§17.Анаэробты және аэробты жүктеме кезінде бұлшық еттің қажу үдерісі.

9 сынып №18

ДӘІЖО___________

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
«» КММ
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ) жоспары
Аэробты, анаэробты тыныс алу үдерістерімен байланысты бұлшық еттердің қажуы. Аэробты және анаэробты тынысалуға физикалық жүктемелердің әсері. §17.Анаэробты және аэробты жүктеме кезінде бұлшық еттің қажу үдерісі. БЖБ (20-мин)

(Сабақ тақырыбы)

Сабақтың барысы:

ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЖОСПАРҒА ҚОСЫМША

Мәтінмен жұмыс

• Адамның тірек-қимыл жүйесінің белсенді бөлігі: Қаңқа бұлшықеті

• Ағзамыздағы оттекті басты тұтынушы: Бұлшық ет

• Миоциттердің қоректенуі мен тыныс алуын қамтамасыз етеді: Тармақталған қан тамырлары

• Бұлшық ет қажуының 3 себебі:

➢ Оттектің жетіспеушілі, сүт қышқылының жиналуы;

➢ Сіңірдің созылуы;

➢ Бұлшық ет топтарын бақылайтын Жүйке орталықтарының «қажуы»

• Ағзаға оттек тапшылығы бірден түсетін спорт түрлері: Анаэробты

• Ағзаға оттек тапшылығы біртіндеп түсетін спорт түрлері: Аэробты

• «Ағзаның энергетикалық төзімділігі» кімдерде байқалады: Спротшыларда

• «Энергетикалық проблеманы» сезінбейді: Спортшылар

Контекстік ескерту: Бұл кесте аэробты және анаэробты тыныс алудың айырмашылықтарын, әр процестің физикалық белсенділік кезінде бұлшық еттің қажуына қалай әсер ететінін көрсетеді. Аэробты тыныс алу ұзақ энергия шығуына байланысты, ал анаэробты тыныс алу қысқа, қарқынды күш-жігерді қолдайды. Бұл процестерді түсіну 9-сынып оқушыларының бұлшық еттің жұмыс істеп, қажуын талдауға көмектеседі.

ЗЕРТХАНАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕГЕ АРНАЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР

Оқушының аты-жөні: _____________________________________________сыныбы___________

Тақырыбы: «Қолдың күш төзімділігін зерттеу»

Мақсаты: оң және сол қол бұлшықеттерінің төзімділігін зерттеу.

Жұмыс үшін қажет: қол динамометрі, секундомер.

Дененің физикалық даму көрсеткіштерінің бірі - бұлшықет күші. Қазіргі кезде әртүрлі бұлшықеттердің күші жақсы зерттелуде. Алайда көбінесе бұлшықеттердің белгілі бір түрдегі қозғалысын жүзеге асыруға қатысатын бұлшықеттердің күшінің жалпы көрсеткіштері болып табылатын бұлшықеттердің күшін анықтайды. Бұл жұмыстың мақсаты оң және сол қолдың бұлшық еттерінің күшін анықтау, олардың беріктігі тұрақтылығын анықтау болып табылады.

Адамның бұлшықеттерінің күшін анықтау үшін білек динамометрін пайдаланыңыз. Бұл болат кронштейн, ол сізді алақандағы ең үлкен кернеумен сығылады. Шкаланың деформациясы масштабтағы килограммдардың күшін көрсететін көрсеткі арқылы көрсетіледі.

Оң қолдың еркектерде беріктілігі 35-50 кг-нан, сол жағынан - 32-46 кг-ға дейін; әйелдер үшін тиісінше 25-33 кг-на және 23-30 кг-ға дейін жетеді.

Жұмыс барысы:

Сыналушы тік тұрған күйде денеге тік бұрыш жасап диномометр ұстаған қолын бір жағына созады. Екінші қол босаңсытылады. Мұғалім белгісімен сыналушы динамометрде үш рет максималды күшті орындайды. Бұлшықеттің күші жақсы нәтиже бойынша бағаланады.

Қолдың бұлшықеттерінің жұмысқа қабілеттігін анықтау үшін сыналушы 10 еселік күш-жігерді әр 5 секунд сайын жиілікте орындайды. Нәтижесін жазып, формулаға сәйкес жұмысқа қабілеттілік деңгейін анықтайды:

,

Мұндағы: F – жұмысқа қабілеттілік деңгейі;

f₁, f₂, f₃, f_n – жеке бұлшықет күшімен динамометрдің көрсеткіштері;

n – әрекеттер саны.

Бұл көрсеткіштер формула бойынша бұлшықеттердің төмендеу индексін анықтау үшін қолданылады:

,

Мұндағы: S – бұлщық етің жұмысқа қабілеттілік деңгеінің төменеде көрсеткіші;

fmin - ең төменгі күш мәні; fmax – ең жоғарғы күш мәні.

Қажуға анықтама беріңіз, қажу себептерін атаңыз.

Нәтижелер кестеде жазылған.

Қорытынды: ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ БАҒАЛАУ ТАПСЫРМАЛАР

Оқушының аты-жөні: _____________________________________________сыныбы___________

Бұлшықет қажуы және аэробты/анаэробты тыныс алу туралы мәтінге тәуелді сұрақтар:

1. Бір өмірмен байланысты сұрақ: Сіз спортпен шұғылданғанда, бұлшықет қажуының әсері қандай болуы мүмкін?

2. Көп таңдауы бар тапсырма: Аэробты тыныс алу үдерісі кезінде қандай элементтер пайдаланылады?

   • A) Оттегі

   • B) Лактат

   • C) Глюкоза

   • D) Фосфат

3. Салыстыру тапсырмасы: Аэробты және анаэробты тыныс алу арасындағы ең негізгі айырмашылық неде?

4. Сәйкестендіру тапсырмасы: Төмендегі терминдерді олардың анықтамасымен сәйкестендіріңіз:

   • 1) Аэробты тыныс алу

   • 2) Анаэробты тыныс алу

   • 3) Бұлшықет қажуы

   • A) Оттексіз энергия өндірісі

   • B) Оттекпен энергия өндірісі

   • C) Бұлшықеттердің шаршауы

5. Шындық немесе жалған тапсырмасы: "Анаэробты тыныс алу оттексіз жүрмейді." (Шындық немесе жалған?)

6. Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы: Аэробты тыныс алу үдерісінің кезеңдерін дұрыс реттілікпен орналастырыңыз:

   • A) Глюкозаның ыдырауы

   • B) Оттектің пайдалану

   • C) Энергияның шығарылуы

7. Бір дұрыс жауабы бар тапсырмасы: Бұлшықет қажуының негізгі себебі неде?

   • A) Тым көп оттек

   • B) Лактаттың жиналуы

   • C) Энергияның болмауы

8. Бір өмірмен байланысты сұрақ: Спортшы ретінде, аэробты және анаэробты тыныс алу үдерістерінің тиімділігін қалай пайдаланасыз?

9. Көп таңдауы бар тапсырма: Қай жағдайда анаэробты тыныс алу жүргізіледі?

   • A) Ұзақ мерзімді жаттығулар кезінде

   • B) Қысқа, қарқынды жаттығулар кезінде

   • C) Демалу кезінде

10. Салыстыру тапсырмасы: Аэробты тыныс алу үдерісі кезінде қандай энергия көзі қолданылады, ал анаэробты тыныс алу кезінде қандай энергия көзі қолданылады?

Жауаптар кілті:

1. Жауаптар әр түрлі болуы мүмкін, мысалы, шаршау, өнімділіктің төмендеуі.

2. A) Оттегі

3. Аэробты тыныс алу оттекті пайдаланып, анаэробты тыныс алу оттексіз жүреді.

4. 1-B, 2-A, 3-C

5. Шындық

6. B, A, C

7. B) Лактаттың жиналуы

8. Жауаптар әр түрлі болуы мүмкін, мысалы, жаттығу жоспары немесе әдістері.

9. B) Қысқа, қарқынды жаттығулар кезінде

10. Аэробты тыныс алу кезінде глюкоза, анаэробты тыныс алу кезінде лактат.

ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ БАҒАЛАУ ТАПСЫРМАЛАР

Оқушының аты-жөні: _____________________________________________сыныбы___________

Бұлшықет қажуы және тыныс алу үдерістері

Бұлшықет қажуы - бұл физикалық жаттығулар кезінде пайда болатын құбылыс. Ол аэробты және анаэробты тыныс алу үдерістерімен тікелей байланысты. Аэробты тыныс алу - оттегінің қатысуымен энергия өндіру процесі, ал анаэробты тыныс алу - оттегісіз энергия өндіру. Бұлшықет жұмысы кезінде осы екі процесс те маңызды рөл атқарады.

Бос орындарды толтырыңыз:

1. Бұлшықет қажуы __ жаттығулар кезінде пайда болады.

2. Аэробты тыныс алу __ қатысуымен жүреді.

3. Анаэробты тыныс алу процесі __ жүреді.

4. Бұлшықет жұмысы кезінде __ және __ тыныс алу үдерістері маңызды.

5. Ұзақ уақыт бойы жаттығу жасағанда, бұлшықеттерде __ жиналады.

Кілт сөздер: оттегісіз, физикалық, аэробты, сүт қышқылы, оттегінің, анаэробты

Бірнеше таңдау сұрақтары: Әр сұрақ үшін дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Аэробты тыныс алу процесі қандай жағдайда жүреді?
   a) Оттегі жеткіліксіз болғанда
   b) Оттегі мүлдем болмағанда
   c) Оттегі жеткілікті болғанда
   d) Тек қана көмірқышқыл газы болғанда

2. Анаэробты тыныс алу кезінде қандай зат жиналады?
   a) Оттегі
   b) Сүт қышқылы
   c) Көмірқышқыл газы
   d) Су

3. Бұлшықет қажуының негізгі себебі қандай?
   a) Тым көп ұйықтау
   b) Жеткіліксіз тамақтану
   c) Қарқынды физикалық жүктеме
   d) Көп су ішу

4. Қай үдеріс көбірек энергия өндіреді?
   a) Аэробты тыныс алу
   b) Анаэробты тыныс алу
   c) Екеуі бірдей
   d) Ешқайсысы энергия өндірмейді

5. Ұзақ қашықтыққа жүгіру кезінде қай тыныс алу үдерісі басым болады?
   a) Анаэробты
   b) Аэробты
   c) Екеуі де бірдей
   d) Ешқайсысы

Ашық сұрақтар: Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Аэробты және анаэробты тыныс алу үдерістерінің айырмашылығын түсіндіріңіз.

2. Бұлшықет қажуы қалай пайда болады және оны қалай азайтуға болады?

3. Спортшылар үшін аэробты және анаэробты тыныс алу үдерістерін білу неліктен маңызды?

Жауаптар кілті:

Бос орындарды толтырыңыз:

1. физикалық

2. оттегінің

3. оттегісіз

4. аэробты, анаэробты

5. сүт қышқылы

Бірнеше таңдау сұрақтары:

1. c) Оттегі жеткілікті болғанда

2. b) Сүт қышқылы

3. c) Қарқынды физикалық жүктеме

4. a) Аэробты тыныс алу

5. b) Аэробты

Ашық сұрақтар:

1. Аэробты және анаэробты тыныс алу үдерістерінің айырмашылығы:
   Аэробты тыныс алу - оттегінің қатысуымен энергия өндіру процесі. Бұл процесс көп энергия өндіреді және ұзақ уақыт бойы жалғаса алады. Анаэробты тыныс алу - оттегісіз энергия өндіру процесі. Бұл процесс аз энергия өндіреді, бірақ жылдам жүреді. Анаэробты тыныс алу кезінде сүт қышқылы жиналады, ал аэробты тыныс алу кезінде - жоқ.

2. Бұлшықет қажуының пайда болуы және оны азайту:
   Бұлшықет қажуы қарқынды физикалық жүктеме кезінде пайда болады. Бұл кезде бұлшықеттерде сүт қышқылы жиналады, энергия қоры таусылады. Қажуды азайту үшін біртіндеп жаттығу жасау, жеткілікті демалу, дұрыс тамақтану және су ішу маңызды. Сонымен қатар, аэробты және анаэробты жаттығуларды дұрыс үйлестіру де көмектеседі.

3. Спортшылар үшін аэробты және анаэробты тыныс алу үдерістерін білудің маңыздылығы:
   Спортшылар үшін бұл білім өте маңызды, өйткені ол оларға өз жаттығуларын тиімді жоспарлауға көмектеседі. Аэробты жаттығулар төзімділікті арттырады, ал анаэробты жаттығулар күш пен жылдамдықты дамытады. Осы екі үдерісті дұрыс үйлестіру арқылы спортшылар өз өнімділігін арттырып, қажуды азайта алады. Сонымен қатар, бұл білім жарақаттанудың алдын алуға да көмектеседі.

ТЫНЫС АЛУ БӨЛІМІНЕ АРНАЛҒАН ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУ ТАПСЫРМАЛАР

Оқушының аты-жөні: _____________________________________________сыныбы___________

9 сынып 1 БЖБ

«Тыныс алу» бөлімі бойынша жиынтық бағалау тапсырмалары

Оқу мақсаттары:

9.1.4.1 - тыныс алу реакциясының химиялық теңдеуін пайдалана отырып, анаэробты және аэробты тыныс алуды салыстыру.

9.1.4.2- бұлшықет қажуы және аэробты, анаэробты тыныс алу үдерістері арасындағы байланысты қарастыру;

Бағалау критерийлері

Білім алушы:

• Анаэробты және аэробты тыныс алуды салыстырады

• Аэробты және анаэробты тыныс алу үрдістерінің бұлшықеттің қажуына әсерін сипаттайды

Ойлау дағдыларының деңгейі Қолдану

Жоғары деңгей дағдылары

Орындау уақыты 20 минут

1-тапсырма Анықтамаларды пайдаланып тыныс алу түрлерінің химиялық теңдеулерін жазыңыздар

(і) Тыныс алу үдерісі оттектің қатысуынсыз жүреді_______________________________

___________________________________________________________________________

(іі)Тыныс алу үдерісі оттектің қатысуымен жүреді________________________________

___________________________________________________________________________

2-тапсырма. Төменде берілген сипаттарды тиісті бағанға теріп жазыңыз.

А. Тынысалу үдерісінде оттекті қажет етеді

В. Тынысалу үдерісінде оттекті қажет етпейді

С. 36 молекула АТФ түзіледі

Д. 2 молекула АТФ түзіледі

Е. Органикалық заттардың оттексіз ыдырауы жүреді

G. Соңғы өнімі сірке қышқылы және пирожүзім қышқылы

3-тапсырма. Аэробты жаттығулардың анаэробты жаттығуларға қарағанда қарқындылығы төмен екендігін мысалдар келтіре дәлелдеңіз.

___________________________________________________________________________

4-тапсырма. Бұлшықеттің қажуына анаэробты және аэробты тыныс алудың әсерін сипаттаңыз

___________________________________________________________________________

Балл қою кестесі