыққа жақындаған жыртқыштарды жолатпай қориды. Америка жайын балығы уылдырықтарды әбден дамып-жетілгенше бауыр жағына жабыстырып алады. Теңіз жайын балығы — галеихтаның аталығы уылдырыктарды ауыз қуысында, тіпті қарнында сақтайды, бұл кезде олар қоректенбейді. Уылдырықтан шыққан шабақтар қауіп төне қалса дереу аналық балықтын аузына тығылады. Буынаяқтылар мен теменгі сатыдағы омыртқалы жануарлар ұрпағына қамқорлығын қорекпен қамтамасыз ету арқылы жасайды. Қауымдаспай жеке тіршілік ететін ординера және аммофила дейтін жабайы құм аралары бар. Олар қоңыз, өрмекші, қарашегіртке, дәуіт, көбелектін жұлдызқұрттарының жүйке түйіндеріне дәлдеп шаншарын қадап, өлтірмей, әлсіретіп жұмыртқаларын салады. Жұмыртқадан дамитын дернесілдер сол жұлдызқұрттарды қорек етеді. Бейімделушіліктің бүл түрін түйсік-сезімдік деп те есептеуге болады.

Физиологиялық бейімделу. Барлық бейімделушіліктер тек физиологиялык бейімделушілікпен үйлескенде ғана тіршілік үшін күресте жеңіске жетеді.

Құрлықта көбірек тіршілік ететін қосмекенділер денесіндегі судың көп мөлшерін терісі арқылы шығарады. Ылғал аз жерде қорегін аулауға түнде шығады, күндіз кемірушілердің інінде тығыльш жатады. Бақалар көбейер кезде, көбінесе уақытша пайда болған көлшіктерге уылдырық шашады, олар тез арада дамып үлгереді. Шөлді жерді мекендейтін жануарлар құрғакшылық болар алдында денесіне май қорын жинайды. Май тотыққанда су түзіледі. Құстар мен сүткоретілер тер бездері мен тыныс жолдары арқылы су булануын реттейді. Адамда түз алмасу нашар реттелетіндіктен сусыз ұзаққа шыдай алмайды. Бауырымен жорғалаушылар мен кұстар теңіз жағалауларында тіршілік етіп, теңіз суын ішетіндіктен артық тұзды сыртқа шығаратын арнайы бездері жетілген. Суға сүңгитін жануарлар суда

оттексіз ұзақ уакыт шыдайды. Түлендер 100—200—600 м тереңдікте 40—60 минут шыдайды. Мұндай шыдамдылық бұлшық етінде болатын миоглобин пигментіне байланысты. Миоглобин гемоглобинмен салыстырғанда оттекті 10 есе көп байланыстырады. Бейімделушілік табиғи сұрылталу әсерінің нәтижесіиде пайда болды.

Бейімделушіліктің салыстырмалы сипаты. Бірақ табиғатта тіршілік жағдайларына мүлдем (мүлтікіз) бейімделген түрлер жок, бейімделушіліктің барлығы тек салыстырмалы. Егер тіршілік еткен орта жағдайы өзгере қалса бейімделушілік организмді құтқара алмайды. Мысалы, кит суда ғана тіршілік етеді, егер құрлыққа өледі. Зор денесінің салмағы қан тамырларын қысып канайналымы мен тыныс алуы кқындап, кит денесі өз салмағымен жаншылады. Улы жыланның уы өзін сақтап қалғанымен оның уы хатшы құсқа, кірпіге, шошқаға, мангустаға ешқандай әсер етпейді. Тасбақаның сауыты ішіндегі жұмсак денесін қорғағанымен, жыртқыш құстарға жем болады. Аспанға көтеріп жерге тастап жібергенде сауытының быт-шыты шығып, жарылып, жұмсақ денесі құска жем болады.

Кемірушілердің күрек тістері үдайы есетіні сендерге жануартану пөнінен белгілі. Тек катты корекпен коректенсе ғана тістері іш жағынан мұкалып өткірлене түседі. Жұмсак корекпен коректенсе кұрек тісі өсіп, аузына сыймай тіршілік етуін киындатады.

Өсімдіктерде шыбынжұт деп аталатын улы саңырауқүлактың уы шыбындарды өлтіреді. Оның жаланаш шырыштарға әсері жок болғандыктан, олар тауысканша үңгіп жей береді. Өсімдіктер тозаңдандыратын жәндіктер болмаса тозанданбайды әрі жеміс бермейді. Жантақ шағыртікен, караған өсімдіктері өткір тікенекті. Дегенмен олар түйе, жирафтардың сүйсініп жейтін қорегі, тіпті аш болса басқа да малдар жейді.

Мысалы, түн көбелектеріне түнде айкын көрінетін гүлдердің шірнесімен коректенуі пайдалы болса, ал жанып тұрған отқа түсіп өлуі оларға зиянды. Арқар және бұғының мүйіздері жыныстық айырмашылығын білдірді әрі қорғануға қажет. Ал үлкен мүйіздердің тиімсіз жақтары түнгі ұйқыға әрі тез қозғалуынаа кедергі

болады.

ІІІ. Биологиялық диктант.

ІV. Үйге § 16.

733. Тірпгілік ортасы, өзгеріс, бейімделупіілік организмдерді кұтқара алмайды, сондъщтан бейімделушіліктер салыстырмалы.

*? А. 1. Түйсік-сезімдік бейімделу мысалдарын түсіндіріңдер.

2. Барлык бейімделушілік тек физиологиялық бейімделушіліклен үйлескенде ғана организмдер тіршілік үшін күресте табысқа жететінін түсіндірікдер.

B. 1. Бейімделушіліктерді неліктен салыстырмалы ғана дейді? Мысалмен дөлел-

деңдер.

2. Жануарлардың ұрпағына камқорлығын дөлелдейтін мысалдарды талдаң-дар.

C. 1. Организмдер тірі қалу үшін қандай әрекеттер жасайды?

2. Түйсік-сезімдік бейімделудін зиянды жактары бола ма, болса мысалмен дөлелдеңдер.

ү 3-зертханальщ жұмыс

Организмдердің бейімделушілігі — табиғи сүрыпталудың нәтижесі

Қүрал-жабдыктар: әр түрлі жолмен таралатын түқымдардың жинактамасы (карағаш, терек, кайьщ, үйеңкі, шатан, бакбак, шоңайна, итошаған), жидектер, көбелектер мен коңыздардың жинактамалары, суреттері, кактус, алоэ өсімдіктері, оқулыктагы суреттер.

Орындалатын тапсырмалар

1. Қарағаш, қайын, үйеңкі (табылғандарының біреуін талдаса жеткілікті) ағанітарының канатты жемістері (түкымы да) қандай жолмен таралуға бейімделгенін аныктау.

2. Шонайна, итошаған түкымдары (жемістері де) калай таралуға бейімделген, ерекше силаты (белгілері).

3. Жидектердің жинактамасы (бар болса) мен суреттерін пайда-ланып, кандай жолмен таралатынын талдап, ерекшелігін көрсету.

4. Окульщтағы суреттен және табылса көбелектер мен коңыз-дардан түкті ара, бал ара, жабайы аралардан бүркеніш реңнін форма-ларын ажырату.

Барлык бейімделушіліктер эволюция процесінде калай пайда болғандығын жоне оньщ салыстырмалы екендігінен хабарлама жазындар.

Жұмыс корытындысында түсінгендерінді кестелерге толтырыңдар.

Р/с	Өсімдіктер	Бейімделу сипаты		Таралу жолдары
Р/с	Жөндіктердің аты	Бүркеніш реннін формалары
		сактандырушы	ңауіп төндіруші		еліктеуші

64

§ 17. Популяция-түрлік деңгей — эволюцияның і бастапқы кезеңі

Түр — эволюциялық процестің сапалы кезені. Түр өзара шағылыса алатын немесе шағылысуға кабілетті популяциядан түрады. Түр уакыткд байланысты үзак жылдар бойы түрақты сакталады жөне үздіксіз өзгерістерде болады. Бір түрлер жойылып, екінші түрден жаңа түрдің бастамасы дамиды. Түрдің биогеоценозда өзіндік алып жаткдн кеңістігі жөне орны бар. Түрдің популяция мен түр тармағынан генетикалық жағынан үлкен айырмашыльпы бар. Түрлердід арасында морфологиялык, физиологиялык және биохимиялык айырмашы-лыктары болады.

К. Линней: "Түр әзгермейді, өуел баста канша болса, сол күйінде калады", — деді. Ч. Дарвин түрлердін өзгеретіндігін 1859 жылы "Түрлердің шығуы" деген еңбегінде дөлелдеді. Түр — генетикалық күрделі жүйе. Бі? түрдің дараларына жалпы гендік кор тән жөне олар окшауланғандыктан гендері баска түрдің дараларымен алмас-пайды. Түрге өр түрлі тур тармактары мен популяция топтары кіреді. "Түр" деген үғымды XVII ғасырдың соңында ағылшын табиғат зерттеушісі Джон Рей (1628—1705 жж.) енгізген.

Бір түрге жататын барлык даралардың шығу тегі ортак және мінез-кыльщтары үксас. Түр — органикалык дүниенін нактылы тірші-лік ететін генетикалык. жағынан бөлінбейтін бірлік өлшемі. Түр — эволюпиялык процестің бастапкы негізгі сапалы кезещ. Түр — табиғат-тағы белінбейтін ең кішкене генетикалык; түракты жүйе.

Түр критерийлері. Түр критерийлері — морфологиялык, генетика­лык, физиологиялык, биохимиялык, географиялык, экологиялык деп бөлінеді.

1. Морфологияльщ критерий — бір түрдегі даралардың сыртқы жөне ішкі белгілерінің үқсастығы. Дегенмен табиғатта морфология­лык жағынан үксас, бір түрге жатпайтын, хромосомалар жиынтығы әр түрлі болғандықтан, бір-бірімен шағылыса алмайтын түр "косар-лары" кездеседі. Безгек масасы, егеуқүйрыктьщ бірнеше түр косары бар. Эр жерде таралған егеукүйрьщтардың хромосома саны эр түрлі. 2. Генетикалык критерий — өр түрдің езіне төн хромосома-ларыньщ саны, тнгіні, мөлшері түрліше болғандыктан, бір түр мен екінші түр даралары бір-бірімен шағылыспайды. Егер түраралык шазгылысу бола калган жағдайда, оларда# тіршілік етуге кабілетсіз гаметалар, зиготалар, үрыктар жөне үрпактар түзіледі. Түраралык шағылысудан туған үрпақтар бедеу болады. Әрбір түрдіц генотипі — эволюциялық жолмен дамитын жене биологиялык бейімделушілікті керсететін күрделі жүйе. Дегенмен табиғатта есімдіктердің арасында (раушангүлдер түкымдасында) түраралық будандар кездеседі. Жануарларда түраралык шағылысу жоктың касы. Түрдің барлык критерийлерін бір-бірімен байланыста колданғанда ғана өр түрді бір-бірінен ажыратып, сипаттап, толык аныктайды.

65

3 - Биачогия (ЕМ| 1 Ікл. На казах.

3. Физиологиялык критерий — бір түрдің зат алмасу, көбею, тітір-кену жөне т.б. үқсастығын сипаттайды.

4. Биохнмиялық критерий. Нөруыздың кұрылысы мен күрамының түрліше болуьгаан түрлер алуан түрлі болады. Сондыктан биохимия-лык критерий өр түрдің жеке топтарьшда жоғары молекулалық органикалык косылыстар синтезделетінін анықтайды.

5. Географиялық критерий — түрдің таралу аймағын (ареал) анықтайды. Түрдің таралу аймағы (үлкен, кіші, түтас, үзілмелі) болады. Бір таралу аймағында пайда болған түрлер эволюция процесінде кеңейеді жөне өзге^ді. Мысалы, мамонт ағашы мен мөңгі жасыл секвоя — мезозой заманынын. бор кезеңінде дамыған көнезамандык түрлер. Кайнозой заманынын үштік кезенінде Солтүстік жарты шарға кеңінен таралған. Солтүстік Америка, Калифорния жағалауларында осы кезде жергілікті түр болып сактальш калган. Түр таралу аймағының силаттамасы (аумагы, пішіні, т.б.) түрдің пайда болу тарихымен тығыз байланысты болғандыктан түрге төн маңызды белгілері бар. Түрлер жер бетіне кен таралып бір-бірімен жанасып, араласып, түтасып кетуі мүмкін. Түрдің белгілі таралу аймағын аныктау үшін географияльщ критерий жеткіліксіз.

6. Экологиялық критерий — әр түрдің накты алып жаткан орнын (мекен ортасын) анықтайды. Мысалы, оркоян (далалы аймакта мекендейді), аккоян (орманда), күмкояны (шөлді, шелейтті жерлерді мекендейді).

Түрлердің айырмашылығы коректенуі мен тірпгілік ету ортасына байланысты. Кейбір түрлердің экологияльщ ерекшеліктері үксас.

Бір түрге жатса да каскырлардын тундрада жөне орманды-дала аймағында мекендейтіндерінің тірпшгік жағдайында айырмашылыктар бар. Түрлердің ерекшеліктерін аныктауға тек экологиялық критерий жеткіліксіз болады. Сондыктан критерийлердің барлығьш бір-бірімен байланыстыра колдану тиімді.

7. Этологиялық критерий. Бүл критерий көбіне жануарларға байланысты айтылады. Әрбір жануар түрінің өзіне төн ерекшеліктері болады. *

Түрдің популяциялық құрылымы. Кез келген түрлер кеңістікте біркелкі таралмай, топ күрып орналасады. Бір түрдегі даралардьщ тобы көп те, аз да болады жөне олардың тіршілік етуі үзак жылдарға немесе 2—3 үрпак бергенге дейін ғана созылуы мүмкін. Мысалы, көп жауған жаңбыр суынан уакытша пайда болған шалшық суға бакалар уылдырық шашып, тіршілік ете бастайды. Бірак олардың тіршілігі үзакка бармай, ыстыктан шалшық су кепкенде кырылады. Керісінше үлкен көлдерді мекендейтін түрлер бірде азайып, бірде көбейіп жатса да үзак уакыт тіршілік етеді. Популяция — белгілі бір таралу аймағында үзақ уакыт тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. Популяцияда тіршілік ететін даралар бір-бірімен тығыз байланысты. Түракты популяциядағы даралардын жас ерекшеліктері (жаңа туғандарынан бастап ересектеріне дейін) өр түрлі.

66

Популяцияның ең негізгі ерекшелігі — ондағы даралардын _Генотиптерінін ұқсастығы. Түрлердін барлык кдсиеттері мен белгілері _өте үксас, сондыктан популяцияньщ ішінде еркін шағылысу жиі және ясеңіл болады.

Тур щзілу — түр тармағы аркылы жүзеге асатынын кезінде Ч. Дарвин аныктап берді (26-сурет).

1. Әрбір түртармактан баска түр шығады.

2. Жаңа түрдін түзілуіне жеке топтардың бейімделушілігі мен өр түрлі жагдайлар өсер етеді.

3. Бір немесе бірнеше аралас популяциялардан жаңа түр шығады.

4. Таралу аймагынын ішіндегі бастапкы түрден (түрдін ішінен) түр түзіледі. Бүл түзілудің бірнеше жолдары бар: а) кариотиптің тез өзгеруі (полиплоидия); ө) экологиялык немесе маусымдык окшаулану

жене т.б.

Жана түрдщ түзілуше әр түрлі жагдайлар эсер ететішн мысалмен дөлелдейік: туыстык жагынан жакын организмдер физикалык кедер-гілерден (теңіз, тау жоталары, шел, өзен, мүздыктар жөне т.б.) географиялык окшаулануға үшырайды. Таулы аймактарда жеке төбелер (тау жоталары) алкаптардын арасын бөліп түратындыктан

Зв-cypet. Түр түзілу: 1 — бастапкы түр; 2 — екі түр тармағы; 3 — жаңа екі түр

67алқаптарға қарағанда таулы жерлерде өр түрлі түрлер көбірек болады. Мысалы, АҚШ-тың таулы аймағының батыс бөлігінде қояндардың 23 түрі мен түр тармағы кездеседі. Жазық жерлерінде (шығыс, батыс) тек 8 түрі ғана бар. Бір-біріне жакын орналасқанымен арасьш тау жоталары бөліп, мөңгі кар басып жататындыктан ол жерде өсімдіктер мен жануарлардың тек сол жерге төн түрлері бар. Географиялык. оқшаулану (алшактык) бүзылған жағдайда бөлініп кеткен түрлер косылып, шағылысуы мүмкін. Тек генетикалык. алшадтығы болмауы керек.

• Популяция-түрлік денхей, Түр критерийлері. Түр түзілу.

1. Түр түзілу — микроэволюцияның нөтижесі.

2. Түр — өзара шағылыса алатын немесе шағылысуға кдбілетті популядиядан түрады.

3. Түр — органикалык дүниенін акиқат тіршілік ететін, генетика-лык жағынан бөлінбейтін өлшемі бірлігі.

4. Түр критерийлерін бір-бірімен байланыста колданғанда ғана өр түрді бір-бірінен ажыратып, тольщ сипаттап аныктауға болады.

5. Жаңа түр — бір полуляциядан немесе бір-бірімен шектесіп жаткан популяциялар тобынан пайда болады.

1, Түр дегенішз не?

2, Түрдін географиялық критерийін мысалмен дөлелдеңдер.

B. 1. Түр түзілу калай жүреді?

2. Биохимиялык және әкологиялык критерийлердің айырмашылығын дәлел-деңдер.

C. 1. Түрдің күрьілымы туралы не білесіңдер?

2. Генетикалық және морфологиялык критерийлерді сипаттаңдар.

11сынып. Биология. 14.11.2009

Cабақтытың тақырыбы: Макроэволюция. Палеонтологиялық дәлелдемелер.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды т макроэволюция және палеонтологиялық дәлелдемелермен т аныстыру.

2.Оқушылардың дүние танымын артыру, ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Оқушыларды жануарлар мен өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : өздігінен меңгеру

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,экология.

Сабақтың әдісі:, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ ақсатымен танысу..

ІІ. Макроэволюция — ірі жүйелік топтардың (тип, класс, отряд) қалыптасу процесі. "Макроэволюция" терминін биологияға 1927 жылы селекционер ғалым Юрий Александрович Филипченко енгізген.

Палеонтология — тірі организмдердің қазба қалдықтарын зерттейтін ғылым. Палеонтолог ғалымдар Ч. Дарвин идеясына сүйене отырып, жануарлардың даму тарихын зерттеді. Палеонтологияның максаты — тек қазбадан табылған жануарларды ғана емес, олардың даму тарихын да зерттеу. Владимир Онуфриевич Ковалевский (1842— 1883), негізінен, тұяқты жануарлардың тарихын зерттеген ғалым. В.О. Ковалевский жылқылардың қанқасын, тістерін, аяқтарын зерттеді. Эволюциялык процестің себептерін тексере келе тіршілік ету ортасының өзгеруінен, өзгерген ортаға бейімделуінен "өзгеріске ұшыраған" деген қорытынды жасады. Ауа райының өзгеруіне байланысты ормандардың көлемі азайып, ашық далалы жерлердің көбеюі жылқының ата тегінің тіршілік ортасын өзгертті. Олар далалы жер жағдайына бейімделе бастады. Жауынан қашып кұтылу ж\е қорегі мол жайылымдарды іздеп табу үшін жылдамырақ қимылдауға тура келді. Көлемді жерлерді шарлауы аяқтарындағы башпайларының санын өзгертті. Тек аяқтарындағы бақай саны өзгеріп қойған жоқ. Дене тұрқы, бас сүйегінің пішіні де өзгеріп, азу тістерінің құрылысы күрделеніп, шөппен ғана қоректенетін жағдайға жетті.

Эогиппус Мерикгиппус Гиппарион

27-сурет. Жылқылар эволюциясы

Бес башпайлы аяктарының бір башпайға дейін өзгеруі, дене мөлшерінің іріленуі, азу тістерінің күрделенуі жылқы эволюциясының сипатын көрсетеді. Қазба калдықтарды зерттеуде бір түрдің екінші түрге, бір туыстың екінші туысқа біртіндеп өзгеруінің табылуы — эволюциялық процестің дәлелдемесі.

В.О. Ковалевский жылкылардың даму сатысын, қазіргі жылқылардың шығу эволюциясын зерттегенде берілген атауларды кайнозоі заманының үштік кезеңінің ғасыр атымен атады. Жылкылардь аяктарындағы башпай санының біртіндеп өзгеру ретіне карай орна ластырды.

1.Фенакодус (палеоценде тіршілік еткен) — 5 башпайлы, үлкендігі түлкідей.

2.Эогиппус (эоценде тіршілік еткен) — биіктігі 30 см, алдыңғь аяктарында 4 башпай, артқы аяктарында 3 башпай.

3.Миогиппус (миоценде тіршілік еткен) — ортаңғы башпайы еті жақсы жетілген, 2-, 4-башпайлары қысқа.

4.Парбгиппус (миоценде тіршілік еткен) — ортаңғы башпайы жерге тиген, 2-, 4-башпайлары өте қысқа.

5. Плиогиппус (плиоценде тіршілік еткен) — бір бапшайлы, жанама башпайлары жойылған, тек қалдық ретінде сақталған.

6.Қазіргі заман жылқысы.

В.О. Ковалевскийдің жылқының қазба қалдықтарының түрлеріі зерттеп, бірізділік (жүйелілік) қатарын ашқаны эволюциялыі процестің болғандығының айғағы. Бірін-бірі біртіндеп ауыстырып дамып, эволюциялық процестің барына көз жеткізген қатарды филогенетикалық қатар дейді. Тақтұяқты сүтқоректілердің қазба қалдықтарын зерттеудің нәтижесінде В.О. Ковалевский ж\е оның ізбасарлары жылқының тарихи дамуын (филоғенезін) калпына келтірді.

ІІІ. Зертеу бөлімі.

ІV. § 18

V. БІЛІМІҢДІ СЫНА

Тарауды қайталау сұрақтары Микроэволюция туралы ілім

1.Бір кеңістікте тіршілік етіп, бір-бірімен еркін шағылысып ұрпақ беретін, генетикалық жүйе құрап, бір түрге жататын даралар жиынтығы.

2. Ч. Дарвин тұқым куалайтын өзгергіштікті қалай атады?

3. Жеке өзгергіштіктің (айқын емес) қазіргі атауы.

4. Ч. Дарвиннің анықтауы бойынша иттің тегі.

5. Адамның алдына ешкаидай мақсат қоймай сұрыптауы, қолдан сұрыптаудын қай түріне жатад

6. Бір түр мен екінші түрдін арасында болатын тіршілік үшін күрес.

7.Көбейер кезде бір турге жататын құстардың орынға таласуы.

8. Қорек, ылғал, ауа жеткілікті болса да бір түрге жататын тұқымдардын бірі жақсы, екіншісі нашар, тіпті өспей қалуы — тіршілік үшін күрестің қай түрі?

9. Кактустың фотосинтез қызметін атқаратын мүшесі?

10.Қоршаған орта жағдайына бейімделіп, тіршілігін сақтап қалу үшін жазда ұйқыға кететін организм.

11. Табиғи сұрыпталудың нәтижесінде не түзіледі?

12. Қоршаған орта жағдайларында тіршілік ету үшін организмде белгілі қасиеттердің пайда болуы.

13.Жауы тез байқайтын ашық жерде тіршілік ететін организмдердін. жауынан

қорғану үшін бейімделуі қандай рең?

14. Рендері есте сақталатындай өте ашық, түрлі түсті болуы қандай реңге жатады?

15. Атбас балық пен ине балықтың дене пішіндерінің балдырга ұқсауы қандай рең?

16. Организмдердің қоректен қыстық қор жинауы, ұрпағына қамқорлығы қандай бейімделуге жатады?

17.Бір түрге жататын даралардың сыртқы ж\е ішкі белгілерінің ұқсастығын көрсететін критерий.

18. Әр түрдің нақты алып жатқан орның анықтайтын критерий.

19. Бір түр мен екінші түр дараларының бір-бірімен шағылыспайтынын көрсететін критерий.

20.Организмдердің мінез-қылығының айырмашылығын анықтайтын кри­терий.

21. Микроэволюцияның нәтижесі.

11сынып. Биология. 19.11.2009

Cабақтытың тақырыбы: Эволюцияның салыстырмалы-анатомиялық дәлелдемелері. Гомологтық жөне аналогтық мүшеле

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды эволюцияның салыстырмалы-анатомиялы дәлелдемелерімен т аныстыру.

2.Оқушылардың дүние танымын артыру, тірі организмнің дамуы туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : өздігінен меңгеру

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,экология.

Сабақтың әдісі:, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ р ақсатымен танысу..

ІІ Қазба қалдықтары табылмаған, каңқасы жоқ организмдердің дене кұрылысын салыстырып, туыстығын салыстырмалы анатомия аркылы дәлелдейді.

Салыстырмалы-анатомиялық зерттеулер арқылы кейбір омыртқалы жануарлардың алдыңғы аяқтарының әр түрлі қызмет аткарғанымен кұрылыстарының ұқсас екендігі дәлелденді Мысалы, киттің ескек "аяғы", көртышқан мен крокодилдің алдыңғы аяқтары, құстар мен жарғанаттың қанаттары, адамның қолы жене т.б. Атқаратын қызметіне карай аяк қаңқасындағы кейбір сүйектер жойылып немесе бір-бірімен бірігіл тұтасып кетеді. Мөлшері жағынан үлкенді-кішілі болып келгенімен ұқсастық белгілері шығу тегінің бір екендігін көрсетеді.

Үрық бастамасынан дамитын құрылысы мен шыгу тегі бірдей, ал атқаратын қызметі әр түрлі мүшелерді гомологтық мушелер дейді.

Жарғанаттың қанаты мен көртышқанның алдыңғы аяғы жануарлардағы гомолоғтық мүшелердің мысалы.

Өздеріңе жарғанаттың қанаты ұшуға, ал көртышканның алдыңғы аяқтары жер қазуға бейімделгені жануартанудан мәлім. Атқаратын қызметі әр түрлі болуына карамастан, сүйектерінде көп ұқсастық бар. Екеуінде де жауырын сүйек, иык белдеуі, тоқпан жілік, кәрі жілік, саусақ сүйектерінен құралған. Айырмашылықтары — жарғанаттың көрі жілігі нашар дамыған, көртышқанның саусақ сүйектері қысқа. Сүйектеріндегі осы болар-болмас айырмашыльщтарына қарамастан негізгі сүйектері бір-біріне өте ұқсас.

Көртышкан

Кит

Крокодил

Адам

28-сурет. Күрлыктағы омыртңалылардын алдынғы аяктарының

эволюциясы

Өсімдіктердегі гомологтық мүшелер. Жапырактьщ гомологиясына сарыағаш (бөрікаракат), кактус, итмүрынның тікенектері мен асбұршақтың мұртшасы жатады.

Сарыағаш, итмұрын бұталарының тікенектері қабығынан оңай сылынады (малдын жеуінен қорғану үшін түрін өзгерткен жапырақтар). Кактус шөлді жерде өсетіндіктен суды аз буландыру үшін жапырактары түгелдей тікенекке айналып, ылғалды үнемдеуге бейімделген. Асбүршақтың жапырақ сағағының ұшындағы мұртшасы әлсіз сабақтарын жарыққа қарай жоғары көтеру үшін басқа өсімдікке оралады. Бірі тікенек, екіншісі мұртша түрінде бір-біріне сырттай ұқсамай тұрғанымен шыққан тегі бір.

Сабактың гомологиясына — қырыкжапырак, інжугүл, құрткашаш, бидайыктың тамырсабактары, картоптың түйнегі, пияздың пиязшығындағы түбіртегі (катты бөлімі) жатады. Долананың сояуы түрін өзгерткен сабаққа жатады. Атқаратын қызметіне байланысты әр түрлі түр өзгерістерге ұшырағанымен шығу тегі — өркен болып есептеледі.

Аналогтық мүшелер гомологтық мүшелерге, керісінше сырттай Караганда бір-біріне ұқсас келетін мүшелер. Мысалы, көбелек пен құстың қанаттары ұшу қызметін атқарса да құрылысы бөлек. Қанаттарыньщ болуы — сыртқы ұқсастықтары (дамуы) тіршілік ету ортасына бейімделуіне байланысты. Бұлардың шьну тегінде ешкандай туыстық. жоқ.Құрылысы мен шыгу тегі әр түрлі, бірақ, ұқсас қызмет ат қаратын мушелерді аналог ты қ мүшелер дейді.

.

Көртышкан мен бұзаубастын аяқтары

Адам мен сүткоректілердщ тістері акуланың қабыршағына ұқсас. Өте ертедегі омыртқалы жануарлардың тістері қабыршактарының ауыз қуысына енуінен пайда болған. Сол сияқты сүткоректілердің ортаңғы құлағындағы балғашық сүйек балық, космекенділер, бауырымен жорғалаушылар мен кұстардың астыңғы жақсүйектерінің құрамына кірген. Бүл — барлық омырткалы жануарлардың шықкан тегінің бір екендігінін,ә.

Аралық форма. Ірі жүйелеу топ-тарьшың арасьшда органикалық дүниенің біртұтас екендігін көрсететін аралық формалары болады. Мысалы, төменгі сатыдағы сүткоректілер — үйректұмсык пен түрпінің жүмыртка салып көбеюі, клоакасының болуы бауырымен жорға-лаущыларға үксастығын дәлелдейді.

ІІІ. Зертеу бөлімі.

ІV. § 19

V.

1.Макроэволюция қандай процесс, микроэволюциядан қандай айырмашылығы бар?

2. Палеонтология нені зерттейтін ғылым?

3. Жылқы ата тегінің тіршілік ортасынын озгеруіне кандай жағдайлар себебі болды?

4. Жылқының эволюциясын зерттеген ғалым. Ол қандай деректерге сүйенді?

5. Жылкы эволюциясында болған өзгерістерді сызбанұска аркылы сипат таңдар.

6. Әр ғасырда тіршілік еткен жылқылардың арғы тектерінің ерекшеліктерін талдаңдар.

11сынып. Биология. 18.11.2009

Cабақтытың тақырыбы: Салыстырмалы-анатомиялық қатарлар

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің құрысын салаыстырмалы – анатомиялық қатарлармен т аныстыру.

2.Оқушылардың дүниенің бір тұтастығы тірі организмнің дамуы туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : аралас

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,экология.

Сабақтың әдісі:, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.. § 20.

І І. Жер шарының кейбір жерлерінде осы күнге дейін казба ата-тектерінен онша өзгере қоймаған организмдер тіршілік етеді. Мұндай "тірі казбалар" көбінесе мүхит аралдарында (піл, тасбақа, гаттерия) немесе бөлініп бірнеше ғасырлар бойы оңашаланған құрлықта мекендейді. "Тірі казбалардың" палеонтологиялык "мұражайы" деп Аустралияны (үйректұмсық, түрпі, қалталылар), Жаңа Зеландияны (Киви жөне Моа—алып құстар) Оңтүстік Американы (кейбір қалталылар, сауыттылар, жалқау аңдар, құмырсқа жегіштер) атауға болады.

Мұхиттарда палеозой заманында тіршілік еткен құршаяндардың туысы — қылыш-құйрык, саусақанатты балық — латимерия. Бұлар девонда тіршілік еткен саусаққанатты балықтардан шамалы ғана өзгерген.Қазіргі кездегі қарапайымдылар мен жоғары сатыдағы организмдерді бір-бірімен салыстыру — салыстырмалы-анатомиялық қатарлар құруға көмектеседі. Осы күнгі тақтұяқтыларды: тапирден мүйізтұмсыққа, мүйізтүмсықтан жылқыға қарай аяқтарындағы башпай санына қарап салыстырмалы-анатомиялық катар құруға болады. Ылғалды тропиктік орманда тіршілік ететін тапирде башпай саны— 4; саванна ормандарын мекендейтін мүйізтұмсықтарда башпай саны — 3; саванна мен ашык далалы жерлерде тіршілік ететін жылкылардың бапшай саны — 1.

Біртесіктілер (алғашқы аңдар), қалталылар және жоғары сатыдағы сүтқоректілердің эволюциялық даму жолында

Адам пайда болғанға дейін Жаңа Зеландияда тіршілік еткен алып моа құсы

1. Жұмыртка салып көбейетін алғашқы андардан, онша жетілмей тірі туатын қалталылардан, ұрықтың аналық организмінде жатыр қабырғасына бекінуіне (плацентарлы — ұрықжолдасты) дейін айналуы.

2. Салқын қандылардан жылы қандыларға көшіп, дене темпера-турасы 27—28°С-тан (алғашқы андарда) жоғары сатдағы сүткоректілерде 36—37"С-ка көтерілуі.

3. Миьшың күрделенуі.

Эволюцияның садыстырмалы эмбриологиялық (онтогенетикалық) дәлелдемелері. Барлық көп жасушалы жануарлар ұрықтанған бір жұмыртқа жасушасынан дамиды. жеке даму (онтогенез) кезінде — бөлшектену; 2—3 қабатты ұрықтың түзілуі; ұрық жапырақшаларынан мүшелер түзілу сатысынан етеді. Жануарлардың ұрықтық дамуының ұқсастығы шығу тегінің бір екендігін дәлелдейді. Әр түрлі жануарлардың ұрыктарының даму ұқсастығын орыс ғалымы Карл Максимович Бэр (1792—1876 жж.) аныктады. Ең алғашқы даму сатысында омырткалы жануарлардың ұрықтары бас, дене, құйрық бөлімінен тұрады Аяктарының бастамасы мен желбезек бастамасы болады.

Әр түрлі даму сатысындағы омыртқалылар ұрығын салыстыру: 1—балык, 2—кесіртке, 3—қоян, 4—адам

Әрі қарай даму барысында ұрықтардың айырмашылықтары көріне бастайды.

Омырткалы жануарларда ерекше жасушалардан түзілген тығыз, солқылдақ. хорда (арқа желісі) болады. Хорда шеміршектеніп, сүйектеніп омыртка жотасына айналады. Жүйке жүйесі, алдымен түтік тәрізді болып, миы 3 жөне 5 көпіршік сатысынан өтеді. К.М. Бэр омыртқалылардың ұрығында бәрінен бұрын типтің белгілері (хорда, жүйке түтігі, жұткыншактың желбезек аппараты) қалыптасатынын дәлелдеді. Типтен соң кластың белгілері білінеді. Мысалы, балықтарда жұп аяқтары жүзбе қанатына айналады, құстарда қанат пайда болады. Бұл кезде бір класка жататын жануарлардың ұрықтарындағы ұқсастықтары сақталады. Кластан кейін отряд, тұқымдас, туыс белгілерінен соң ең соңында түрдің белгілері шығады. Ұрық дамуындағы мұндай заңдылық алдымен туыстығын, содан соң әр топтың эволюциясындағы жүйелі түрде бір-бірінен ажырауды көрсетеді.

XIX ғасырдың екінші жартысында неміс ғалымдары Ф. Мюллер мен Э. Геккель биогенетикалың заңды ашты. Бұл заңның негізгі қағидасы: өрбір дара өзінің жеке дамуы кезінде өз түрінің тарихи дамуын қысқаша қайталайды. Жеке даму — тарихи дамуды қысқаша қайталау. Биогенетикалык заң организмдердің жеке дамуы мен тарихи дамуының арасындағы байланысты толық дәлелдеп берді. Академиктер — А.Н. Северцов (1866—1936 жж.) пен И.И. Шмальгаузен

(1884—1963 жж.) онтогенез кезінде ата-тектерінің ересек сатысындағы құрылысы емес, тек ұрықтарына тән белгілері ғана қайталанатынын анықтады.

Мысалы, балыктар мен сүтқоректілердің жеке дамуы кезінде (онтогенезінде) ұры қтарында желбезек доғалары пайда болады. Балыктың ұрығында сол желбезек доғаларынан тыныс алу мүшесі — желбезек аппараты түзіледі. Сүткоректілердің онтогенезінде ересек балықтардағы желбезек аппаратынын құрылысы емес, ұрығындағы ең бастапқы желбезек аппаратының құрылысын қайталайды. Соның негізінде сүткоректілерде, тіпті баска мүшелер (шеміршектер, көмекей ж\е кеңірдек) дамиды.

Эволюцияның молекулалық-генетикалық дәлелдемелері. Соңғы жылдардағы генетика ж\е биохимия ғылымдарының жетістіктерін бір-бірімен салыстыру арқылы туыстық жақын оганизмдердің ДНҚ молекулаларының ұқсас болатыны аныкталды. Мысалы, адамтектес маймылдар мен адамның жасуша құрамындағы аминқышқылдарының және гемоглобиндерінің молекулалық құрамы ұқсас. Барлық организмдерде хромосомалар генетикалық материал болып саналады. Барлық организмдерде энергия АТФ-ында жинакталады. Туыстық жақын организмдердің хромосомаларының кұрылысы да ұқсас болады. Барлық организмдердің генетикалық коды да біркелкі. Бұл айтылғандардың бәрі де барлық организмдердің шыққан тегнің бір екендігіне дәлел бола алады.

ІІІ. 2. Омырткалы жануарлар ұрығының ен алғашқы даму сатысында білінетін ортақ

белгілерді атандар.

1. Омыртқалылардын үрық дамуындады туыстык белгісін көрсететін заң-ылыктарды

ретімен атап, түсіндіріңдер.

ІV. § 19

4-зертханалықұ жұмыс

Эволюцияның салыстырмалы-анатомиялық дәлелдемелерінің мысалдарын талдау

Құрал-жабдықтар: асбүршақ, сарыағаш (барбарис), долана, итмүрын, жантақ, таңкурай кеппешеөсімдіктері, кактус, картоп түйнегі, інжугүлдің тамырсабағы, пияз; жануарлардан: таракан, шегіртке, сүңгуір коңыз (болса жинақтамалары) суреттері, көбелек, өзен шаяны, балық, бака, кесіртке препараты.

Орындалатын тапсырмалар

1. Өсімдіктегі гомологтык мүшелермен танысу.

2. Жануарлардағы гомологтык мүшелер.

3. Өсімдіктердегі аналогтык мүшелер.

4. Жануарлардағы аналогтык мүшелер.

5. Жұмыс соңында кестені толтыру.

Кестені толтырыңдар.

Өсімдік гомологиясының мысалдары	Жануарлар гомологиясы-ның мысал­дары	Өсімдік аналогиясының мысал­дары	Жануарлар аналогиясының мысал­дары	Қорытынды

1.Асбұршак мұртшасы, сарыағаш тікенектері қандай мүшелер?

2. Түйнек, пиязшык, тамырсабақ кандай мүшелер?

3. Тарақан, ара, шегіртке, сүңгуір қоңыз аяқтары қай мүшенің мысалына жатады?

4. Долананың сояуы қай мүшеге жатады?

5.Балык пен өзен шаяныиың желбезектерія қай мүшеге жатқызуга болады?

6. Аналогтык мүшелердін анықтамасы.

7. Гомологтык мүшелердін анықтамасы.

• Салыстырмалы-анатомиялык катарлар. Салыстырмалы эмбрио-логиялык дөлелдемелер. Биогенетикалык заң.

1. Аустралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Америка — "тірі кдзба-лардың" мүражайы.

2. Омырткалы жануарлардың үрығында типтің, кластың, отряд-тын., түкымдастың, туыстың, ең соңында түрдің белгілері шығады.

3. Организмдердщ жеке дамуы мен тарихи дамуының арасындағы тығыз байланысты биогенетикалык заң дөлелдейді.

г А. 1. Аустралия, Жана Зеландия мен Оңтүстік Американы неліктен "тірі казба-ардьщ мұражайы" дейді?

2. Биогенетикалык заңның негізгі кағидасын айтыңдар. v-. 1. "Тірі казба" дегенге түсінік беріп, мысалмен талдап беріндер.

2. Құрттар класынан (жалпак, жұмыр, буылтык күрттарға) салыстырмалы-анатомиялык катар кұрыңдар. Окулыктағы тактүяқтылардан күрылған катарға карандар. (Жануартану окулығын пайдаланындар.)

§ 21. Органикальщ дүние эволюциясының негізгі бағыттары мен жолдары. Биологиялық прогресс

Биологиялык прогресс. Эволюцияньщ негізгі бағыты — кара-пайымнан күрделіге қарай даму. Орыс биологі А.Н. Северцов органикалык дүниенің даму тарихында биологиялык прогресс пен биологиялық регресс болатынын ерекше бөліп көрсеткен.

Биологиялық прогресс — түрдің немесе баска да жүйелік топ-тардың тіршілік үшш күресте жеңіп шығуы. Биологиялык прогрестің негізгі белгілері: жүйелік (систематикалык) топтагы даралар санының артуы; таралу аймактарының кеңеюі; тағы да баска жүйелік топтарға ажырауы. ОрганизмдердІң коршаған ортага бейімделуі:

а) түр дараларының саны артады; ә) түрдің таралу аймағы кеңейеді;

б) жаңа популяциялар, түр тамактары, түрлер түзіледі. Биологияльщ эволюцияның бағыттары. Академиктер — Алексей

Николаевич Северцов пен Иван Иванович Шмальгаузен биологиялык әволюцияның биологиялык прогреске әкелетін 3 багытын аныктады.

1. Ароморфоз (Арогенез).

2. Идиоадаптация (Аллогенез).

3. Дегенерация (Катагенез).

1. Ароморфоз (грекше "airo"— көтеру, "тогрһа"— пішіні), арогенез — организмнің күрылысы мен кызметін күрделендіруге, күрылымы мен тіршілік етуге қабілетінің жалпы деңгейін көтеруге өкелетін эволюциялык өзгеріс. Ароморфоздың нәтижесінде жана ірі систематикалык топтар — типтер мен кластар пайда болады. Аромор-фоздың нәтижесін кестемен берейік (2-кесте).

2-кесте

I

Жалгасы

Негізгі ароморфоздар		Ароморфоздың нәтижесі
1		2
1) фотосинтез; 2) эукариотты жасушалар; 3) жыныс процесі; 4) кеп жасушалылық;		1} атмосферада оттектің жиналуы; 2) жасушада ядро мен органоидтердін пай­да болуы; 3) жасуша арасында генетикальщ ақпа-раттын алмасуы; 4) көп жасушалы организмдердің шығуы
5) екі жакты симметрия; 6) үшқабаттылык; 7) мүшелер жүйесі; 8) ішектің соңғы бөлімі мен аналь тесігі; 9) козғалыс, тыныс алу, канайналым жүйесі; 10) хорданын тірек мүшелері;		жалпак күрттардын (үш қабатты), жү-мыр кұрттардың, буылтык кұрттардын шығуы. Бассүйексіз хордалылардың шы-ғуы
1	2
11) өсімдіктердің үлпаларға жіктелуі; 12) жануарлар денесінін бөлімдерден тұруы; 13) жак сүйектерінің түзілуі; 14) омыртқалыларда аяк белдеулері-нІн дамуы;	өсімдіктін, сарышаяндардың алғаш күр-лыкка шығуы; белсенді қоректену, түрлі козғалыстар жасау
15) өсімдікте мүшелердің пайда болуы; 16 жүзбе канаттардьщ аякка өзгеруі; 17) ауамен тыныс алу мүшелерінің дамуы;	папоротниктәрізділер мен саусақканатты балықтардың күрлықка шығуы
18) іштей үрьщтану; 19) катты қабықты жүмыртқа, тері-нің мүйізденуі, түкымньщ түзілуі;	бауырымен жорғалаушылар мен ашық-тұкымдылардьщ шығуы
20) түкым мен тозан. түтігінін түзілуі;	жабық түкымды (гүлді) өсімдіктер пайда болды
21) 4 қуысты (камералы) жүрек; 22) артерия, вена қан тамырларына бөлінуі; 23) сүт бездерінін болуы; 24) гүл мен жеміс және жатырдың дамуы;	алғашқы жылы қандылардын (қара-пайым сүткоректілер мен қүстар — ар­хеоптерикс) шығуына себеп болды
25) ми кыртысының карқынды да­муы; 26) тік жүру	адамның шығуы

Ескерту. Кестедегі келтірілген материалдар заманның даму ретіне карай берілді.

Ароморфоз мутациялык езгергіштік пен табиги сұрыпталудың негізінде калыптасады. Эволюция барысында ароморфоз үзақ уакыт сақталады.

Үлкен және кініі канайналым шеңберінщ калыптасуы — аромор-фоздың жолы.

Сүткоректілердің күрылым деңгейі — миының күрделенуі, тірі туу, жыльщандылык прогресс жолымен дамуы негізінде күрделенді (32-сурет). Сүткоректілердің жылы кандылығы басқа организмдер бара алмайтын Арктика мен Антарктидаға таралуына себепші болды. Организмдердің орта жағдайларына^ейімділігі артьш, жаца кеңістікке кәбірек таралуына әсерін тигізеді.

Өсімдіктердегі ароморфоз:

1) көбеюі — спорадан түкымга көшуі (түкымның пайда болуы — ароморфоз); 2) гүлдің дамуы; 3) гүлден жемістің түзілуі; 4) Судан баска Кұрлыкта да үрыктануы; 5) өсімдіктердің күрылысының күрделенуі Және т.б. Эволюцияньщ даму багыты:

а) бір жасушалылардан көп жасушалыларға;

ө) екі қабатты организмнен үш қабаттьп^а;

79

32-сурет. Ароморфоз. Омыртқалы жануарлардың мүшелер жүйесінін

күрделенуі

б) төменгі сатыдағыдан хордалыларга дейін дамуы және т.б.

2. Идиоадаптация (грекше "idios"— "ерекшелігі", латынша "adaptatio" — "бейімделушілж" деген магына береді), аллогенез — биологиялык кұрылым деңгейін күрделендірмей, өзгертпей тіршілік үпгін күресте организмдердің өзіне пайдалы белгілі бір орта жағдайьша бейімделушілігі. Әрбір түр белгілі бір ортада тіршілік ететіндіктен дәл осы ортаға тән пайдалы бейімделушілік калыптасады.

Жануарлардьщ бүркеніш (жасырушы) реңі, өсімдштердің тікенек-тері, безді түктері, скат, камбала балыктарының су түбіне бейімделіп, жалпак пішінді болуы — идиоадаптация (33-сурет).

Қорек аулау төсіліне қарай, кұстардың аяктарындағы саусак-тарынын өзгеріске үшырауы: жапалақ саусактары (4 саусағы бірдей деңгейде) жемін бүріл үстауға; токылдактың саусактары ағаш діңінде еркін козғалуға; құтанның үзын сирағындағы саусактары батпакка батып кетпей, женіл козғалып жемін табуға бейімделген. Идиоадапта­ция — тірі организмдердің тіршішк ортасына жеке бешмделуі. Жануар-

80

33-сурет. Идиоадаптация мысалдары: 1—камбала, 2—скат балығы

лардағы нағыз идиоадаптация — аяқтарының күрылысындағы ерекшеліктер (көртышқандар, түяктылар, ескекаяқтылар); күс түмсыктарының түрлі пішінді болуы (жырткыш кұстарда — имек тұмсьщ, балшыкіпы күстарда — өте ұзын тұмсык, кайшыауыздарда — самырсын түқымдарын шағу үшін айқасқан түмсык., т.б.); түрлі жөндіктердің, балықтардың бүркеніш реңдері, т.б. Өсімдіктердегі идиоадаптация — тозаңдануға, жемістері мен түкымдарын таратуға бешмделуі. Қандауырша мен омыртқалы жануарлардьщ аргы тегі — ертедегі бассүйексіздер. Тарихи дамудың әсерінен кандауыршаның күрылым деңгейі күрделенбей, сүрыптаудың өсерінен теңіз түбіндегі күмда тіршілік ету бейімделупгілігі дамьщы. Әр типте немесе класта қүрылым деңгейі бірдей көптеген түрлер әр түрлі тірпшгік жағдайына бейімделген. Мысалы, балыктардың бір түрі тұщы суда, екінпгісі түзды суда, үпгіншісі судьщ терең кдбатында тіршілік етеді.

Скат — терең суды мекендейтін шеміршекті балыктардан шык-канымен су түбінде тіршілік етуге бейімделуге көшкен. Эволюция процесінде судың кысьшы үлғайғандыктан скаттың дене пішіні де жалпайып езгерді. Баяу козғалатындықтан козғалу кызметін аткара-тьш кұйрығы жойылды, жыртқыштарга жем бола бастады. Сондыктан денесінде су түбінің түсіне (кұм, кайыр) үксас бүркеніш рең, жауынан қорғану үшін күйрық шаншары жетілді. Су түбі ете караңғы болған-дьіқтан электрлі мүшесі пайда болып, жаңа жағдайга бейімделді. Скат балығының дене күрылым деңгейі ешкандай өзгеріске үшыраған жок.

3. Дегенерация (катағенез; грекдце "kata" — қарапайымдану, кері кету) — әволюцияның үшінші бағыты. Бүл бағытта (дегенерацияда) организмдердің күрылысы кдрапайымданады, бірак өлімге апармайды. Мүның мысалы ретінде паразит күрттарды алуға болады. Жалпак Қүрттар жануарлардың ішінде тіршілік ететіндіктен олардың ас Корыту жөне сезім мүшелері жойылган. Паразит күрттардың Құрылысының бүлай карапайымдануы күрттарға ешбір кедергі Жасамайды. Қайта олардың иесінің ішегінде тіршіліғін сактап калуга себін тигізеді. Жалпақ күрттардың шыққан тегі суларда еркін жузіл, тіршілік еткенімен олардың паразиттікке ауысуы кұрылысының карапайымдануына себеп больш отыр.

Организмдердің тіршілік ету ортасьша пайдасыз мүіпелері регреске ұшырап жойылып, оның орнына бейімделу ыңғайына карай жаңа мүшелер пайда болады. Дегенерация — жалпы кұрьілым деңгейін карапайымдатып төмендету аркылы организмдердің бейімделгіштік өзгерісІ.

• Биологиялық процесс. Ароморфоз. Идиоадаптация. Дегенерация.

1. Биологиялык прогресс — жүйелік топтағы даралар санының артуы, таралу аймактарының кенеюі, баска да жүйелік топ-тарга ажырауы. Популяция мен түрдің тіршілік ортасына бейімделуі.

2. Биологиялык эволюцияның бағыттары: ароморфоз, идиоадап­тация, дегенерация.

г А. 1. Биологиялык прогресс дегенді калай түсінесіңдер?

2. Организмдер эволюциясынын басты бағыттарын атаңдар.

B. 1. Биологиялык эволюцияның қай түрі организм топтарыньщ кұрылым

деңгейін күрделендіріп, жогары сатыға көтереді? 2. Ароморфозга мысалдар келтіріндер.

C. 1. Идиоадаптация дегеніміз не?

2. 32-суреттегі балық, бака, кесіртке, кұс, маймылдардың дене күрылысынын күрделенуІн жеке-жеке талдап беріндер. Әркайсысьшмн тұсына кай мүшесі екендігін жазып, көрсетіңдер.

ү 5-зертханалық жұмыстар

Өсімдіктер мен жануарлардағы ароморфоз бен идиоадаптация мысалдарын талдау

Кұрал-жабдықтар: споралы өсімдіктер (мүк, кырықжапырак, кылқан жапырактылар) мен жабык тұқымды өсімдіктердін (кез келген гүлі бар өсімдік) жөне тікенекті, түкті (жантақ, итмұрын, сиырқұйрык) өсімдіктердіц кеппеөсімдіктері, күс тұмсыктары мен аяктарының, бүркеніш реңді жөндіктердің, скат балығынын суреттері.

Орындалатын тапсырмалар

1. Споралы өсімдіктер мен жабық түкымды өсімдіктердіц ерекшеліктерін сипаттау аркылы ароморфозды дөлелдеу.

2. Өсімдіктердегі тікенектер мен безді түктердін идиоадаптацияға катысын аныктау.

3. Бар болса өр түрлі ортада тіршілік ететін күс тұмсықтары мен аяктарының кұрьілыстарынан идиоадаптация мысалын талдау.

4. Скат балығының күрылысындағы идиоадаптацияға үшырау себебін айқындау.

f Ңүрттарда мезодерма кабатының пайда болуы ароморфозга жата ма? Жатса * ол кандай қүрттарда пәйда болды?

1. Омырткалы жануарлардың жүрек кұрылысындағы ароморфозды талдап беріндер.

2. Биологиялык прогреске жетудін негізгі жолы кандай?

3. Прогресс жолымен дамудың негізінде сүткоректілердіи күрылым деңгейінде қандай күрделенушілік болды?

4. Өсімдіктердегі ең ірі ароморфоз деген не?

5. Идиоадаптацияда организмдердін биологиялык күрылым деңгейі өзгере ме? в. Өсімдіктердегі идиоадаптацияға мысалдар келтіріңдер.

11сынып. Биология. 28.11.2009

Cабақтытың тақырыбы:— биологиялық прогреске кері процесс

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды биологиялык регресс тақырыбын т аныстыруды жалғастыру.

2.Оқушылардың дүниенің бір тұтастығы тірі организмнің эволюциялық дамуы тарихы туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : дәріс

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,экология.

Сабақтың әдісі:эврикалық сұбхат, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ р ақсатымен танысу.. § 22.

ІІ.Биологиялык регреске ұшырағандар:

1. Паразитті тіршілік етуге көшкендер.

2. Козғалмай бекініп, тіршілік ететіндер.

3. Жер астында және үңгірлерде тіршілік ететін жануарлардың жеке мүшелерінің карапайымдануы.

1. Паразитті тіршілік етуге көшкен организмдердегі дегенерация мыса л дары.

А. Жануарлардагы регресс паразитті тіршілік ететін жануарларда (жалпак кұрттарда) сезім, ас қорыту мүшелері жойылып, ж.ж кұрылысы қарапайымданады. Жойылған мүшелерінің орнына өздеріне пайдалы иесінің ішектерінде жабысып бекіну үніін ауыз айналасында сорғыштар мен жабысқыш өсінділер дамиды. Паразитті тіршілік ететін шаянтектестердің аналығында (мұртаяктылар — саккулина) буынаяктыларға тән белгілердің барлығы жойылған. Тек бір ғана түзу қызметін аткарады. Адамның асқазан жолдарындағы сиыр таспа қүрты 18—20 жыл тіршішгінде 11 млрд-ка жуық жұмыртка салады..

Ә. Өсімдіктердегі регресс. Өсімдіктердегі регресс те паразиттік тіршілік етумен тығыз байланысты.

Сұңғыла (заразиха) — күнбағыс, карасора, беденің тамырында болатын паразит өсімдік. Сабағы қоңыркай реңді, ққабыршақтанған, хлорофилдері болмайды, сондықтан емізікшелері аркылы коректік заттарды дайын күйінде басқа өсімдіктен сіңіреді.

Екінші паразит есімдік — арамсояу (повилика). Арамсояудың өспейтін жері жок, жол жағасында, бақшаларда, т.б. жерлерде өсетін Жабайы ж\е мөдени өсімдіктер паразитінің жіңішке қызғылт немесе сары жіп тәрізді сабақтары жасыл өсімдіктерді шырмап алады. Бұл өсімдіктің паразит екенін бірден ажыратуға болады. Тамыры мен жапырактары болмайды. Тамырдың орнына жабыскдн өсімдіктің шырынын copy үшін мөлдір сарғыш сабағының әр жерінен емізікшелер пайда болған.

2. Қозғалмай бекініп тіршілік ететін организмдердегі дегене­рация мысалдары. Қозгалмай бекініп тіршілік ететін жануарлардың козғалу мүшесі дернәсіл сатысында болады, хордасы жойылған. Мысалы, өзінше бөлек погонофоралар типінің өкілдері теңіз түбінде қозғалмай тіріпілік етеді. Олардың ұзын, құрт тәрізді денесінің сыртын цилиндр пішінді түтікше жауып тұрады. Денесінщ алдынғы жағындағы шашақты қармалауыштарын ауык-ауык түтіктен сыртка шығарып тыныс алады. Денесі 4 бөліктен тұрады, бірінші (алдыңғы) бөлігінде қармалауыштар (кей түрінде саны 200—250-ге жетеді), "миы" (жүйке шоғыры), жүрегі, бөліп шығару мүшелері бар. Екінші (ірілеу) бөлігі баска бөліктен ерекшеленген. Үшінші бөлігі өте ұзын. Бөліктің ішкі жағында тыныс мүшелері, сыртқы жағында түтікке жабысып түратын өсінділері болады. Денесінің артқы бөлігі сегментке бөлінген (34-сурет).

Погонофораларда "ми" мен жүрек болганымен аузы мен асказан жолдары жойылған, тыныс алу мүшесі — кармалауыштары. Қозғал-май тіршілік ететіндіктен жануарға да үксамай калған. Қарма-лауыштарының ішкі жағында қан тамырларымен жабдықталған үзьш жіңішке түктері болады. Суда түктері түтіктің сыртына шығып түрады. Оған микроорганизмдер көп жабыскан кезде погонофоралар түтіктің ішіне тартып алады. Ферменттердің әсерінен майда организм-дер қорытылып, ішкі бүрлеріне сіңіріледі.

34-сурет. Погонофора: 1— кармалауыштары; 2 — басы; 3 — денесінің бірінші

бөлігі; 4 — денесінің екінші бөлігі; 5 — денесінін үшінші бөлігі; 6 — сезімталөсінділері; 7 — денесінің арткы бөлігі

Асцидиялар

Ұрығында бастама ішектің болуы ата тегінде ас корыту мүшелерінің болғандығын дәлелдейді. Ас қорытуы сыртта жүруіне байланысты погонофораларда ас қорыту жүйесі мүлде жойылған.

Эволюция процесінің нәтижесінде козғалмай тірпшгік еткендіктен қүрылысы карапайымданған организмнің тағы бір түрі — асцидия (35-сурет). Асцидия хордалылар типінің бір тип тармағы — қабықтыларға жататын, теңізде тіршілік ететін жануар. Қапшыкка ұқсаған денесі сыртынан қабыкпен қапталған, табанымен теңіз түбіне бекініп, қозғалмай тіршілік етеді. Денесінің жоғары жағында 2 тесігі бар, оның біреуінен су ішке асқазанына өтеді, екінші тесіктен су сыртқа шығарылады. Тыныс алу мүшесі — жұтқыншакта орналаскан желбезек саңылаулары. Жүмыртка салып көбейеді. Жұмыртқадан баканың итшабақтарына ұқсас қозғалғыш, хордасы бар дернөсілдер дамиды. Дамып шыққан дернөсілдері бірнеше сағаттан соң теніз түбіне бекініп, денесі қарапайымданып, өзгеріске ұшырайды. Қабықтылар төменгі сатыдағы хордалылардың карапайымданған бір тармағы болып саналады.

2. Жер астында және қараңғы үңгірлерде тіршілік ететін жануарлардыц дегенерациясының мысалдары.

Ю гославия мен Оңтүстік Австрияның үдгірлерінде космекенділер класына жататьш тритонға үксас протей тіршілік етеді. Өкпесінен басқа басының екі жағында сыртқы желбезектері бар. Суда желбезектерімен, құрлыкта өкпесімен тыныс алады. Жер асты үңгірлеріндегі суда мекендейтіндіктен дене пішіні жыланға ұқсас ұзын, мөлдір, түссіз, пигменті болмайды. Көздері терімен жабылған, уыл-дырығынан дамыған итшабактарьшда көздің бастамасы бар. протейдің арғы тегінін жер үстінде тіршілік еткендігін жөне коздері болғандығын аңғаруға болады. Үңгірде тіршілік ететін организмдерде көру мүшесі, пигменті жойыльш, белсенділігі төмендейді.

Сулы ортада тіршілік етуге көшкен гүлді өсімдіктердің жапырак тақталары жіп тәрізді жіңішкерш, шашақталып, тарамдалып кетеді.

Өткізгіш ұлпалары дамымайды. Газды алмастырып, суды буландырып тұратын тыныс тесіктері жойылады, тек гүлі ғана өзгермейді (су сарғалдағы, балықты мүйізжапырак, т.б.). Кұрылым деңгейінің қарапайымданып, эволюцияльщ өзгеруінің генетикалық негізі — мутация. Мысалы, кейбір мүшелердің жетілмей қалдық күйінде сақталуы, альбинизм (пигментінің болмауы), т.б. сияқты мутациялар табиги сүрыпталу аркылы жойылмаса популяцияларға тез таралады.

Биологиялық эволюция бағьптарының арасындағы арақаты нас. Идиоадаптацияға қараганда ароморфоз сирек байкалады, дегенмен ароморфоз органикалык дүние дамуының жаңа кезеңін аныктайды. Ароморфоз басқа тіршілік ортасына кіретін жаңа жоғары жүйелік топтың пайда болуына себепші.

ІІІ.. 1. Биологиялык регрестің биологияльш. прогрестен кандай айырмашылығы бар?

2.Дегенерациянын қанша жолы бар?

3. Жануарлардағы дегенерация мысалдарын талдап беріндер.

4.Өсімдіктердегі дегенерация мысалдары қандай?

В. 1- Паразит құрттардың (сиыр таспа күрты) миллиардтап жұмыртка салуының себептерін калай түсіндіруге болады?

2. Паразит құрттардын жойылған мүшелерінін орнына пайда болған мүшелердід. кұрт үшін кандай маңызы бар?

3. Арамсояудың тамыры мен жапырактарынын жойылу себептерін қалай түсіндіресіңдер?

4.Арамсояу немен және калай қоректенеді? Органикалық зат түзе ме?

С. 1. Сұңғыланың жапырактарының қабыршаққа айналу себебін түсіндіріңдер.

2.Қозғалмай бекініп тіршілік ететін погонофорадағы дегенерациянын мысалдарын талдаңдар.

3.Погонофораларда ас қорыту мүшесі болмаса денесінде ас қалай корытылады?

4.Қозғалмай бекініп тіршілік ететін тағы қандай организмді білесіндер, сипаттап беріңдер.

I Протей кайда тіршілік етеді? Дегенерация мысалдары арқылы түсіндіріңдер. Сулы ортада тіршілік ететін өсімдіктердегі дегенерацияға мысалдар келтіріндер.

ІV. § 22

V. Аромарфоз.Идиоадаптация. Дегенерация. Құбылыстарын тұсіндіру.

11сынып. Биология. 3,5.11.2009

Cабақтытың тақырыбы: Эволюцияның негізгі заңдылықтары.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды эволюцияның негізгі заңдылықтары.мен т аныстыру.

2.Оқушылардың дүниенің бір тұтастығы тірі организмнің дамуы туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : аралас

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,экология.

Сабақтың әдісі:, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ р ақсатымен танысу..

ІІ.§ 23. Дивергенция, конвергенция, параллелизм

Дивергенция, конвергенция, параллелизм — тірі организмдер топ-тарыныц эволюциялык формалары.

Дивергенция (латынша "divergo" — кері шегінемін) деп туыс формалардағы белгілердің ажырауын айтады. Ол табиғатта үдайы жүретін процесс. Бір аймақта қореқ қорын біркелкі қабылдайтын ұқсас жануарлар болса, корек таусылғанда олар қоperi мол басқа орындарға ауысады. Бір аймақта сыртқы ортаға талабы әр түрлі организмдер тіршішк етсе арасында бәсеке аз болады. Эволюция барысында алғашкы бір турден бірнеше түрлердің шығуын Ч. Дарвин белгілердің ажырауы немесе дивергенция деп атады.

Конвергенция (латынша "conergo" — үксас болу) деп организмдер-дің туыстық жағынан алыс болғанымен мекен (тіршілік) ортасы бірдей, сыртқы пішінінің бір-біріне ұқсас болуын айтады. Мысалы, дельфиндер сүтқоректілер класына жатады, соған қарамастан дене пішіні балықтарға ұқсайды. Дене пішіні сүйір, артқы аяктары жоқ, алдыңғы аяқтары жүзбе қанатқа айналған. Жүзбе канаттары судың терендігіне оң мен солға бұрылу, су бетіне көтерілу жөне тежеу кызметін аткарады. Арқа жүзбе қанаты жылдам жүзгенде ауыр денесі жан-жағына ауып кетпес үшін кажет болса, қүйрық жүзбе канаты есу қызметін атқарады. Сондыктан дельфиннің құйрық жүзбе қанаты балықтікі сияқты тік емес көлбей орналасқан. Бір-бірімен туыстығы болмаса да, жануарлардың тіршілік ортасына бейімделуіпілігін көреетеді.

Параллелизм (грекше "parallehs" — қатар жүру) деп туыстык жағынан өте жақын организмдердің ұқсас белгілерінің бір-біріне тәуелсіз дамуын айтады. Мысалы, сүтқоректілер класына жататын ескекаяктылар отрядының сулы ортаға бейімделушілігі 3 салада дамыды. Мысалы, морждар, құлақты ж\е кәдімгі түлендер сулы ортага бір-бірінен тәуелсіз көшкендіктен суға бейімделу мүшесі — ескегі пайда болды. Жәндіктердің ішінде қоңыздардың алдыңғы жұп қанаттары өзгеріп, қатты қанатқа айналғандықтан қанатүсті деп атайды. Қоңыздардың барлығы қатқыл қанаттылар отрядына топтастырылды. Қосмекенділердің белгілері саусаққанатты балықтарда дамиды. Сүткоректілердің көп белгілері аңтісті кесірткелердің топтарында пайда болды жөне т.б.

Эволюция — қайтымсыз процесс. Кез келген организмнің жаңа ортаға бейімделуі үшін кандай да болсын өзгерген бір мүшесі жойылады. Кейін бүрынғы тіршілік еткен ортасына қайта ауысқанымен жойылған мүшесі кайтадан калпына келмейді, баска бейімделушілікпен алмастырылады. Эволюция кайтымсыз (кері кайталан-байтын) процесс екендігін кезінде Ч. Дарвин: "Тіпті тіршілік еткен ортасы қайтадан дәл бұрынғыдай болып қайталанғанымен жоғалған түр еш уақытта да қайта қалпына келмейді", — деп жазды. Мысалы, дельфин, киттер ешкашан кайтадан балыққа айналмайды. Қүрлыкта тіршілік еткен жануарлардың сулы ортаға ауысуы аяқтарының конвергентті өзгерісінен — конвергенция мүшелердің тек сырткы құрылысын өзгертуге қатысады.

3 7-сурет. Дивергенция нәтижесінде пайда болған бұғылардын көптүрлілігі: 1— теңбіл бұғы; 2—бүғы (марал); 3—кербұғы; 4—солтүстік бұғысы; 5—бұлан;

6—елік; 7—кұдыр

Дельфиннің, киттің ескектерінің ішкі күрылысында сүткоректілерге тән 5 саусакты аяктың негізгі белгілері сақталған. Өсімдіктерден Қырымда өсетін мәңгі жасыл бұташық — кірпішөпті (иглица) мысалға алайық. Оның сабағында жылтыр қалың "жапырақтары" бар. Шын мөнінде, ол — жапырағын емес түрін езгерткен бұтақтары. Нағыз жапырағы қабыршак тәрізді, жанағы жапыраққа ұқсаған бұтақтарынын ортаңғы жүйкесінде орналасады. Ерте көктемде қабыршақтарының қолтығынан майда гүлдер шығып, одан Кызыл жидектер дамиды.

Кірпішөптер ертеректе күрғақшылыкка бешмделіп, жапырактары суды кеп буландырмас үшін жойылған. Қайтадан ылғалды ортаға ауысканда жапырактарының орнына жапырак пішінді бұтақтар пайда болған.

ІІІ. 1. Дивергенция . Конвергенция. Параллелизм Эволюция — қайтымсыз процесс.

Ұғымдарына түсінік бео.

бар?

3. Арамсояудың тамыры мен жапырактарынын жойылу себептерін қалай түсіндіресіңдер?

4.Арамсояу немен және калай қоректенеді? Органикалық зат түзе ме?

С. 1. Сұңғыланың ІV. § 23

V. 1. Биологиялык регрестің биологияльш. прогрестен кандай айырмашылығы бар?

2.Дегенерациянын қанша жолы бар?

3. Жануарлардағы дегенерация мысалдарын талдап беріндер.

4.Өсімдіктердегі дегенерация мысалдары қандай?

В. 1- Паразит құрттардың (сиыр таспа күрты) миллиардтап жұмыртка салуының себептерін калай түсіндіруге болады?

2. Паразит құрттардын жойылған мүшелерінін орнына пайда болған мүшелердід. кұрт үшін кандай маңызы жапырактарының қабыршаққа айналу себебін түсіндіріңдер.

2.Қозғалмай бекініп тіршілік ететін погонофорадағы дегенерациянын мысалдарын талдаңдар.

3.Погонофораларда ас қорыту мүшесі болмаса денесінде ас қалай корытылады?

4.Қозғалмай бекініп тіршілік ететін тағы қандай организмді білесіндер, сипаттап беріңдер.

I Протей кайда тіршілік етеді? Дегенерация мысалдары арқылы түсіндіріңдер. Сулы ортада тіршілік ететін өсімдіктердегі дегенерацияға мысалдар келтіріндер.

Эволюцияның бір қалыпты еместігі. Жүздеген миллион жылдар бойы жер бетінде ешкандай өзгеріссіз тіршілік етіп жаткан организм-дер де бар, оған қылышкүйрық, саусаққанатты балықтар, гаттерия

жатады. Бұларды екінші сөзбен "тірі казбалар" дейді. Дегенмен кейбір өсімдіктер мен жануарлар жылдам өзгереді. Мысалы, Филиппин мен Аустралияда 800 мың жыл ішінде тышқандардың бірнеше жана туыстары пайда болтан. Байкалда 20 млн жылға жетер-жетпес уакыт аралығында 34 жана туыска жататын бүйірлеп жүзгіш шаянның 240 түрі шыккан. Эволюцияның каркыны астрономиялык уакытпен аныкталмайды. Жаңа түрдің шығуы кажетті ұрпақ санымен жөне бейімделушілікпен аныкталады.

Эволюцияның каркындылығы бір калыпты түракты жағдайда (мұхиттьщ терендігі, үңгір сулары) тіршілік ететін организмдерде баяу, өлсіз жүреді. Аралдарда жырткыштар кездеспейтін жерлерде сүрыпталу өте төмен болады. Керісінше сүрыпталудың каркынды жүретін жерлерінде эволюция да жылдам.

Мысалы, XX гасырдың 30-жылдарында зияндьі жәндіктерге карсы улы препарат (ДДТ) колданылған. Біраз жылдан соң улы препаратка тезімді формалары шығып, жер бетіне тез таралған. XX ғасырдың 40—50-жылдарында пенициллин, стрептомицин, грамицидин анти-биотиктерін кеңінен колданудын нәтижесінде бұған да төзімді микро-организмдер пайда болды.

• Дивергенция. Конвергенция. Параллелизм. Қайтымсыз процесс. "Тірі казбалар".

1. Тірі организмдер топтарының эволюция формасы: диверген­ция, конвергенция, параллелизм.

2.Эволюция — қайтымсыз процесс, жогалған түр, жоғалған мүше еш уакытта кайтып орнына келмейді.

3. Эволюцияның каркындылығы өзгеріп отырады.

.

11сынып. Биология.

Cабақтың тақырыбы: Жер тарихы және оны зерттеу әдістері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің құрысын салаыстырмалы – анатомиялық қатарлармен т аныстыру.

2.Оқушылардың дүниенің бір тұтастығы тірі организмнің дамуы туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : аралас

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,экология.

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық, «жасын анықтау»

Сабақтың әдісі:, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ р ақсатымен танысу.

ІІ.Жер кабатындағы тасқа айналып сақталып қалған қалдықтарынан зерттейді. Сондықтан геологиялық кабаттар Жер тарихының тас шежіресі. Қазба қалдықтар мен тау жыныстары қабатының жасын айыру үшін геохронологиялық әдіс колданылады. Әрбір геологиялык дәуірдің өзіне тән өсімдіктері мен жануарларының қалдыктарын анықтау үшін қабаттардың орналасу төртібінің сұлбасын жасайды. Жердің ертедегі қабатының жасын айыру үшін радиоактивті изотоптарды пайдаланады. Организмдердіц пайда болу жүйелілігін ж\е жер қыртысы қабаттарының жасын біліп, ғалымдар ғаламшар тарихынын хронологиясын тіршіліктің дамуын сипаттады.

Жер тарихының шежіресі. Жер тарихы — заманға; заман — кезеңге; кезең — дәуірге; дәуір — ғасырға бөлінеді Бір заманның аякталуы мен келесі заманның басталуының арасында құрлық пен теңіздің арақатынасының өзгеруі; тау түзілудің қарқынды жүруі — жер бедерін өзгертіп, кайта құрады. Заманның аттары.

1. Архей — ежелгі заман.

2. Протерозой — алғашқы тіршілік.

3. Палеозой — ертедегі тіршілік.

4. Мезозой — ортадағы тіршілік.

5. Кайнозой — жаңа өмір.

Архей заманында тіршіліктің дамуы. Архей заманьшда аспанды түнерген қара бұлт қаптап, найзағай жарқылдап, жанар таулар атқылаған. Ауада оттек болмаган, көмірқышқыл газының көптігі тіршілікке қолайсыз еді. Тау жыныстарының кұрамында графит кқп болған. Ғалымдар графит тірі организмдердің құрамына кіретін органикалық қосылыстардың қалдығынан түзіледі деп есептейді. Миллиондаған жылдар өткенде жылы суда қабығы мен ядросы жок тірі нәруыздың түйірлері, іркілдек тамшылар пайда болған. Олар суда еріген органикалық заттарды бүкіл денесімен сіңіре бастаған.

Сондыктан алғаш пайда болған тірі организмдер — гетеротрофтар деп есептеледі. Канада, Австрия, Африка, Орал, Сібірден табылған бағана тәрізді әкті түзілістер — строматолиттер (ертедегі шөгінді жыныстар) көк-жасыл балдырлар мен бактериялардың әрекеті екендігі аныкталған. Көк-жасыл балдырлар мен бактериялар — прокариоттар архейде тіршілік еткен. Шөгінді жыныстар — темір, никель, марганецтерге де бактериялардың қатысы бар. Көк-жасыл балдырлар мен бактерияларда оқшауланған ядро болмаса да зат алмасу жақсы дамып көбеюге қабілетті болтан. Жер бетінде тіршілік эволюциясында фотосинтездің болуы — ең басты кезең. Себебі фотосинтез органикалық дүниені жануарларға және өсімдіктерге бөлуге себепші болды. Ең алғашкы фотосинтездеуші организмдер прокариоттар — көк-жасыл балдырлар болды. Ауаға мұхиттан бос оттек бөліне бастады. Тірі табигат эволюциясындағы ірі ароморфоз фотосинтез процесінін жүруі. Архей заманының соңында ең алғашқы колониялы балдырлардың шыққандығына Аустралия мен Африка құрлығынан тасқа айналған қалдыктардың табылғаңы дәлел.

Протерозой заманында тіршіліктің дамуы. Протерозой — Жердің тарихи дамуындағы ең ұзаққа созылған заман. Бүл кезеңде көп жасушалы жасыл балдырлардың суда еркін жүзген жене су түбіне бекінген түрлері шықты. Су түбіне бекінген балдырлардың денесі бөліктерге бөлінген формаларынан мүшелер дамыды. Жасыл балдырлар ауа қабатына оттекті көп мөлшерде бөліп, жануарлардың тыныс алып өркендеуіне әсер етті. Әсіресе бір жасушалы организм-дерден — бактериялар, кек-жасыл балдырлар және талшыктылар өте көп таралған

П ротерозойдың соңындаіъі есімдіктер мен жануарлар:

1 — көп жасушалы балдырлар; 2 — губкалар;

3 — медузалар; 4 — жылжып бара жаткан

буылтык кұрт; 5 — ініндегі буылтьщ кұрт; 6 — сегіз сөулелі коралл; 7 — карапайым буынаякты

Протерозойда организмдердің басым коппплігі теңіз ішеккуысты-лары, губкалар, буылтық қүрттар, былқылдакденелілер екендігі жер кыртысы кабаттарынан табылған калдықтардан байкалған. Сонымен катар саныраукүлактар, буынаяктылардың қалдыктарының болған-дығы дәлелденген (38-сурет).

Протерозойда табылған жыныстардан фотосинтез процесінің нәтижесінде, су мен атмосферада оттектің кеп жиналгандығы аныкталды.

ІІІ. Көрсетілім

ІV. § 24

А. 1. Дивергенция қандай процесс? Мысалмен дөлелдеңдер.

2. Конвергенцияға сипаттама беріп, мысалмен талдандар.

B.1. Эволюцияның кайтымсыз процесс екенін өсімдіктерден мысалдар келтіріп,түсіндіріндер.

2. Дивергенция процесінде пайда болған формалардың біразынын жойылу себебі неде?

C. 1- Эволюциянын бір қалыпты еместігін мысалмен дәлелдендер.

2. Дивергенция, конвергенция, параллелизмді сызбанұскаға немесе кестеге сызып, жеке-жеке талдаңдар

1 1сынып. Биология. 12.11.2009

Cабақтытың тақырыбы: Палеозой заманында тіршіліктің дамуы

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды палеозой заманында тіршіліктің дамуы тарихымен

таныстыру.

2.Оқушылардың дүниенің бір тұтастығы тірі организмнің дамуы туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : аралас

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,тарих.

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық, «жасын анықтау»

Сабақтың әдісі:, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ р ақсатымен танысу. .§ 25.

ІІ. Палеозой заманы 6 кезеңнен: кембрий, ордовик, силур, девон, тас көмір (карбон), пермь.

Кембрий (организмдердің каңкд калдығы алғаш табылған орыннын аты). Ауа райы қоңыржай, топырак, болмагандыктан тірші-лік, негізінен, сулы ортада дамыды. Құрлықта тек бактериялар мен кек-жасыл балдырлар тіршілік еткен. Өсімдіктерден жасыл, диатом, алтын түсті балдырлар теңіздерде еркін жүзіп, қызыл, коңыр балдыр­лар теңіз түбіне бекініп тіршілік еткен. Кембрийдің бас кезінде құрлықтан шайылған тұздар теңіз суының тұздылығын арттырған. Әсіресе тенізде кальций, магний тұздарының концентрациясы көбейе бастаған. Теңіз жануарлары минералды тұздарды денесіне еркін сіңірген. Буынаяқтылардың ертедегі өкілі — осы күнгі құрлык шаянына ұқсас (мокрица) трилобиттер п.б. Денесіне сіңген минералды түздардан денесінің сыртында хитинді сауыт түзілген. Трилобиттердің денесі хитинді-сауытты, 40—50 бунаққа бөлінген, теңіз түбінде жорғалал жүріп тіршілік етеді. Кембрийде — губкалардың түрлері, коралдар, былқылдакденелілер, теңіз лилиясы, кейініректе теңіз кірпісі п.б. Кембрийді — омырткасыздардың даму кезеңі дейді.

Ордовик Теңізде коңыр, қызыл балдырлар, трилобиттер тіршіліктерін жалғастырып дами берді. Қазіргі сегізаяк, кальмарлардың туысы — алғашқы басаякты былқылдакденелілер (ұлулар) пайда болды. Сонымен бірге иықаякты, бауыраяқты былқылдақденелілер тарала бастады.

Силур кезеңінде тау түзілу процесі қарқынды болғандыктан құрлыктың көлемі артты, ең алғашкы омыртқалылар пайда болды. Буынаяқтылардан ұзындығы 2 метрге жететін 6 жұп аяқтары бар алып ракоскорпиондар дамыды. Оның ауыз айналасына орналасқан аяқтарының ең алдынғы жұбы қорегін ұстап бөлшектеу үшін қысқышқа айналған. Силурда ішкі қаңқасы шеміршекті, сырты қалқаннан тұратьш сүйекті сауытпен капталған ең алғашкы омыртқалы жақсүйексіз жануарлар — сауытты балықтар пайда болды (40-сурет). Сауытты балықтар жүп жүзбе қанаттары болмағандықтан, көбінесе су түбінде жатып тіршілік еткен. Тек пішіні жағынан балыққа ұқсағанымен, жақсүйексіздер (дөңгелекауыздылар) класына жаткан. Өте баяу козғалу әрі карай дамуға қабілетсіз етті, ақырында жойылды.

Палеозой заманынын (кембрий, ордовик, силур кезеңдері) фауналары:

1— археоциаттардың колониясы; 2 — силур коралдарының қанкасы;

3 — медузалар; 4 — басаяқты былкылдакденелілердің бақалшактары;

5 — иықаяктылар; 6—трилобиттер (қарапайым шаянтектестер)

Осы күнгі дөңгелекауыздылар — минога мен миксина сауытты балықтардың жақын туысы.

Судың азайып ең алгаш құрлыккд шыққан өсімдік — псилофиттер (риниофиттер) (41-сурет). Оның құрылысы көп жасушалы жасыл балдырларға ұқсаған, нағыз жапырақтары болмаған. Жіңішке жіп төрізді өскіншелері арқылы топыраққа бекіпл, су мен минералды тұздарды сіңірген. биогенді қабат — топырақ түзілді. Ең алғаш кұрлыққа псилофиттермен қатар осы күнгі сарышаянға ұқсас өрмекшітектестер де шықты. Силурдың соңында қаңқасы шеміршектен тұратын жыртқыш балықтар пайда болды.Өсімдіктер мен жануарлар құрлықты мекендей бастады.

40-сурет. Жақсүйексіз сауытты балықтар

Д евон (Оңтүстік Англияның Девоншир графтык атағының кұрметіне аталған). Девонды балықтар кезені дейді. Теңіздің көлемі азайып, саязданып, ауа райы құрғап, шөлді-шөлейтті жерлер көбейді. Теңіздерде шеміршекті (осы күнгі акулалар, скаттар, химералар) ж\е сүйекті балықтар пайда болды. Жүзбе қанаттарының қүрылысьша карай сүйекті балыктар сәулеқанаттылар (жүзбе канаттары желпуіш

41-сурет. Псилофиттер (риниофиттер) — кұрлыкка алғаш шыккан өсімдіктер

т әрізді) және саусаққанаттылар (жүзбе қанаттары саусакка ұксайды) деп бөлінеді. Саусакканатты балықтардың жүзбе қанаттары етті, кыска болған. Екі көкірек, екі құрсак жүзбе канаттарының көмегімен жүзіп кана коймай, суы күрғай бастаған көлдерден су іздеп жорғалап жүрген. 1938 жылы Оқтүстік Африканың мұражайына ұзындығы 1,5 метр, салмағы 50 кг балық тапсырылған. Балық мүражайы қызметкері К. Латимер ханымның есімімен латимерия деп аталған. Девонның соңында саусаққанатты балықтардан алғашкы қосмекенділер — стегоцефалдар шыққан.Девонда өсімдіктерден — споралы қырықбуындар, плаундар, қырықжапырақтар пайда болды. Тұқымды қырыкжапырактар көптеп тарала бастады. Қүрлық өсімдіктері ауаны оттекпен байытып, тазартып, жануарларды қорекпен қамтамасыз етті.

Тас көмір (жерде тас кемірдің қальщ кабаты болғандыктан атаған). Ауа райы ылғалды, жылы болып батпақты жер аумагы көбейген. Биіктігі 30—40 м, ені 1—2 м ағаштектес плаундар — лепидодендрон мен сигиллярия, каламиттер қалың орман болып ескен. Тас кемірдің орта кезінде жер бетінде өсімдіктер өлемі ерекше каулап есіп, дами бастаған (43-сурет). Тұқымды қырыкжапырақтардан ашыктұқымдылар таралып, эволюцияда тұқыммен көбею жолы пайда болды.

42-сурет. Палеозой заманыньщ девон, карбон, пермь кезеңдеріндегі фауналар:

1—саусакқанатты балық (девон); 2—ертедегі космекенді — стегоцефал (карбон);

3—инелік (карбон); 4—ертедегі жыртқыш кесіртке — иноетранцевия (пермь);

5—шөпқоректі, еткоректі кесіртке (пермь); 6—шәпқоректі кесіртке;

7—балықпен коректенетін кесіртке (пермь)

4- Биология (ЕМ) Мкл. Не

97

43-сурет. Тас көмір кезеңіндегі ағаш тәрізді өсімдіктер

Стегоцефалдардың дене пішіні тритон мен саламандраға ұқсаған, уылдырық шашьш көбейген. Итшабактары суда дамыған әрі желбезекпен тыныс алғандықтан қосмекенділердің дамуы осы күнге дейін сумен байланысты. Алғашқы космекенділер мен жорғалаушылардың арасын 50 млн жыл бөліп тұр. Мекен ортасы ылғи да эволюцияга эсер етеді.

Пермь кезеңі (қаланың аты). Пермьде тау сілемдері түзіліп, кұрлык көлемінің ұлғаюы климатты да өзгертті. Экваторда ылғалды тропиктік, одан солтүстікке қарай ыстық құрғакқ климат болды. Батпақты, ылғалды жерде өскен ормандар, қырық буындар, қырық жапырақтар, плаундар азайып біртіндеп жойылды, орнын тұқымды өсімдіктер басты. Ең алғашқы тұқымды өсімдіктер — ашықтұқымдылар болды. Жануарлар дүниесінде де едәуір өзгерістер байкалды. Трилобиттер, палеозой коралдары, кұрғақ климатка төзе алмаған космекенділер де жойылды. Тек бақа, құрбақа, тритон, саламандра, аяқсыз бақалар ғана сақталып қалды. кұрлыққа жаксы бейімделген бауырымен жорғалаушылар пайда болды. Құрлыққа бейімделуінің негізгі кезеңі: терісінің мүйізді қабыршакпен капталуы; сырты қатты кабықпен қапталган сарыуызға бай жұмыртка салып кебеюі; тыныс алу (судын кажеті жоқ), қанайналым мүшелерінің жақсы жетілуі, т.б. Осындай белгілерінің арқасында бауырымен жорғалаушылар жер бетіне кең таралды. Бауырымен жорғалаушылардың ішінде қосмекенділердің аралык формасы — бақакесіртке дамиды. Бакакесірткенің ұзындығы 2 5 см, денесі кесірткеге, басы бақаға ұқсаған, балықпен қоректенген. қазбадан табылған аңтісті кесірткеден сүтқоректілер шыққан

Пермьдегі ароморфоз.

1. Жұмыртқа салып кебею (жұмыртканың ішіндегі сүйыктык ұрықты кеуіп кетуден сақтайды). Жұмыртқа жасушасының аналық организмнің ішінде ұрыктануы.

2.Дененің мүйізді кабыршакпен қапталуы (кеуіп кетуден сактай­ды).

3. Омыртқа жотасыньщ мойын бөлімінің қозғалмалы болуы, басын еркін бұрып, сыртқы ортада болып жатқан әрекеттерге тез жауап қайтаруы.

4. Бұлшық еттері, тыныс алуы, қанайналым жасы дамып, ми қыртысы бастамасының біліне бастауы.

5. Денесін аяқтарының жерден кәөтеріп ұстап тұруы (тез қозғалуға қажет).

ІV. § 25

V. 1. Жер тарихыньвд тас шежіресі — геологиялық қабаттар.

2. Архей заманында прокариоттардың шығуы.

A. 1. Жер тарихыньщ шежіресі нені анықтайды?

2. Қанша заман бар, олар калай аталады?

B. 1. Архейде пайда болған прокариоттар туралы айтыңдар.

Прокариоттар деп аталу себебін түсіндіріндер.

2. Протерозой заманында тіршілік еткен жануарларды атандар.

C.1. Архей заманынын ерекшеліктерін тізіп корсетіндер.

2. Протерозой заманының ерекшеліктері және өсімдіктерін сипаттандар.

Палеозой. Кембрий. Ордовик. Силур. Девон. Тас комір. Пермь. Псилофиттер. Стегоцефалдар. Ашыктүкымдылар.

1. Палеозой заманының кезеңдері.

2. Палеозойдағы ароморфоздар.

*} А. 1. Палеозой заманында канша кезең бар жөне олар калай аталады?

2. Силур мен девонда пайда болтан өсімдіктер мен жануарлардын түрлері.

B. 1. Архей мен протерозоймен салыстырганда палеозой заманынын артык-

шылығын дөлелдеңдер (кестеге толтыруға болады).

2. Ең алғаш курлыкка шыккан өсімдік пен жануарды атаңдар, кай кезеңге жатады?

C. 1. Девон мен тас көмір кезеңдеріндегі дамыған осімдіктер мен жануарларды

бір-бірімен салыстырып, сызбанұска сызып түсіндіріңдер. 2. Пермьдегі өсімдіктер мен жануарларды сипаттап ароморфозды атандар.

Жер тарихының шежіресі. Заман. Кезең. Дәуір. Ғасыр. Архей. Строматолиттер. Протерозой.

§ 26. Мезозой заманында тіршіліктің дамуы

Мезозой заманы 3 кезеңнен түрады: триас, юра, бор. Триаста қүрлықтың едәуір бөлігі теңіз деңгейінен әлдекайда жоғары болған. Климаты күрғак, жылы. Мезозой заманының ерекшелігі: бауырымен жорғалаушылардың барлык күрлықта, теңіздерде коп таралуы, тіпті ұшуға бейімделген түрлері де болады. Триаста климат өте күрғақ болуына байланысты космекенділердің басым көпшілігі жойылды. Себебі олар сусыз жерде тіршілік ете алмады. Сондыктан күрғак-шылыкка бейімделген бауырымен жорғалаушылар дамыды. Өсімдік-терден ашьщтүкымдылар басым ббйды. Триас кезеңінен біздіц заманға жеткені -— осы күнгі тасбакалар мен гаттериялар.

Жаңа Зеландияның аралдарында сакталып калган гаттерия — нағыз "тірі казба". Соңғы 200 млн жылда гаттерия шамалы ғана өзгерген. Триастағы ата тегінде болған бас сүйегінің қакпағындағы үшінші көзі өлі күнге сакталып калган. Осы күнгі бауырымен жорға-лаушылардың ішінен агама мен батбат кесірткеде үшінші көздін қалдығы бар.

Тексерілді / / 9.01-16.01.2010ж.

11сынып. Биология. 9.01

Cабақтытың тақырыбы: Антропогенездің қозғаушы күштері

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды антропогенездің қозғаушы күштерімен таныстыру.

2.Оқушылардың адамның щығу тарыхы туралы түсініктерін одан әрі тереңдету.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : Эврикалық

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,тарих.

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,эврикалық сұбхат

Сабақтың әдісі:,интеракивті перфокартамен жұмыс,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

Антропогенездің биологиялық және әлеуметтік факторлары. Антропология ғылымы адамның ежелгі адам тәрізді маймылдардан шығып, осындай дәрежеге дейін көтерілуі биологиялық ж\е әлеуметтік факторларға байланысты деп түсіндіреді. Адамэволюциясына әсер еткен биологиялык факторлар: тұқым қуалайтын өзгергіштік, тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыпталу. Алайда "саналы адам" түрінің пайда болуында әлеуметтік факторлар шешуші рол атқарды. Олар: еңбек, сөз, қоғамдасып тіршілік ету, әлеуметтік заңдылықтардың қалыптасуы ж\е т.б.

Адам эволюциясында еңбектің рөлі зор. Адамның еңбек етуі еңбек құралдарын жасаудан басталады. Адамның маймылға ұқсас ата тегі еңбек құралын өзі жасап, оны бірте-бірте күрделендіріп, пайдаланып, өзінің тіршілік ортасына бейімделе келе түрлі морфол-қ және физиол-қ өзгерістерге ие болды. Мұның себебі: су тартылып, орман алқаптарының көлемі азайып, ашық далалы жерлер пайда болды. Ағаш басында тіршілік еткен маймылдар енді жерге түсіп, ашық алаңкай жерлерде қоректерін тауып жеп, күн көре бастады. Ашық далада жауының көзіне бірден түсетін болғандықтан, олардан қашып қорғануға тура келді. Қоректік заттары өзгеріп басқа өсімдіктермен, майда жәндіктермен қоректене бастады. Осыған байланысты еңбек құралдары қажет болды. Ол құралдарды іздеп табу немесе жасау керек еді. Міне, осынын бәрі бірте-бірте екі аяқпен тік жүріп қозғалуды кажет етті. Тік жүру адамнын дене құрылысын біршама өзгертті. Бүкіл салмақ омыртқа жотасына түсетіндіктен, оған солқылдактық қасиет беретін иілімдер пайда болды. Аяктың басы жүруге серпімділік беретіндей болып өзгерді, жамбас қуысы кеңейді. Қорегінің өзгеруіне байланысты жақ сүйектері кішірейді. Тік жүрудің нәтижесінде адамның екі қолы босап, қолдың көмегімен қоректік заттарын іздеп тауып жеп, түрлі кұрал-саймандар жасап, жауынан корғана білді. Ендеше, кол — еңбек құралы ғана емес, ол — еңбектің жемісі. Ал еңбек — адам эволюциясының негізгі факторы.

Қоғамдасып тіршілік ету. Еңбек коғамдасып тіршілік етуге бастама берді. Адам төрізді маймылдардың кейбір топтары енбек құралдарын жасай алмады. Ондай топтардың көбісі тіршілік ортасының қолайсыз жағдайларына төзе алмай н\е өздері сияқты басқа топтармен бәсекеде жеңіп шыға алмай, жер бетінен жойылып кетіп отырды. Бейімділік қабілеті жоғары топтар бірлесіп еңбек құралдарын жасап, аң аулап, қоғамдасып жауларынан қорғанып, өз балаларына қамкорлық жасап күн көрді. Топтардың үлкендері еңбек құралдарын жасау жолдарын ж\е аңшылықтың. әдістерін көршілеріне үйретті. Тәжірибе алмасу алғашында бір-бірімен ымдасу арқылы болса, бара-бара дыбыс шығарып белгі беру — сөз арқылы қарым-қатынас жасауға жол ашты. Қоғам мүшелерінің соз арқылы қарым-қатынас жасауы ойлау қабілетінін дамуына әсер етті. Бұл жағдай мидың одан әрі жетіліп, құрылысы мен қызметіеің күрделенуіне себеп болды. Осы кезенде тіршілік еткен адамдарда жануартектес азықтармен қоректену ж\е отты нәтижесінде шайнау бұлшық еттері жетіліп, жақ сүйектері кішірейді, ішектері біршама қыскарды. Аң аулап, жыртқыштардан қорғануда отты пайдалану тиімді болды. Сонымен бірлесіп еңбек етудің нәтижесінде адамдар жануарлар табынынан бөлініп, өз алдына адамзат қоғамын қалыптастырды. Адам өз еңбегі арқылы табиғатты өзгертіп, оны тиімді пайдалана алатын дәрежеге жетті.

. ІІІ. Мына кестені толтырыңдар.

Антропогенездің қозғаушы күштері
Биологиялық факторлар		әлеуметтік факторлар
1.тіршілік үшін күрес 2.тұқым қуалайтын өзгергіштік 3. табиғи сұрыптау		1.еңбек әрекеті 2.ақыл-ой,сана 3.еңбектің қоғамдық сипаты

ІV. §31

11сынып. Биология. 16.01.

Cабақтың тақырыбы: Адам нәсілдері

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды адам нәсілдерінің ерекшеліктерімен таныстыру.

2.Оқушылардың адамгершілік қасиеттер туралы көзқарас қалыптастыру.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : дәріс

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,тарих.

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,

Сабақтың әдісі:,интеракивті перфокартамен жұмыс,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу. .

Бүкіл жер шарын мекендейтін, екі жарым мыңнан артық тілде сөйлейтін 6,2 млрд адамның барлығы саналы адам (Homo sapiens) түріне жатады. Барлық адамдардың анатомиялық ж\е физиологиялық ерекшеліктері бірдей, олардың тіршілік ерекеттері жалпы биологиялық заңдылықтарға бағынады. Тіршілік еткен табири орта жағдайларына бейімделудің нәтижесінде оларда алуан түрлі морфологиялық айырмашылықтар қалыптаскдн. Атап айтқанда: дене бітімі, бет ішпіні, терісінің түсі, шашының түсі мен бұйралығы жөне т.б. Міне, осы аталған ерекшеліктерше байланысты адамдар негізгі 3 нөсілге бөлінеді: негроидтік (қара нөсіл), еуропеоидтік (ақ нөсіл) ж\е монголоидтік (коңырқай нөсіл)

Негроидтік нәсілге тән белгілер: терісінің түсі қара қошқыл, шаштары толқынды немесе бұйра, мұрындары жалпақ, танаулары кең, еріндері қалың, сақал-мұрттары өте сирек. Бұл аталғандардын бәрі ыстык климат жагдайларына бейімділікті сипаттайтын белгілер. Мысалы, терінің қара коңыркдй түсті болуы ультракүлгін сәулелердің зиянды әсерінен қорғайды. Шаштың қалын, бұйра болуы оның арасына ауа кіріп ыстық өтуден сақтайды. Негроидтік нөсілдің кеңінен таралған аймағы — Африка

1 - еуропеоидтік, 2 - монголоидтік; 3 — негроидтік

Еуропеоидтік нәсілдердің терісі ақшыл, шаштары аздап толқынды немесе тік, мұрындары ұзынша келген шығыңкы, танау­лары тар, еріндері жүка, ер адамдардьщ бетінде қалың сақал мен мұрт өседі. Мұндай белгілер климаты суық аймактарға бейімделу барысында қалыптаскан. Мысалы, шығыңқы тар танаудың қуыстарында суық ауа жылынады. Еуропеоидтік нәсілдердің алғашқы шоғырланған аймағы Еуропа мен Азиянын кейбір бөлік-тері болса, казіргі кезде олар дүние жүзінде кеңінен таралған.

Монголоидтік нәсілдердің терісінің түсі қоңырқай немесе ақшыл, шаштары қайратты, тік болады; еріндері мен мұрындарының көлемі орташа; бет пішіні жалпақ біртегіс, бет сүйегі шығыңқы, көздері қысыңкы болып, рудименттік (қалдық түріндегі) үшінші қабағы айқын байқалады. Бұл ерекшеліктер — аңызақ жел мен шаңнан, қара суықта үсуден қорғауға бағытталған бейімділік белгілер.

Монголоидтік нәсілдер, негізінен, Орталық Азияда, Индонезия мен Сібірде таралған. Әр нәсілдің өз ішінде кішігірім нәсілдер немесе нәсіл тармактары болады. Мұндай кішігірім нәсілдер де баскаларынан өздеріне тән нақты бір белгілерімен ажыратылады.

ІІІ.

Нәсілдер	Морфологиялық ерекшеліктері
еуропеоидтік
монголоидтік
негроидтік

ІV. §32

V. Нәсілдердін шығу тегі туралы не білесіндер?

2. Адам нәсілдерінің морфологиялык ерекшеліктеріне сипаттама беріңдер.

3- Нәсілшілдік деген не?

4. Адам нөсілдерінің бірлігін калай дәлелдеуге болады?

Адам нәсілдерін атап, олардын тіршілік ортасына байланысты калып-таскан ерекшеліктерін еске түсіріп, берілген кестені толтырыңдар

Тексерілді / / 18.01-23.01.2010ж.

11сынып. Биология. 18.01

Cабақтытың тақырыбы: Экология ғылымының казіргі заманғы өзекті проблемалары

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды экология ғылымының казіргі заманғы өзекті проблемаларымен таныстыру.

2.Оқушылардың экология ғылымын жан-жақты ғылымдармен байланыстыра отырып,білім деңгшейін тереңдету қабілетін дамыту.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, қоршаған ортаны қорғауға баулу,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : Эврикалық

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,тарих.

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,эврикалық сұбхат

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ. Экология бүгінгі күннің талаптарын жан-жақты карастыратын көптеген ғылымдар жүйелерінен тұрады. Ғалымдардьщ экология ғылымына берген бірнеше анықтамалары арқылы осы айтылғандарды байкауға болады.

1. Неміс ғалымы Э. Геккель бойынша: "Экология дегеніміз — тірі организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын оларды қоршаған ортамен байланыстырып зерттейтін ғылым".

2.1972 жылы Стокгольм каласында БҮҮ-ның жетекшілігімен І халыкаралық конференция ұйымдастырылды. Конференция-ның маңызы қоршаған ортанын сапасына баға бере отырып, экология ғылымының жаңа бағыттарын анықтау болды. Экология ғылымы ендігі жерде тірі организмдерді зерттеу аясынан шығып, адамның іс-өрекетіне бакылау жасау қажеттігін алға қойды.

3. Беларусь ғалымы В.А. Радкевич: "Экология — организмдер тіршілігіндегі барлық заңдылықтар жүйесін табиғи ортасымен және адамның ісәрекетімен байланыстырып зерттейтін ғылым", — деп тұжырымдады.

4.Орыс ғалымы Н.Ф. Реймерс: "Экология — табиғаттағы және адам қоғамындағы барлық өзгерістерді жан-жақты зерттейтін ғылымдар жүйесінін кешенді бағыты" деп түсіндіреді.

Экология ғылымын XVII ғасырда швед ғалымы К. Линней, француз Ж.Б. Ламарк, XVII ғасырда ағылшын Ч. Дарвин, неміс ғалымдары А. Гумбольдт, Э. Геккель, дат ботанигі Й.Варминг, XIX ғасырда америкалык В. Шелфорд, ресейлік ғалымдар В. Вернадский, Д. Кошкаров, В. Сукачев, америкалык Ю. Одум, Б. Комманер жэне ресейлік Н. Реймерс, т.б. ғалымдар дамытты.

Экология ғылымы — географиялык зерттеулермен тығыз бай-ланыста әрекет етеді.

1. Биоэкология — тірі организмдер биологиясын, оның тіршілік ортасындағы өзгерістерін, адамның іс-әрекетімен байланыстырып зерттейтін экология саласы.

2.Аутэкология жеке организмдердің (дара,түр) тіршілігін табиғи ортамен байланыстырып зерттейді.

3. Популяциялық экология популяциялардың арақатынасын, даму заңдылыктарын табиғи ортамен үйлесімдік жағдайында зерттейді.

4. Синэкология популяция, бірлестіктер мен экожүйелер арасындағы қарым-қатынастар жиынтығын зерттейді.

5.Геоэкология жер кабығының даму зандылықтарын, оның барлык тіршілік ырғағын біртүтас организм ретінде әлемдік деңгейде қарастырады.

6. Адам экологиясы — адамға қатысты биосфера шегіндегі барлық мәселелерді және антропогендік экожүйелерді зерттейді. "Адам — коғам — табиғат" арасындағы жеке адамнын қоғамдағы орнын, табиғаттағы ролін қарастырады.

7. Әлеуметтік экология адам қауымдастығы мен табиғат ара-сындағы байланыстарды қарастыра отырып, адамның тіршілік ортасын салауаттандыруды зерттейді. Табиғатты тиімді пайдалану мен оны қорғаудың ғылыми-практикалық негізін салуды жөне жүзеге асыруды көздейді.

8. Биосфера — барлык табиғаттағы өзгерістерді, оның даму заң-дылықтарын биосфера деңгейінде ең жоғары жүйе ретінде қарас­тырады.

ІІІ. Тест сұрақтары.

1. Жеке организмдердің тіршілігін табиғи ортамен байланыстырып зерттейдін

А. . Биоэкология Б. Популяциялық экология В. Синэкология С. Геоэкология

2. Популяция, бірлестіктер мен экожүйелер арасындағы қарым-қатынастар жиынтығын зерттейді.

А. . Биоэкология Б. Популяциялық экология В. Синэкология С. Геоэкология

ІV..§ 33.

V Әрбір носілдің сырткы белгілерін, негізгі таралған аймақтарын көрсететін кестсні толтырып түсіндіріңдер.

Нәсілдер	Ерекше белгілері	Таралған жерлері

БІЛІМЩДІ СЫНА

Тарауды қайталау сұрактары

Антропогенез — адамның шығу тегі және эволюциясы туралы ілім

1.Адамнын шығу тегін, тарихи даму кезеңдерін зерттейтін ғылым саласы.

2.Ежелгі адамдардын ғылыми атауы.

3.Қаңка калдығы Ява аралынан табылған ежелгі адамдар тобы.

4.Қазіргі адамдардыц түрлі атауы.

5.ЕжелгІ адамдардың арғы тегі.

6. Аустралопитектердін қарапайым еңбек кұралдарын жасай білген тобы.

7. Адам хромосомасыньщ саны.

8. Адамның омыртқа жотасының пішіні.

9. Ертедегі адамдардын ғылыми атауы.

10. Адамтектес маймылдар мен ежелгі адамдардын арғы тегі.

11.Азияда кеңінен таралған нәсіл.

12.Қазіргі адамдардың морфологиялық белтілеріне сәйкес бөлінетін топтары.

13. Адам эволюциясындағы ең шешуші әлеуметтік фактор.

14. Қытайдан табылған ежелгі адамдар тобы.

15. Адам денесіндегі қалдық мүшелер тобы,

16. Адам денесіиде кейде кездеоетін мүшелер тобы,

17. Адамның ұрпақтарында байкалатын биологиялық фактор.

18.Биологиялық зандылыктарды қоғамнын дамуына колданатын теріс пиғылды теория.

19. Адамды жан-жакты зерттейтін кешенді ғылым.

20.Нәсілдер бәстапкы бір аймақтан ғана таралған деген тұжырым.

21. Қазіргі саналы адамнын тікелей арғы тегі.

22. Қаңқа қалдыры Германиядан табылган ежелгі адамдар тобы.

23.Ежелгі адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас кұралы.

24.Ява аралынан ежелгі адамдардыи қанка қалдықтарын тапқан ғалым.

11сынып. Биология. 23.01

Cабақтытың тақырыбы: Экология ғылымының зерттеу әдістері

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды экология ғылымының зерттеу әдістерімен таныстыру.

2.Оқушылардың экология ғылымын жан-жақты ғылымдармен байланыстыра отырып,білім деңгейін тереңдету қабілетін дамыту.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, қоршаған ортаны қорғауға баулу,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : Дәріс

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,тарих.

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,эврикалық сұбхат

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, баяндау

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Экология ғылымы тірі организмдердің орта жағдайларын зерттеу аясынан шығып, табиғаттағы өзгерістер себептерін ашуға кірісті. Мысалы, зоология гылымы жан-жануарлар туралы біржақты әрі түбегейлі зерттеу лер жүргізіп келді. Ендігі жерде зоология ғылымына: "Биологиялық әртүрлілік не себептен азайып барады? Кейбір түрлердің жойылып кету себебі неде?" — деген сұрактарға жауап беру кажеттігі туындап отыр. Бүл сұрақтарға жауап беру үшін зоологтар ғылымның зерттеу нысанын экологиялык зерттеулерге ұластырды. Белгілі орыс ғалымы, зоолог Д.Н. Кашкаров өзінің "Орта және бірлестіктер" (1933 ж.) деген еңбегінде: "Организмдерді экологиялык тұрғыда тіршілік ортасымен байланыстыра зерттеу — экологиялык зерттеулердің негізгі сипаты", — деген баға берді. Ал көрнекті орыс ғалымы В.В. Докучаев: "Табиғи факторлардың бір-бірімен байланысын және тірі табиғат пен бейорганикалық заттардың арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу өте қажет", — деген болатын.

Қоршаған ортаның экологиялык факторлары тірі организм үшін үлкен рөл аткарады. Әсіресе климат — организм үшін шешуші фактор болып табылады.

Соңғы жылдарда дүниежүзілік климаттың өзгеруі Жер шарындағы барлык экожүйелерге кері әсерін тигізіп отыр. Климаттың өзгеруі кұрлык жөне су экожүйелерін өзгертіп, ондағы барлык тіршілікке жаңа экологиялык проблемалар әкелді. Оған "Озон кабатының тесі-луі", "Қышкыл жауындар", "Жылу эффектісі", "Фотохимиялык тұмшалар", "Шөлге айналу", "Биоәртүрліліктің азаюы", "Су тапшы­лыгы", т.б. проблемалар жатады. Осы бағытта іргелі зерттеулер жүргізетін "Ғаламдық экология" саласы келіп шыкты.

Экология ғылымының дамуына және зерттеу бағыттарына география ғылымының қоскан үлесі мол.. Осы бағытта көрнекті орыс географтары мен геоботаниктері Л.Г. Раменский, А.Е, Исаченко, В.Н. Сукачев, Ф.Н. Мильков, т.б. ғалымдар экология ғылымының геоэкологиялық зерттеу бағытының негізін қалады. Экология ғылымында "экожүйе", "геожүйе", "әлеуметтік жүйе", "антропогендік ландшафтылар", "биотоп" немесе "экотоп", т.б. терминдер пайда болды. В.И. Вернадскийдің биосфера деңгейіндегі зерттеулері экология ғылымынын теориялық негіздерін қалады. Биосфера туралы ойларын тұжырымдай келіп: "...биосфера — тірі организмдердің литосфера,гидросфера, атмосфера және техносфера арасындағы әрекеттесулері жүретін біртұтас экологиялык жүйе", — деген болатын. Шын мәнінде, кұрлық пен судың кез келген жерінде тірі организмдердің нышаны бар. Тірі организмдердің құрылымына биогенді элемент-терден оттек, көміртек, азот, фосфор, күкірт, сутек кіреді. Осы заттарсыз тірі организмдер өмір сүре алмайды. Бұл заттар — биосфера деңгейіндегі барлық тіршіліктід қозғаушы күші мен негізгі құрылыс материалы. Табиғаттағы зат айналымы, оның өздігінен реттелу процестері тежеліп, дағдарыстарға ұшырады. Табиғи ортаның өздігінен тазалану процесінің күші келмейтін техногендік бөгде өнімдер дүниеге келді. Олар — өндіріс калдыктары, химиялық қоспа заттар, темір корытпалары, пластикалык және техникалык калдыктар. Бүл заттар "бөгде" зат ретінде ауа, су, топырақ құрамына еніп тіршілікке ете қауіпті зиянды заттарға айналды. Міне, осы техногендік бөгде өнімдерді шығармаудың, оның зардаптарын жоюдың жаңа технологиясын өмірге енгізетін экологияның қолданбалы саласы ғылымға енді.

В.И. Вернадский биосфера денгейіндегі барлық өзгерістерге талдау жасай келіп, озінің ноосфера тұжырымдамасын ұсынды. Ноосфера грекше "noos" — "ақыл-ой" деген мағынаны білдіреді. Ол: "Болашакта адам баласы Жер бетіндегі барлык өзгерістердің негізгі факторы болады", — деген еді.

ІІІ. А. 1. Экология ғылымындағы жаңа үғымдарды атап, мәнін анықтаңдар.

2. Экология ғылымыньщ жаңа бағыттары дамуының алғышарттары қандай болды?

3. Экология ғылымынын дамуындағы жаратылыстану ғымдарының ролі неде?

в 1. Қандай экологиялык проблемаларды білесіңдер?

2. В.И. Вернадскийдін экология ғылымының негізін танылуы туралы не білесіңдер?

ІV..§ 34.

V. А. 1. Экология гылымыныц алғашкы анықтамасы қандай?

2. Экология гылымына бсрілген аныктамалардың әркайсысының мәнін ашып беріңдер.

3. Н.Ф. Реймерс берген аныктаманың мөні неде?

B. 1. Экология ғылымынын негізгі салалары бойынша онын мақсаты мен міңдеттерін анықтаңдар.

2, Экология ғылымының міндеттерін жүзеге асыру үшін экологиялык білім қажет пе?

C.1. Экология ғылымының кязіргі заманғы кұрылымын 3-сызбанұсқа бойынша талдап түсіндіріңдер.

2. Экология мен география ғылымының байланысы неде?

3. Нооэкология ұғымынын мәні неде?

11сынып. Биология. 28.01.

Cабақтытың тақырыбы: Экологиялык білім мен тәрбие беру ұстанымдары

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды экология лық білім мен тәрбие беру ұстанымдарымен таныстыру.

2.Оқушылардың экология ғылымын жан-жақты ғылымдармен байланыстыра отырып,білім деңгейін тереңдету қабілетін дамыту.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, қоршаған ортаны қорғауға баулу,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : Дәріс

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,тарих.

Сабақтың көрнекілігі: сызба

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, баяндау эврикалық сұбхат

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ,Экологиялык білім мен тәрбие беру 1970 жылы БҰҰденгейінде ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) "Адам жөне биосфера" атты бағдарламаны қабылдаудан басталды.

1971жылы Швейцарияда Еуропалык конференция өткізіліп, онда қоршаған табиғи орта және табиғат корғау мәселелері көтерілді.1972 жылы Стокгольмде коршаған ортаны корғау туралы көпшілікке білім беру конференциясы болды. 1977 жылы Тбилиси каласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО (Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы) жөне ЮНЕП (Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған орта жөніндегі бағдарламасы) ұйымдары экологиялык білім беру туралы 40-тан астам шешімдер кабылдап, онын ғаламдық стратегиялык жоспарларын бекітті. Экологиялык білім берудін одан әрі даму кезендері Найроби (1982 ж.), Мәскеу (1987 ж.), т.б. қалаларда өткен конференцияларда жалғасын тапты.

Экологиялык білім берудің бүрынғы кезеңдері орыстың көрнекті ағартушылары В.Г. Белинский, А.И. Герцен, Н.Г. Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан сон А.Н. Бекетов, К.А. Тимирязев, Д.Н. Кайгородов, т.б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.

XX ғасырдын орта шенінде педагогтер В.Ф. Натали, Н.М. Верзилин, В.М. Корсунская, т.б. экологиялык білім беруді география, биология пәндерімен байланыстыра отырып оқытуды ұсынды. Ал 1947 жылдан бастап көпшілікке экологиялык білім беру бұрынғы КСРО бойынша оқу жүйесіне енгізіле бастады. Мысалы, 1947 жылы Белоруссия мемлекеттік университетінде алғаш рет экология кафедрасы ашылды. педагог-ғалымдар И.Д.Зверев, С.Д.Дрябь, Н.Т.Суравегина,

А.Н.Захлебный, т.б. халықтык оку жүйесіне экологиялык білім берудің сан қырлы теориялык-практикалық негіздерін енгізуді ұсынды.Экологиялык білім беруде жөне жоғары білімді эколог мамандарын даярлауда Абай атындағы Казак үлттык педагогикальщ университеті-нің (КазҰПУ) орны ерекше. Алғаш рет эколог мамандарын дайындау жолға қойылып, мектеп окушыларына экологиялық білім беру тұжырымдамасы жасалды. Қазір Абай атындағы Қаз ҰПУ, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Өскемен, Орал, Семей, Қызылорда, Тараз, Қарағанды, Атырау, Түркістан қалаларындағы оку орындарында "биология-экология", "география-экология", т.б. бөлімлер ашылды. Сонғы жылдары Республикамыздың ғылыми-зерттеу институттары табиғат биоресурстары бойынша экологиялык іргелі жұмыстар жүргізуде. Осы бағытта егеменді еліміздің жоғары парламент!імен үкіметі "Айнала коршаған табиғи ортаны корғау туралы" заң (1997 ж.), "Қазакстан Республикасында коршаған ортаны қорғаудын ұлттық жоспары" (1996 ж.), "Экологиялык білім беру бағдарламасы" (1999 ж.), "Үздіксіз экологиялык білім калыптастыру тұжырымдамасы" (2002 ж.), т.б. маңызы зор құжаттар қабылдады.

Көпшілікке үздіксіз экологиялык білім беруде казақстандык ғалымдардың еңбегі зор. Шетелдік төжірибелерді ескере отырып, көпшілікке үздіксіз экологиялык білім беруде мол төжірибелер жинакталды.

Экологиялық ұғымдардың мөнін әрбір оқушы білуі тиіс. Ұғымдарды түсіну оқушының табиғатқа деген көзкарасын қалыптастырыл, экология ғылымын меңгеруге жол ашады жөне пәнге деген кызығушылыкты арттырады.

Экологиялык саналылық — адамның табиғатқа көзкарасының, білімінің және дағдысынын жиынтығы.

Экологиялық ойлау — табиғаттағы болып жатқан өзгерістерге ғылыми негізде баға беру, оның себептерін ашу ж\е терең түсіну.

Экологиялық сауаттылық — экологиялык білімді игере отырып, табиғат қорларын тиімді пайдалануға жол ашу.

Экологиялык этика — табиғатта адамның өзін-әзі ұстай білуі, мінез-қүлык дағдыларын қатаң сақтауы.

Экологиялык мәдениет — адамньщ экологиялык үғымдарды түсіну, ұғу деңгейінің көрінісі.

ІІІ.1. Ғылыми конференциялар кай жылдары ж/е кандай қалаларда өтті?

2. Экологиялык білім мея тәрбие берудін қажеттілігі неде?

3.Экология және табиғат қорғау курстары не үшін оқытылды?

2. Эколог мамандары не үшін қажет болды?

4. Қазақстанда қандай экологиялык заңдар қабылданған?

5. Экологиялык білім мен тәрбие беру қажет пе?

6..Экологиялык білім туралы ұғымдар мен түсініктердін мөнін ашып, өмірден мысалдар келтіріңдер.

ІV § 35.

. А. 1. Экология ғылымындағы жаңа үғымдарды атап, мәнін анықтаңдар.

2. Экология ғылымыньщ жаңа бағыттары дамуының алғышарттары қандай болды?

3. Экология ғылымынын дамуындағы жаратылыстану ғымдарының ролі неде?

в 1. Қандай экологиялык проблемаларды білесіңдер?

2. В.И. Вернадскийдін экология ғылымының негізін танылуы туралы не білесіңдер?

11сынып. Биология. 28.01.

Cабақтытың тақырыбы: Қазақ халкының экологиялық қағидалары

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды қазақ халкының экологиялық қағидалары

мен таныстыру.

2.Оқушылардың экология ғылымын өмірмен байланыстыра отырып,білім деңгейін тереңдету қабілетін дамыту.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, қоршаған ортаны қорғауға баулу,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : Семинар

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,тарих.

Сабақтың көрнекілігі: сызба,сурет.

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, баяндау эврикалық сұбхат

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу

ІІ.Жер шарындағы барлық халыктардын табиғат ресурстарын пайдалану ж/е корғау туралы өзіндік ой-пікірлері мен қалыптасқан салт-дәстүрлері бар. Үндістандыктар сиырды пір тұтып қадірлейді. Ал кейбір халықтар аққу, дегелектерді қастерлейді. Жалпы, түркі халыктары, соның ішінде қазақ халқы тұз тағыларын "қасиетті", "киелі" деп санал, ұрпақтарын оларды қорғай білуге тәрбиелеген.

Қазақ халкынын бар өмір салты табиғатпен тағдырлас болған. Табиғат аясы — оның тіршілік ететін мекені

Халық өзін табиғаттың туындысы деп ұғынып, оның байлығын көзінің қарашығындай сақтаған. Осындай салт-дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа ана сүтімен беріліп, асыл-мұра ретінде жеткізіліп отырды.

Біздің ата-бабаларымыз — Майқы би, Бөйдібек би, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би табиғатты, туған жерді корғауға үндесе, жыраулар табиғатты аялап жырына қосқан. Одан бері — Абай, Мүхтар, Шөкәрім жане кейінгі жазушы-ағартушылар М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, I. Жансүгіров, Б. Майлин, С. Сейфуллиндердің көптеген тамаша туындылары табиғаттын әсемдігі ж\е оны қорғау туралы болды.

Ұлттык санамыздын ерекше қасиеттерінің бірі — табиғатқа деген зор сүйіспеншілік. Ертеректе казақ даласында болған саяхатшы жат жұрттык ғалымдар өз еңбектерінде казақ халқының табиғат сырың құпиясын бақылай білу кабілетін, оған деген қамкорлығын ерекше атап өткен. Мысалы, белгілі орыс ғалымы А.Н. Формозов өз еңбегінде: "Қазактардың байқағыш көзі табиғаттағы тіршілік атаулыны үнемі бақылай отырып, табиғат туралы қызықты деректер мен тұжырым-дарды жинақтаған", — деп аса жоғары бағалаған.

Кезінде казақ даласын жаяу аралап, оның байлығын әлемге паш еткен геологиялық зерттеулердің атасы академик К. Сәтбаев: "Туған табиғат аясы — адамның мекені

жердің тағдыры толғантпаған, жаны тебіреніп, ол туралы ойланбаған жігітті қайтіп азамат дейміз? Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген азамат бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес", — деген еді. Ш. Уәлиханов: "Табиғат, адам — олардан күпия не бар?" — деп толғанады.

Табиғаттың ерекше бір әсем жерлеріндегі көріністерін, мөлдір бұлақты, кейбір жануарлар мен кұстарды, әсіресе тұз тағыларын киелі деп қастерлейді. Аң мен құсты бейберекет ауламай, үркітпей қорғап отырған. Халык өздері қастерлеген жерлерді "Әулие бұлақ", "Әулие ағаш", т.б. деп атап келген. Ал қарлығаш, аққу, ұлар, дегелек, т.б. кұстарды жақсылыктың жаршысы, адамдарға бақыт әкеледі деп ұясын бұзуға, оларды өлтіруге мүлдем рұқсат етпеген.

Казақ халқы туған өлкесінің табиғатын сүйе отырып, ондағы жануарлар мен өсімдіктер әлемін де зерттей білген. Орман мен тоғайды, өзен мен көлді, шөл-шөлейтті жерлер мен даланың тіршілік үшін қажеттігін, біртұтастығын байқаған. Табиғаттағы барлық құбылыстарды бақылап, ауа райын, табиғат апаттарын алдын ала болжап отырған.

Басқа ұлттар сияқты қазактар да өздерінің ұрпақтарын табиғатты сүюге тәрбиелеуде мақал-мәтелдерге көп көңіл бөлген. Сол арқылы жасөспірімдердің табиғатка деген сезімін оята біліп, оны сүюге, ал жат қылықтардан аулақ болуға тәрбиелеген. "Жер — ана, ел — бала",Жері байдың — елі бай", "Күте білсең — жер жомарт", — деп жерді Анаға теңеп көркөйтсе, ал "Тозған жерде тоқшылық болмайды", — деп жерді қорғауға шақырады. Осындай аталы сөздері мен ешбір елге ұқсамастай салт-дөстүрі бар қазақ жерінің табиғи сипаты неге өзгерді деген сұрак туады. Әрине, біздің жеріміз әлі де бай, әлі де шұрайлы. Дегенмен Арал, Балқаш, т.б. су айдындары мен орман-тоғайымыздың экологиясы қиын жағдайда екені әлемге әйгілі. Бір кездегі бұл өңірлердегі қалың тоғай жұтаған, аң мен құсы азайып, жануарлардың көптеген түрлері жойылып кеткен. Табиғатымыздың осындай халге душар болатынын алдын ала сезген бабаларымыз бен ғалымдарымыз да жок емес. Ертеде ит-тұмсығы өтпейтін ну тоғайлар Ертіс, Жайық, Іле, Шу, Ырғыз, Есіл, Нұра өзендері бойында көп болтан. Ал таулы жерлердегі калың ормандар қең алкапты алып жатқаны туралы деректер көп. Халкымыздың салт-дәстүрлері арқылы берілген экологиялык білім мен тәрбиені қайта түлету бүгінтг аға буынның міндеті болмақ

ІІІ. Табиғат туралы макал-мәтелдер мен накыл сөздер пікірсайысың өткізіндер.

ІV. § 36.

V. .1. Ғылыми конференциялар кай жылдары ж/е кандай қалаларда өтті?

2. Экологиялык білім мея тәрбие берудін қажеттілігі неде?

3.Экология және табиғат қорғау курстары не үшін оқытылды?

2. Эколог мамандары не үшін қажет болды?

4. Қазақстанда қандай экологиялык заңдар қабылданған?

5. Экологиялык білім мен тәрбие беру қажет пе?

6..Экологиялык білім туралы ұғымдар мен түсініктердін мөнін ашып, өмірден мысалдар келтіріңдер

1. Қазақ халқының табиғатты қорғаудағы салт-дәстүрлері несімен ерекшеленеді?

2. Ата-бабаларымыздан тәрбиелік мәні бар қандай накыл сөздер қалған?

3. Табиғат туралы қандай мақал-мәтелдерді білесіңдер?

4 Қазактар туралы шетелдік саяхатшылардың, табиғат зерттеуші ғалымдардың пікірі қандай?

5.Жеріміздің тамылжыған табиғатының бұзылу себептері неде?

6.Қазақ халкының табиғат корғаудағы экологиялык білімі мен тәрбиесі неге тежелді?

7.Қ. Сәтбаев сөзінің бүгінгі маңызы неде?

8. Қазак халқы кандай андар мен құстарды "киелі" деп санаған? Оның торбиелік мәні неде?

9. Абай Кұнанбаевты "Эколог" деп айтуға бола ма, егер болса дәлелдеңдер.

§ 37. Экологиялық зерттеулер

Экология ғылымьшың далалық, зертханальщ және әксперименттік-тәжірибелік, т.б. зерттеу өдістері бар. Далалык зерттеу әдісі — далальщ жағдайда жүргізіледі. Зерттеу нысандары — дара, популяция, түр және олардың табиғи бірлестіктері, т.б. болуы мүмкін. Кез келген популядиялар тобына экологиялык сипаттама беру үшін физиология, биохимия, анатомия, систематика, биология, география гылымда-рының зерттеу әдістері колданылады. Сондьщтан эколог жаратылыс-

148

тану ғылымдарының ғылыми-теорияльщ негіздерін, зерттеу әдістерін толык меңгерген білікті маман болуы тиіс.

Далалык зерттеулер белгілі бір түр, популяция, биоценоз, экожуйе, өзен-көлдер, т.б. нысандардьщ жайы, сандык катынасы немесе саласын аныктайды. Абиотикалық, биотикальщ, антропогендік факторлардың организмдерге тигізетін өсерін, олардың жойылып кетуі туралы зерттеулер жүргізеді. Материалдарды жинақтауда жылдың барлык мезгілдері, географияльщ табиғат белдемдері камтылады, сонымен катар үзак мерзімді зерттеулер де жүргізіледі.

Далалык материалдар зертханалық жағдайда өңделеді. Дүние-жүзілік стандарткд сай зертханалар казіргі заманғы к лима-камера лар, видеоаппаратуралар, оптикалык күралдар, аналитикалык таразылар, топографиялык күралдар, термостаттар, хромотография, электронды машиналар, микроскоптар, компьютерлер, т.б. керекті күралдармен жабдыкталуы тиіс.

Далалык жағдайдағы зерттеулер ғылыми жүмыстың мазмүнын толық аша алмайды. Әсіресе организмдердін көбеюге кабілеттілігі, жыныстық, жастық ерекшеліктері тәжірибе негізінде аныкталады. Сол сиякты организмдердің мінез-күлыктарын зерттеу ауа, су, топы-рактың ластану дәрежесіне, т.б. эксперименттік талдау жасауды қажет етеді. Сондыктан зерттеу нысандары зертханалык жағдайда тәжірибелер аркылы бакылауға алынады. Төжірибе нәтижелері — далалык зерттеу жүмыстарымен салыстырыла отырып, оның ғылыми-теориялык және практикалык маңызы қорытындыланады. Әрине зерттеу нысанының сипатына қарай далалык, зертханалык және төжірибелік зерттеулердің бағыттары мен оның зерттеу әдістері езгеріп отырады.

Өсімдіктер экологиясын зерттеудің езіндік ерекшелігі бар. Орыс ғалымы, геоботаник В.Н. Сукачевтың үсынысы бойынпіа өсімдіктерді зерттеуде, оньщ негізіне күрылымы алынады. Ассоциация — белгілі бір жердің климаты, топырағы, жануарлар дүниесі, биоәнімділігі мен көптүрлілігі ондағы бірлестіктердің арасындағы кдрым-қатынастарды толык сипаттай алады. Ассоциация биоценоздағы басым екі өсімдіктің атымен аталады. Мысалы, жусанды-изенді дала, жусанды-теріскенді дала, қарағайлы-кдйынды орман, т.б. Бірегей ассоциациялар іріленіп формацияны, формация топтарын, осімдіктердің бірегей типтерін күрайды (63-сурет).

Ассоциацияға экологиялык сипаттама беру үшін кесімді және өлшемді, есепке алынатын алаңдар белгіленеді. Олардың аумағы өсімдіктер тобы үшін 1, 10, 100 м², ормандар үшін 100—5000 м² ара-лығында алынады. Өлшейтін күрал үшбүрышты немесе шаршы түрінде болуы тиіс. Ал биомассаны есепке алу 0,25 — 1 м^а аралығында ^Үргізіледі. Одан әрі өсімдіктердің сандық жөне сапалык күрамы, көптүрлілігі, тығыздығы, биоонімділігі, фенологиясы, реттелуі, т.б. Касиеттері аныкталады.