§14. Дәрумендер – олардың сипаттамасы және оларды жіктеу.

8 сынып №13

ДӘІЖО___________

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
«» КММ
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ) жоспары

Дәрумендер және олардың маңызы. Суда еритін және майда еритін дәрумендер. Дәрумендердің тәуліктік мөлшері. §14. Дәрумендер – олардың сипаттамасы және оларды жіктеу. БЖБ (20-мин)

(Сабақ тақырыбы)

Сабақтың барысы:

ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЖОСПАРҒА ҚОСЫМША

Мәтінмен жұмыс

Дәрумендердің маңыздылығы: Процедуралық нұсқаулық

Дәрумендер - бұл ағзамыздың жалпы денсаулығы мен әл-ауқатын қолдауда маңызды рөл атқаратын негізгі қоректік заттар. Олар негізінен екі санатқа бөлінеді: суда еритін және майда еритін дәрумендер. Осы дәрумендердің маңыздылығын түсіну және оларды күнделікті өмірімізге қалай енгізу керектігін білу - оңтайлы денсаулық үшін аса маңызды.

1-қадам: Дәрумендердің маңыздылығын түсіну
Дәрумендер келесідей маңызды функцияларды атқарады:

• Иммундық жүйені қолдау

• Көмірсулар, ақуыздар және майлардың метаболизмін қамтамасыз ету

• Тері, шаш және тырнақтардың денсаулығын сақтау

• Дұрыс өсу мен дамуды қамтамасыз ету

• Көру қабілетін және көз функциясын қолдау

• Сүйек пен тіс денсаулығын қолдау

2-қадам: Суда еритін және майда еритін дәрумендерді анықтау
Суда еритін дәрумендерге жатады:

• C дәрумені

• B тобындағы дәрумендер (B1, B2, B3, B5, B6, B12, биотин және фолий қышқылы)

Майда еритін дәрумендерге жатады:

• A дәрумені

• D дәрумені

• E дәрумені

• K дәрумені

3-қадам: Ұсынылатын тәуліктік мөлшерін анықтау
Дәрумендердің ұсынылатын тәуліктік мөлшері жас, жыныс және жеке қажеттіліктерге байланысты өзгереді. Денсаулық сақтау мамандарымен кеңесу немесе сенімді дереккөздерге жүгіну маңызды.

4-қадам: Тамақтану рационына дәрумендерді енгізу
Дәрумендерді жемістер, көкөністер, бүтін дәндер, құрамында аз май бар ақуыздар және пайдалы майлар бар теңгерімді тамақтану арқылы алыңыз. Тек қажет болған жағдайда ғана дәрумендерді қосымша қабылдаңыз, денсаулық сақтау маманының нұсқауымен.

5-қадам: Дәрумендер қабылдауын бақылау
Дәрумендер деңгейін жүйелі түрде тексеріп, қажет болған жағдайда тамақтану рационын немесе қосымша қабылдауды реттеңіз. Дәрумен жетіспеушілігінің белгілері байқалса немесе дәрумен қабылдауы туралы алаңдасаңыз, денсаулық сақтау мамандарына жүгініңіз.

Осы қадамдарды орындау арқылы сіз денсаулығыңыз бен әл-ауқатыңызды қолдау үшін қажетті дәрумендерді алатын боласыз. Есте сақтаңыз, теңгерімді және әртүрлі тамақтану - дәрумен қажеттіліктеріңізді қамтамасыз етудің ең жақсы жолы.

Дәрумендердің маңыздылығы бойынша текске байланысты сұрақтар:

Денсаулыққа байланысты сұрақтар:

1. Дәрумендер адам ағзасында қандай маңызды функцияларды атқарады?
   (1) Иммундық жүйені қолдау
   (2) Көмірсулар, ақуыздар және майлардың метаболизмін қамтамасыз ету
   (3) Тері, шаш және тырнақтардың денсаулығын сақтау
   (4) Дұрыс өсу мен дамуды қамтамасыз ету
   (5) Көру қабілетін және көз функциясын қолдау
   (6) Сүйек пен тіс денсаулығын қолдау

Логикалық сұрақ:

2. Дәрумендерді негізгі қандай екі санатқа бөлуге болады?
   
   
   

Көп таңдауы бар тапсырма:

3. Суда еритін дәрумендерге қайсылары жатады?
   А) C дәрумені
   Ә) B тобындағы дәрумендер (B1, B2, B3, B5, B6, B12, биотин және фолий қышқылы)
   Б) A, D, E, K дәрумендері
   В) Жоғарыда аталғандардың барлығы

Салыстыру тапсырмасы:

4. Суда еритін және майда еритін дәрумендер арасындағы айырмашылық неде?
   
   
   

Сәйкестендіру тапсырмасы:

5. Әр дәрумендердің негізгі функцияларын сәйкестендіріңіз:
   A дәрумені - Көру және тері денсаулығы
   B дәрумендері - Энергия алмасуы
   C дәрумені - Иммундық жүйе
   D дәрумені - Сүйек денсаулығы
   E дәрумені - Антиоксидантты қорғаныс
   K дәрумені - Қан ұюы

Шындық немесе жалған тапсырмасы:

6. Адамдардың жасына және жынысына қарамастан, дәрумендерге деген қажеттілік бірдей.
   
   
   

Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы:

7. Дәрумендерді оңтайлы тұтыну үшін келесі қадамдарды дұрыс реттілікпен орналастырыңыз:

1. Ұсынылатын тәуліктік нормаларды анықтау

2. Теңгерімді тамақтану арқылы дәрумендерді қолдану

3. Дәрумендердің денсаулыққа маңыздылығын түсіну

4. Дәрумен деңгейін жүйелі бақылау

5. Қажет болған жағдайда қосымша дәрумендерді қабылдау

Бір дұрыс жауабы бар тапсырма:

8. Дәрумендермен жеткілікті қамтамасыз ету үшін келесі кеңестердің ішінен ең маңыздысы қайсысы?
   А) Күнделікті дәрумендік қоспалар қабылдау
   Ә) Дәрумендерді қабылдамас бұрын дәрігермен кеңесу
   Б) Әртүрлі жемістер мен көкөністерді тұтыну
   В) Ұсынылған нормадан асып кететін дозаларда дәрумендер қабылдау

Биологиялық диктант тапсырмасы:

9. Майда еритін дәрумендерді жазыңыз:
   A, D, E, K

Диаграмма тапсырмасы:

10. Диаграммадағы әр түрлі дәрумендер көздерін қарастырыңыз. Қандай қорытынды жасауға болады?
    
    
    

Жауап кілті:

1. Дәрумендер суда еритін және майда еритін деп екі негізгі санатқа бөлінеді.

2. Ә) B тобындағы дәрумендер (B1, B2, B3, B5, B6, B12, биотин және фолий қышқылы)

3. Суда еритін дәрумендер (мысалы, C және B дәрумендері) суда еріп, ағзадан жеңіл шығарылады. Майда еритін дәрумендер (A, D, E, K) майларда еріп, ағзада жинақталып қалады.

4. A дәрумені - Көру және тері денсаулығы
   B дәрумендері - Энергия алмасуы
   C дәрумені - Иммундық жүйе
   D дәрумені - Сүйек денсаулығы
   E дәрумені - Антиоксидантты қорғаныс
   K дәрумені - Қан ұюы

5. Жалған. Дәрумендерге деген қажеттілік жас, жыныс және жеке ерекшеліктерге байланысты өзгереді.

6. 3, 1, 2, 4, 5

7. Б) Әртүрлі жемістер мен көкөністерді тұтыну

8. A, D, E, K

9. Әртүрлі дәрумендерді алу үшін жемістер, көкөністер, бүтін дәндер және басқа да өнімдердің кең ауқымын тұтыну қажет. Бір ғана өнім барлық қажетті дәрумендерді қамтамасыз ете алмайды.

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

Дәрумендер және олардың маңыздылығы

Дәрумендер - адам ағзасы үшін өте маңызды қоректік заттар. Олар ағзаның қалыпты жұмыс істеуі мен дамуы үшін қажет. Дәрумендердің көпшілігі ағзада өндірілмейді, сондықтан оларды тағаммен бірге алу керек. Әр дәруменнің өзіндік қызметі бар және олардың жетіспеушілігі әртүрлі ауруларға әкелуі мүмкін. Дәрумендерді дұрыс мөлшерде қабылдау денсаулықты сақтаудың маңызды бөлігі болып табылады.

Бос орындарды толтырыңыз: Дұрыс сөздермен бос орындарды толтырыңыз.

1. __ - ағзаның қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті маңызды қоректік заттар.

2. Көптеген дәрумендер ағзада __ , сондықтан оларды тағаммен бірге алу керек.

3. Дәрумендердің __ әртүрлі ауруларға әкелуі мүмкін.

4. С дәрумені __ жүйесін нығайтуға көмектеседі.

5. А дәрумені __ денсаулығы үшін маңызды.

Сөздер банкі: өндірілмейді, жетіспеушілігі, иммундық, дәрумендер, көздің

Бірнеше таңдау сұрақтары: Әр сұрақ үшін дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Қай дәрумен сүйектердің беріктігі үшін маңызды?
   a) А дәрумені
   b) В дәрумені
   c) С дәрумені
   d) D дәрумені

2. Қай азық-түлікте С дәрумені көп мөлшерде кездеседі?
   a) Ет
   b) Сүт
   c) Лимон
   d) Нан

3. А дәрумені неге қажет?
   a) Тері мен шаштың денсаулығы үшін
   b) Қан ұюы үшін
   c) Энергия өндіру үшін
   d) Сүйектердің беріктігі үшін

4. Қай дәрумен қан ұюы үшін маңызды?
   a) А дәрумені
   b) В дәрумені
   c) С дәрумені
   d) К дәрумені

5. В тобының дәрумендері неге қажет?
   a) Көру қабілетін жақсарту үшін
   b) Зат алмасу процестері үшін
   c) Тістердің беріктігі үшін
   d) Терінің серпімділігі үшін

Ашық сұрақтар: Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Дәрумендердің адам ағзасы үшін маңыздылығын түсіндіріңіз.

2. Құрамында А дәрумені бар үш азық-түлікті атаңыз және оның маңыздылығын сипаттаңыз.

3. Дәрумендердің жетіспеушілігі қандай салдарларға әкелуі мүмкін? Мысал келтіріңіз.

Жауаптар кілті:

Бос орындарды толтырыңыз:

1. Дәрумендер

2. өндірілмейді

3. жетіспеушілігі

4. иммундық

5. көздің

Бірнеше таңдау сұрақтары:

1. d) D дәрумені

2. c) Лимон

3. a) Тері мен шаштың денсаулығы үшін

4. d) К дәрумені

5. b) Зат алмасу процестері үшін

Ашық сұрақтар:

1. Дәрумендер адам ағзасы үшін өте маңызды, себебі олар ағзаның қалыпты жұмыс істеуі мен дамуы үшін қажет. Дәрумендер иммундық жүйені нығайтуға, зат алмасу процестерін реттеуге, жасушалардың өсуі мен жаңаруына көмектеседі.

2. А дәрумені бар азық-түліктер: сәбіз, балық майы, жұмыртқа сарысы. А дәрумені көру қабілетін жақсартуға, тері мен шаштың денсаулығын сақтауға, иммундық жүйені нығайтуға көмектеседі.

3. Дәрумендердің жетіспеушілігі әртүрлі ауруларға әкелуі мүмкін. Мысалы, С дәруменінің жетіспеушілігі цингаға әкелуі мүмкін, ал D дәруменінің жетіспеушілігі рахит ауруына әкелуі мүмкін. Бұл аурулар иммунитеттің әлсіреуіне, сүйектердің жұмсаруына және басқа да денсаулық мәселелеріне әкеледі.

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

3 БЖБ «Қоректену»

Оқу мақсаттары:

8.1.2.1 - омыртқасыз (жауынқұрт), күйіс қайыратын (сиыр) жануарлар мен адамның ас қорыту жүйесінің құрылысын салыстыру;

8.1.2.2 - тістердің құрылысы, әртүрлі типтері мен қызметтері арасындағы байланысты және тісті күту ережелерін сипаттау;

8.1.2.3 - адамның ас қорыту жүйесінің құрылысы мен қызметтері арасындағы өзара байланысты анықтау;

8.1.2.4 - асқорыту жолы ауруларының себептерін және астан улану себебін ашу;

8.1.2.5 - адам ағзасындағы дәрумендердің маңыздылығын сипаттау;

8.1.2.6- құрамында дәрумендердің маңызды мөлшері бар азық-түлік тізімін жасау;

1.Логикалық сұрақ: Омыртқасыздар, күйіс қайыратындар және адамдардың асқорыту жүйелері күрделілігі жағынан қалай ерекшеленеді?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Көп таңдауы бар тапсырма: Асқорыту жүйесінің қызметі емес, төмендегілердің қайсысы?
A. Тағамды ыдырату
B. Қоректік заттарды сіңіру
C. Қалдықтарды шығару
D. Энергия өндіру

3.Салыстыру тапсырмасы: Адамның асқорыту процесіндегі әртүрлі тіс түрлерінің (кесу, мұрт және сүйек тістері) рөлдерін салыстырыңыз.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.Сәйкестендіру тапсырмасы: Адамның асқорыту жүйесінің келесі бөліктерін олардың тиісті қызметтеріне сәйкестендіріңіз:

• Ауыз___________________________________

• Өңеш___________________________________

• Асқазан_________________________________

• Жіңішке ішек____________________________

• Жуан ішек_______________________________

5.Шындық немесе жалған тапсырмасы: Тіс гигиенасын тиісінше сақтау асқорыту жүйесінің денсаулығы үшін маңызды емес.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6.Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы: Адамның асқорыту процесінің келесі қадамдарын дұрыс ретпен орналастырыңыз:

1. Тағам жіңішке ішекке түседі

2. Тағам жұтылып, өңешпен жылжиды

3. Тағам ауызда механикалық түрде ыдырайды

4. Қоректік заттар жіңішке ішекте сіңіріледі

5. Тағам асқазанда одан әрі ыдырайды

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7.Бір дұрыс жауабы бар тапсырма: Асқорыту жүйесінің жалпы денсаулығы мен қызметін қолдауда ең маңызды витамин немесе витаминдер кешені қайсысы?
A. А витамині
B. С витамині
C. В-кешені витаминдері
D. D витамині

8.Биологиялық диктант тапсырмасы: Асқорыту жүйесі бұзылыстарына ықпал ететін 3 фактор атаңыз.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

9.Дұрыс немесе бұрыс тапсырмасы: Әртүрлі қоректік заттарға бай тағамдардан тұратын тепе-теңдікті диета асқорыту жүйесінің денсаулығын қолдау үшін маңызды емес.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10.Тест тапсырмасы: Адамның асқорыту жүйесінің негізгі құрамдас бөлігі емес, төмендегілердің қайсысы?
A. Ауыз
B. Өңеш
C. Ұйқы безі
D. Бүйректер

Жауап кілті:

1.Логикалық сұрақ: Мәтінде жауынқұрттар сияқты омыртқасыздардың салыстырмалы түрде қарапайым асқорыту жүйесі, сиырлар сияқты күйіс қайыратындардың күрделі төрт бөлімнен тұратын асқорыту жүйесі және адамдардың екеуінің арасындағы асқорыту жүйесі талқыланады.

2.Көп таңдауы бар тапсырма: D. Энергия өндіру

3.Салыстыру тапсырмасы: Мәтінде адамдардың кесуге, жыртуға және ұнтақтауға арналған әртүрлі тіс түрлері бар екені және олардың тіс құрылымы мен орналасуы тағамдарды тиімді шайнауға және ыдыратуға мүмкіндік беретіні түсіндіріледі.

4.Сәйкестендіру тапсырмасы:

Ауыз: Тағамды механикалық ыдырату

Өңеш: Тағамды ауыздан асқазанға тасымалдау

Асқазан: Тағамды одан әрі ыдырату

Жіңішке ішек: Қоректік заттарды сіңіру

Жуан ішек: Қалдықтарды шығару

5.Шындық немесе жалған тапсырмасы: Жалған

6.Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы: 3, 2, 5, 1, 4

7.Бір дұрыс жауабы бар тапсырма: C. В-кешені витаминдері

8.Биологиялық диктант тапсырмасы: Стресс, дұрыс емес диета және бактериялық инфекциялар

9.Дұрыс немесе бұрыс тапсырмасы: Бұрыс

10.Тест тапсырмасы: D. Бүйректер