§14. Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері.

9 сынып №14

ДӘІЖО___________

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
«» КММ
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ) жоспары
Зертханалық жұмыс№5

«Ішкі факторларды: Буландыратын беттің ауданы және бұл беттік ауданның өсімдік көлеміне қатынасының (кутикула мен лептесіктер) транспирация үдерісіне әсері». §14. Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері.

(Сабақ тақырыбы)

Сабақтың барысы:

ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЖОСПАРҒА ҚОСЫМША

Мәтінмен жұмыс

Өсімдіктердің транспирациясына әсер ететін факторлар

Транспирация - бұл өсімдіктердің жапырақтарынан су буын атмосфераға жіберу процесі. Бұл процеске сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді, бұл 9-сынып оқушылары үшін маңызды.

Транспирацияға әсер ететін сыртқы факторлар:

1. Температура: Температура жоғарылаған сайын, транспирация қарқындылығы да артады. Себебі жоғары температурада су молекулалары жылдам қозғалады, бұл булану қарқындылығын арттырады.

2. Ылғалдылық: Ауадағы ылғалдылық төмен болған сайын, транспирация қарқындылығы жоғары болады. Бұл ауадағы су буы мөлшерінің аз болуына байланысты, бұл жапырақ және қоршаған ауа арасындағы су буы концентрациясының айырмашылығын арттырады.

3. Жел жылдамдығы: Жел жылдамдығының артуы жапырақтардың айналасындағы ылғалды ауаны үнемі құрғақ ауамен ауыстырып отыратындықтан, транспирация қарқындылығын арттырады.

4. Жарық қарқындылығы: Жарық қарқындылығының артуы ашылатын устомалардың санын арттырады, бұл су буының шығарылуын күшейтеді.

Транспирацияға әсер ететін ішкі факторлар:

1. Жапырақтың құрылымы: Кең жапырақты өсімдіктердің транспирация қарқындылығы тарамдалған жапырақтары бар өсімдіктерге қарағанда жоғары болады.

2. Устома тығыздығы: Жапырақ бетіндегі устомалар саны транспирация қарқындылығына әсер етеді. Устомалары көп өсімдіктердің транспирация қарқындылығы жоғары болады.

3. Тамырлардың су сіңіру қабілеті: Тамырлардың топырақтан су сіңіру қабілеті транспирация қарқындылығына әсер етеді. Егер тамырлар жапырақтардағы су жоғалтуын өтей алмаса, транспирация қарқындылығы төмендейді.

4. Өсімдік түрлері: Әр түрлі өсімдік түрлерінің транспирация қарқындылығына әсер ететін бейімделулері мен сипаттамалары болады, мысалы, жапырақтардағы балауыз қабаттары немесе ортаның жағдайларына байланысты устомаларды жабу қабілеті.

Транспирацияға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды түсіну арқылы оқушылар өсімдіктердің су теңгерімін реттеу және ортаға бейімделу тәсілдерін терең түсінеді.

Өсімдіктердің транспирациясына әсер ететін факторлар туралы мәтінге сүйенген сұрақтар:

1.Экологиялық сұрақ:
Температура, ылғалдылық, жел жылдамдығы және жарық қарқындылығындағы өзгерістер өсімдіктердің транспирация қарқындылығына қалай әсер етеді?

2.Логикалық сұрақ:
Өсімдік құрылымы, устома тығыздығы және тамырлардың су сіңіру қабілеттері сияқты ішкі факторлардың транспирация қарқындылығына әсерін түсіндіріңіз.

3.Көп таңдауы бар тапсырма:
Төмендегілердің қайсысы өсімдіктердің транспирация қарқындылығын ЕҢ ЖОЛ арттыратын сыртқы фактор болып табылады?
A. Температураның төмендеуі
B. Ылғалдылықтың артуы
C. Жел жылдамдығының төмендеуі
D. Жарық қарқындылығының төмендеуі

4.Сәйкестендіру тапсырмасы:
Сыртқы факторды оның транспирация қарқындылығына әсеріне сәйкестендіріңіз:

1. Температураның артуы

2. Ылғалдылықтың төмендеуі

3. Жел жылдамдығының артуы

4. Жарық қарқындылығының артуы

A. Транспирация қарқындылығын арттырады
B. Транспирация қарқындылығын төмендетеді
C. Транспирация қарқындылығын арттырады
D. Транспирация қарқындылығын арттырады

5.Шындық немесе жалған тапсырма:
Өсімдіктің транспирация қарқындылығы тек сыртқы қоршаған орта факторларына ғана байланысты, ол ешқандай ішкі өсімдік сипаттамаларынан әсер алмайды.

6.Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы:
Өсімдіктерде транспирацияның қалай жүретінін сипаттайтын келесі қадамдарды дұрыс ретпен орналастырыңыз:

1. Жапырақ бетінен су булану

2. Тамырлардан топырақтан су сіңіру

3. Ксилема түтіктері арқылы судың қозғалысы

4. Устомалар арқылы су буының бөлінуі

7.Бір дұрыс жауабы бар тапсырма:
Өсімдіктердің транспирация қарқындылығына ЕҢ ҮЛК әсер ететін ішкі фактор қайсысы?
A. Жапырақ құрылымы
B. Тамырлардың су сіңіру қабілеті
C. Устома тығыздығы
D. Өсімдік түрлері

Жауап кілті:

1. Экологиялық сұрақ: Температураның артуы, ылғалдылықтың төмендеуі, жел жылдамдығының артуы және жарық қарқындылығының артуы өсімдіктердің транспирация қарқындылығын арттырады.

2. Логикалық сұрақ: Үлкен жапырақ беті, жоғары устома тығыздығы және күшті тамыр су сіңіру қабілеті бар өсімдіктердің транспирация қарқындылығы жоғары болады. Керісінше, азайтылған жапырақ ауданы, төмен устома тығыздығы және шектеулі тамыр су сіңіру қабілеті бар өсімдіктердің транспирация қарқындылығы төмен болады.

3. Көп таңдауы бар тапсырма: D. Жарық қарқындылығының төмендеуі

4. Сәйкестендіру тапсырмасы: 1-A, 2-B, 3-C, 4-D

5. Шындық немесе жалған тапсырма: Жалған. Транспирация қарқындылығына сыртқы қоршаған орта факторлары да, ішкі өсімдік сипаттамалары да әсер етеді.

6. Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы: 2 - 3 - 1 - 4

7. Бір дұрыс жауабы бар тапсырма: C. Устома тығыздығы

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

№5 зертханалық жұмыс

Тақырыбы: «Ішкі факторларды зерттеу: буландыратын беттің ауданы және бұл беттік ауданның өсімдік көлеміне қатынасының (сірқабық пен лептесіктер) транспирация үдерісіне әсері»

Мақсаты: Ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға әсерін зерттеу. Бұл зертханалық жұмысты осының алдындағы жұмыс сияқты жүргізеді. Айырмашылығы- зерттелетін өсімдіктер немесе олардың қалемшелері әртүрлі түрлерге ғана емес, сондай-ақ түрлі экологиялық топтарға жатуы тиіс. Ал жағдай-сыртқы факторлар айырмашылық жасамауы тиіс.

Құрал-жабдықтар: әртүрлі өсімдіктер: традесканция, фикус, каленхое, жебежапырақ,(немесе кез-келген басқа өсімдіктер). №1 тұрғы мен аузы тар құты; №2 өлшеуіш шыны цилиндрлер- 6дана, өсімдік майы; №3 потометр; екі валентті сусыз мыс сулььфатының кристалдары.

Жұмыстың барысы

Транспирация кезінде өсімдітің қайсысы ең бірінші су бөлетінін бақылау.

Бақылаған өсімдіктерді транспирация қарқындылығы ретімен орналастыру.

Соның негізінде ішкі факторлардың транспирация үдерісінің жылдам жүруіне әсері туралы қорытынды жасау.

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

Транспирация зертханалық жұмысы: Ішкі және сыртқы факторлардың әсерін зерттеу

Мақсаттар:

• Буландыратын беттің ауданы және бұл беттік ауданның өсімдік көлеміне қатынасының (кутикула мен лептесіктер) транспирация үдерісіне әсерін зерттеу.

• Сыртқы және ішкі факторлардың транспирация үдерісіне әсерін талдау.

Материалдар:

• Сақталған өсімдіктер (мысалы, герань, колеус)

• Пластик пакеттер

• Резеңке таспалар

• Бөлшектелген цилиндрлер немесе стақандар

• Таразы

• Секундтық өлшегіш

Процедура:

1. Бір түрдегі екі ұқсас сақталған өсімдікті таңдаңыз.

2. Әрбір өсімдіктің бастапқы салмағын өлшеп, жазып қойыңыз.

3. Бір өсімдіктің топырағын пластик пакетпен жауып, резеңке таспамен бекітіңіз, топырақтың булануын болдырмау үшін.

4. Жабылған өсімдіктің бастапқы салмағын өлшеп, жазып қойыңыз.

5. Екі өсімдікті де жақсы жарықтандырылған аймаққа қойыңыз және белгілі бір уақыт (мысалы, 30 минут) транспирация жүруіне мүмкіндік беріңіз.

6. Уақыт өткеннен кейін, екі өсімдіктің де соңғы салмағын өлшеп, жазып қойыңыз.

7. Әрбір өсімдіктен булану арқылы жоғалған судың салмағын есептеңіз.

8. 3-7-қадамдарды қайталаңыз, бірақ бұл жолы бүкіл өсімдікті (жапырақтарын да) пластик пакетпен жабыңыз, беттік ауданның транспирацияға әсерін зерттеу үшін.

9. Нәтижелерді талдап, екі өсімдіктің транспирация жылдамдығындағы айырмашылықтарды байқаңыз.

Рефлексиялық сұрақтар:

1. Буландыратын беттің (жапырақтар) ауданы транспирация жылдамдығына қалай әсер етті?

2. Буландыратын беттің ауданы мен өсімдік көлемі (кутикула және лептесіктер) арасындағы қатынас транспирация үдерісіне қалай әсер етті?

3. Бұл тәжірибеде транспирация үдерісіне ықпал еткен ішкі және сыртқы факторларды анықтап, түсіндіріңіз.

4. Бұл тәжірибенің нәтижелерін шынайы өмірдегі жағдайларға, мысалы, өсімдік өсуі мен су басқаруына, қалай қолдануға болатынын талқылаңыз.

Бағалау:

1. Студенттер бақылаулары, деректері және нәтижелерді талдауын қамтитын жазбаша зертханалық есеп ұсынады.

2. Студенттер транспирация және оған әсер ететін факторларға қатысты түсініктерін бағаланады.

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

Транспирация процесіне әсер ететін факторлар

Транспирация - өсімдіктердің су буын шығару процесі. Бұл процеске көптеген факторлар әсер етеді, оның ішінде ішкі факторлар да бар. Буландыратын беттің ауданы және оның өсімдік көлеміне қатынасы транспирация жылдамдығына айтарлықтай әсер етеді. Кутикула мен лептесіктер де маңызды рөл атқарады. Бұл факторларды зерттеу өсімдіктердің су алмасуын түсінуге көмектеседі.

Бос орындарды толтырыңыз:

1. Транспирация - өсімдіктердің __ шығару процесі.

2. Буландыратын беттің __ транспирация жылдамдығына әсер етеді.

3. Өсімдік бетінің __ қабаты су буының шығуын реттейді.

4. __ арқылы газ алмасу және су буының шығуы жүреді.

5. Транспирация процесіне ішкі және __ факторлар әсер етеді.

Сөздер банкі: су буын, ауданы, кутикула, лептесіктер, сыртқы

Бірнеше таңдау сұрақтары: Әр сұрақ үшін дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Өсімдіктің қай бөлігі арқылы транспирация көбінесе жүреді?
   a) Тамыр
   b) Сабақ
   c) Жапырақ
   d) Гүл

2. Кутикуланың негізгі қызметі қандай?
   a) Фотосинтез жүргізу
   b) Су буының шығуын шектеу
   c) Оттегі өндіру
   d) Қоректік заттарды сіңіру

3. Лептесіктердің ашылуы мен жабылуын не басқарады?
   a) Жарық
   b) Температура
   c) Ылғалдылық
   d) Барлығы дұрыс

4. Өсімдіктің қай бөлігінде кутикула қабаты болмайды?
   a) Жапырақта
   b) Сабақта
   c) Тамырда
   d) Гүлде

5. Транспирация процесі өсімдікке қалай көмектеседі?
   a) Су мен минералдарды тасымалдауға
   b) Температураны реттеуге
   c) Фотосинтез жүргізуге
   d) a және b жауаптары дұрыс

Ашық сұрақтар: Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Буландыратын беттің ауданы транспирация процесіне қалай әсер етеді? Түсіндіріңіз.

2. Кутикула мен лептесіктердің транспирация процесіндегі рөлін сипаттаңыз.

3. Неліктен кейбір өсімдіктерде транспирация жылдамдығы басқаларға қарағанда жоғары болады? Мысалдар келтіріңіз.

Жауаптар кілті:

Бос орындарды толтырыңыз:

1. су буын

2. ауданы

3. кутикула

4. лептесіктер

5. сыртқы

Бірнеше таңдау сұрақтары:

1. c) Жапырақ

2. b) Су буының шығуын шектеу

3. d) Барлығы дұрыс

4. c) Тамырда

5. d) a және b жауаптары дұрыс

Ашық сұрақтар:

1. Мысалы: Буландыратын беттің ауданы үлкен болған сайын, транспирация процесі жылдамырақ жүреді. Үлкен жапырақты өсімдіктер кішкентай жапырақты өсімдіктерге қарағанда көбірек су буын шығарады. Бұл өсімдіктің су балансын және температурасын реттеуге көмектеседі.

2. Мысалы: Кутикула - өсімдік бетін жабатын балауыз қабат, ол су буының шамадан тыс шығуын болдырмайды. Лептесіктер - жапырақтағы кішкентай саңылаулар, олар арқылы газ алмасу және су буының шығуы жүреді. Лептесіктер ашылып-жабылу арқылы транспирация жылдамдығын реттейді.

3. Мысалы: Кейбір өсімдіктерде транспирация жылдамдығы жоғары болуы мүмкін, себебі олардың жапырақтары үлкен, лептесіктері көп немесе кутикула қабаты жұқа болады. Мысалы, ылғалды ортада өсетін өсімдіктер (папоротниктер) құрғақ аймақтарда өсетін өсімдіктерге (кактустар) қарағанда жылдамырақ транспирация жасайды.