§14. Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері.

9 сынып №13

ДӘІЖО___________

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
«» КММ
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ) жоспары
Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері. Зертханалық жұмыс№ 4 «Транспирация үдерісі кезіндегі сыртқы факторларды (температура, ылғалдылық пен су буының қысымы, ауа қозғалысын) зерттеу.

§14. Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері. БЖБ (20-мин)

(Сабақ тақырыбы)

Сабақтың барысы:

ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЖОСПАРҒА ҚОСЫМША

Мәтінмен жұмыс

§14. Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері

• Транспирация – жапырақтың суды буландыру үдерсі

• Транспирация үдерісі жүретін ағзалар: Барлық жоғары сатыдағы өсімдіктер

• Аптап ыстықта транспирацияның пайдасы: Қызып кетуден сақтайды

• Транспирацияға әсер ететін сыртқы факторлар:

➢ Температура

➢ Ауа ылғалдылығы

➢ Су буының қысымы

➢ Ауа қозғалысы

➢ Жарық

• Өсімдіктерде лептесік күндіз жабық тұратын кез: Күн ыстық кезде

• Ылғал тезірек буланады: Қатты жел болса

• Өсімдіктер жел кезінде лептесіктерін: Жабады

• Лептесіктерін күндіз ашып, түнде жабатын өсімдіктер: Ылғал тапшылығын сезбейтін өсімдіктер

• Транспирацияға әсер ететін ішкі факторлар:

➢ Буландыратын бет ауданы – жапырақ ауданы

➢ Лептесік мөлшері

➢ Жабын ұлпасы

• Суды үнемдеп, булануды азайту үшін өсімдіктер жабын ұлпасын өзгертеді: Қабықшасы мен Сірқабығын

• Жапырақтарында түктер мен шоғырлар түзетін өсімдіктер: Шегіргүл, Тасжарғандар

"Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері" мәтініне негізделген сұрақтар:

1. Бір өмірмен байланысты сұрақ: Транспирация үдерісі өсімдіктер үшін неге маңызды? Өз тәжірибеңізден мысал келтіріңіз.

2. Көп таңдауы бар тапсырма: Транспирацияға әсер ететін сыртқы факторларды таңдаңыз:
   a) Температура
   b) Су мөлшері
   c) Ауа қозғалысы
   d) Топырақтың pH деңгейі

3. Салыстыру тапсырмасы: Сыртқы факторлардың (температура, ылғалдылық) транспирацияға әсерін ішкі факторлармен (өсімдіктің түрі, жапырақтың көлемі) салыстырыңыз.

4. Сәйкестендіру тапсырмасы: Төмендегі факторларды олардың транспирацияға әсер ету түрімен сәйкестендіріңіз:

   • Температура

   • Ылғалдылық

   • Ауа қозғалысы

   • Су буының қысымы

Жауаптар кілті:

1. Транспирацияның өсімдіктер үшін маңызы; мысалдар болуы мүмкін.

2. a, c - дұрыс жауаптар.

3. Сыртқы факторлар (температура, ылғалдылық) әсер етеді, ішкі факторлар (өсімдіктің түрі, жапырақтың көлемі) да маңызды.

4. • Температура - сыртқы фактор

   • Ылғалдылық - сыртқы фактор

   • Ауа қозғалысы - сыртқы фактор

   • Су буының қысымы - сыртқы фактор

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

№4 зертханалық жұмыс

Тақырыбы: «Транспирация үдерісі кезіндегі сыртқы факторларды зерттеу»

Мақсаты: Ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға әсерін зерттеу

Құрал-жабдықтар: №1 нұсқа үшін өсімдікті салқын камераға алдын ала орналастырады. Аузы тар тұрғылар мен құтылар – 5дана немесе екі валентті сусыз мыс сульфаты- ақ түсті кристалдар ( су молекуласымен әрекеттескен кезде көгілдір түс береді- көзбен шолып оңай анықтауға болады), жапырақтары шамамен бірдей 6 жебежапырақ өсімдігі, қыздырғыш аспап, желдеткіш, аквариум, салқындатылған ауасы бар жылуоқшаулағыш, мақта, ермексаз.

Құрал-жабдықтар: №2 нұсқа үшін 6 дана, өлшеуіш шыны, цилиндрлер, өсімдік майы, бір түрдің 6 қалемшесі (жапырақтарының мөлшері шамамен бірдей); қыздырғыш аспап, желдеткіш, беті жақсы жабылатын аквариум, пульверизатор, салқындатылған ауасы бар жылу оқшаулағыш камера.

Бақылаймыз, нәтижесін дәптерге кестені сызып алып жазамыз.

№3 Нұсқа. Осыған ұқсас жұмысты қарапайым потометр және индикатор ретінде кристалл түріндегі екі валентті сусыз мыс сульфатымен жүргізуге болады.

Қорытынды. __________________________________________________________________

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

«Қоректену» және «Заттардың тасымалдануы» бөлімі бойынша жиынтық бағалау тапсырмалары

Оқу мақсаттары:

9.1.2.1 - адамның ас қорыту жолдарындағы үдерістерді сипаттау;

9.1.2.2 - ас қорыту үдерісіндегі органикалық заттар мен сәйкесі ферменттердің арасындағы байланысты орнату;

9.4.1.1 - ферменттер механизмін оқып тану;

9.1.2.3 - ферменттердің белсенділігіне әр түрлі жағдайлардың (температура, pH) әсерін зерттеу;

9.1.2.4 - өттің әсерінен майлардың эмульгациялануы үдерісін зерттеу;

9.1.3.1 - активті және пассивті тасымалдарды салыстыру;

9.1.3.2 - өсімдіктердегі транспирация үдерісінің мәнін түсіндіру;

9.1.3.3 - ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға әсерін зерттеу;

9.1.3.4 - сыртқы факторлардың флоэма арқылы заттардың тасымалдануына әсерін зерттеу;

1. Денсаулыққа байланысты сұрақ: Ферменттердің қорыту процесіндегі рөлі қандай және температура мен pH-тың олардың тиімділігіне қалай әсер етеді?

2. Көп таңдауы бар тапсырма: Қорыту процесінің кілтті кезеңдерінің қайсысы емес?
   A. Ауызда шайнау және сілекей әрекеті
   B. Асқазанда тамақты ыдырату
   C. Жіңішке ішекте қоректік заттарды сіңіру
   D. Тоқ ішектен қалдықтарды шығару

3. Салыстыру тапсырмасы: Амилаза, липаза және протеаза ферменттерінің сәйкесінше көмірсулар, майлар және ақуыздарды қорытудағы рөлдерін салыстырыңыз.

4. Сәйкестендіру тапсырмасы: Төмендегі қорыту мүшелерін олардың негізгі функциялары бойынша сәйкестендіріңіз:

   • Асқазан_________________________________________________

   • Жіңішке ішек____________________________________________

   • Бауыр__________________________________________________

   • Ұйқы безі_______________________________________________

5. Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы: Қорыту процесінің келесі кезеңдерін дұрыс ретпен орналастырыңыз:

1. Тамақ өңешке түседі

2. Қоректік заттар жіңішке ішекте сіңіріледі

3. Тамақ ауызда шайналып, сілекеймен араласады

4. Қалдықтар тоқ ішек арқылы шығарылады

1. Бір дұрыс жауабы бар тапсырма: Қорыту ферменттерінің тиімділігін анықтайтын ең маңызды фактор қайсысы?
   A. Температура
   B. pH
   C. Фермент концентрациясы
   D. Жоғарыдағылардың барлығы

Жауап кілті:

1. Ферменттер қорыту процесінде маңызды рөл атқарып, тамақты ыдырату және сіңіру үшін қажетті кішкентай молекулаларға ыдыратады. Температура мен pH деңгейі сияқты факторлар осы ферменттердің тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.

2. Жауап: D. Тоқ ішек арқылы қалдықтарды шығару қорыту процесінің негізгі кезеңі емес, ол қалдықтарды кетіру сатысы.

3. Амилаза көмірсуларды кішкентай қант молекулаларына ыдыратады, липаза майларды май қышқылдары мен глицеринге ыдыратады, ал протеаза ақуыздарды аминқышқылдарына ыдыратады.

4. Асқазан - тамақты сақтайды және ыдыратады; Жіңішке ішек - қоректік заттарды сіңіреді; Бауыр - өт өндіреді, май қорытуға көмектеседі; Ұйқы безі - қорыту ферменттерін бөледі.

5. Дұрыс ретті: 3, 1, 2, 4.

6. Жауап: D. Температура, pH және фермент концентрациясы сияқты барлық факторлар қорыту ферменттерінің тиімділігін анықтауда маңызды.

Өсімдік транспирациясы туралы мәтінге байланысты сұрақтар:

1.Экологиялық сұрақ:
Температура, ылғалдылық, жел және жарық қарқындылығы сияқты сыртқы факторлар өсімдіктердің транспирация қарқындылығына қалай әсер етеді?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Логикалық сұрақ:
Өсімдіктердегі заттарды тасымалдаудың белсенді және пассивті тәсілдерінің арасындағы айырмашылықты түсіндіріңіз. Бұл екі процесс транспирация процесіне қалай үлес қосады?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Көп таңдауы бар тапсырма:
Өсімдіктердің транспирация қарқындылығына әсер етпейтін ішкі фактор қайсысы?
A. Өсімдіктің өлшемі
B. Өсімдіктің жасы
C. Ыдырау саны
D. Топырақтың ылғалдылығы

4.Салыстыру тапсырмасы:
Сыртқы факторлар (температура, ылғалдылық, жел, жарық) мен ішкі факторлардың (өсімдіктің өлшемі, жасы, ыдырау саны) өсімдіктердің транспирация қарқындылығына қалай әсер ететінін салыстырыңыз.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.Сәйкестендіру тапсырмасы:
Төмендегі сыртқы факторларды олардың өсімдіктердің транспирация қарқындылығына әсер ету тәсіліне сәйкестендіріңіз:

1. Температураның артуы A. Транспирация қарқындылығын арттырады

2. Ылғалдылықтың артуы B. Транспирация қарқындылығын төмендетеді

3. Жел жылдамдығының артуы C. Транспирация қарқындылығын арттырады

4. Жарық қарқындылығының артуы D. Транспирация қарқындылығын төмендетеді

6.Шындық немесе жалған тапсырмасы:
Өсімдіктердегі транспирация процесі тек жапырақтардағы ыдырау арқылы судың жоғалуымен жүреді.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7.Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы:
Транспирация процесінің келесі қадамдарын дұрыс ретпен орналастырыңыз:

1. Өсімдік тамырлары топырақтан су мен минералдарды сіңіреді

2. Су ксилема тамырлары арқылы жоғары қарай тасымалданады

3. Су жапырақ беттерінен ыдырау арқылы буланады

4. Бұл транспирациялық тартылысты тудырады, ол тамырлардан қосымша су тартуға көмектеседі

8.Бір дұрыс жауабы бар тапсырма:
Өсімдіктердегі транспирация процесінің негізгі мақсаты не?
A. Фотосинтез үшін көмірқышқыл газын сіңіру
B. Тамырлардан жапырақтарға қоректік заттарды тасымалдау
C. Булану арқылы өсімдікті салқындату
D. Өсімдікке құрылымдық қолдау беру

9.Биологиялық диктант тапсырмасы:
Температура, ылғалдылық, жел және жарық қарқындылығы сияқты сыртқы факторлардың өсімдіктердің транспирация қарқындылығына қалай әсер ететінін қысқаша түсіндіретін абзац жазыңыз.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10.Дұрыс немесе бұрыс тапсырмасы:
Төмендегі мәлімдеме дұрыс немесе бұрыс екенін көрсетіңіз:
Транспирация - бұл өсімдіктердің негізінен тамырлары арқылы су жоғалту процесі._____________

Жауап кілті:

1. Температураның, жел жылдамдығының және жарық қарқындылығының артуы транспирация қарқындылығын арттырады, ал ылғалдылықтың артуы транспирация қарқындылығын төмендетеді.

2. Белсенді тасымалдау өсімдіктің шоғырлану градиентіне қарсы заттарды жылжыту үшін энергия жұмсауын талап етеді, ал пассивті тасымалдау энергия кірісінсіз шоғырлану градиентінің төмендеуімен заттардың жылжуына мүмкіндік береді.

3. D. Топырақтың ылғалдылығы

4. Температура, ылғалдылық, жел және жарық сияқты сыртқы факторлар транспирация қарқындылығына өсімдіктердің жапырақтарынан судың булануын әсер ету арқылы әсер етеді. Өсімдіктің өлшемі, жасы және ыдырау саны сияқты ішкі факторлар да транспирация қарқындылығына әсер етеді.

5. 1-A, 2-D, 3-C, 4-A

6. Бұрыс. Транспирация негізінен өсімдіктің жапырақтарындағы ыдырау арқылы жүреді.

7. 1, 2, 3, 4

8. C. Өсімдікті булану арқылы салқындату

9. Температураның, желдің және жарық қарқындылығының артуы өсімдіктің жапырақтарынан судың булануын жеделдету арқылы транспирация қарқындылығын арттыруы мүмкін. Керісінше, ылғалдылықтың артуы транспирация қарқындылығын төмендетуі мүмкін.

10. Бұрыс. Транспирация негізінен жапырақтар арқылы, ал тамырлар арқылы емес жүреді.

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

Өсімдіктердегі транспирация: Су айналымының маңызды процесі

Транспирация - өсімдіктердегі маңызды физиологиялық процесс. Бұл өсімдіктердің жапырақтарынан су буының атмосфераға шығуы. Транспирация өсімдіктердің су балансын реттеуге, қоректік заттардың тасымалдануына және температураны бақылауға көмектеседі. Бұл процесс өсімдіктердің өмір сүруі мен өсуі үшін өте маңызды.

Бос орындарды толтырыңыз:

1. Транспирация - бұл өсімдіктердің __ арқылы су буын шығару процесі.

2. Транспирация өсімдіктердің __ реттеуге көмектеседі.

3. Өсімдіктер транспирация арқылы __ тасымалдайды.

4. Транспирация өсімдіктердің __ бақылауға көмектеседі.

5. Транспирация процесі өсімдіктердің __ мен өсуі үшін маңызды.

Сөздер банкі: температураны, жапырақтары, су балансын, қоректік заттарды, өмір сүруі

Бірнеше таңдау сұрақтары: Әр сұраққа дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Транспирация процесі қайда жүреді?
   a) Тамырларда
   b) Сабақтарда
   c) Жапырақтарда
   d) Гүлдерде

2. Транспирацияның негізгі функциясы қандай?
   a) Фотосинтез
   b) Су балансын реттеу
   c) Тозаңдану
   d) Жемістерді өндіру

3. Транспирация кезінде өсімдіктен не шығады?
   a) Оттегі
   b) Көмірқышқыл газы
   c) Су буы
   d) Азот

4. Транспирация процесі өсімдіктің қай бөлігінде басталады?
   a) Тамырларда
   b) Жапырақтардағы саңылауларда
   c) Сабақтарда
   d) Гүлдерде

5. Транспирация қалай өсімдіктің температурасын реттейді?
   a) Жылу шығару арқылы
   b) Жылуды сіңіру арқылы
   c) Су буландыру арқылы
   d) Жапырақтарды жабу арқылы

Ашық сұрақтар: Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Транспирацияның өсімдіктер үшін маңыздылығын түсіндіріңіз.

2. Транспирация процесіне әсер ететін екі факторды атаңыз және олардың әсерін сипаттаңыз.

3. Өсімдіктер транспирацияны қалай реттейді? Мысал келтіріңіз.

Жауаптар кілті:

Бос орындарды толтыру:

1. жапырақтары

2. су балансын

3. қоректік заттарды

4. температураны

5. өмір сүруі

Бірнеше таңдау сұрақтары:

1. c) Жапырақтарда

2. b) Су балансын реттеу

3. c) Су буы

4. b) Жапырақтардағы саңылауларда

5. c) Су буландыру арқылы

Ашық сұрақтар:

1. Мысалы: Транспирация өсімдіктер үшін өте маңызды, өйткені ол су балансын реттейді, қоректік заттардың тасымалдануына көмектеседі және өсімдіктің температурасын бақылайды. Бұл процесс өсімдіктердің өсуі мен өмір сүруі үшін қажет.

2. Мысалы: Транспирацияға әсер ететін екі фактор - температура мен ылғалдылық. Жоғары температура транспирация жылдамдығын арттырады, ал жоғары ылғалдылық оны азайтады. Температура жоғарылағанда, өсімдік көбірек суды буландырады, ал ылғалдылық жоғары болғанда, ауа қанығып, транспирация баяулайды.

3. Мысалы: Өсімдіктер транспирацияны жапырақтардағы саңылауларды (стоматаларды) ашу және жабу арқылы реттейді. Мысалы, құрғақшылық кезінде өсімдіктер су жоғалтуды азайту үшін стоматаларын жабады. Керісінше, жеткілікті су болған кезде, олар стоматаларын ашып, транспирацияны арттырады.