1-желтоқсан -Тұңғыш президент күні

Сыбайлас жемқорлық ұғымы

“Сыбайлас-жемқорлық” деген“параға сатыпалу”,
“пара” ретінде, "corruptio" дегенлатынсөзін алып,
анықтауға мүмкіндік береді.Рим құқығында сондай-ақ
"corrumpire" түсінік болған, олжалпысөзбен айтқанда
“сындыру, бүлдіру, бұзу, зақымдау, жалғандау, параға
сатыпалу” дегентүсінік бергенде, құқыққа қарсы іс-
әрекетті білдірген. Орыстілінің түсіндірме сөздігі
сыбайлас-жемқорлықты пара беріпсатыпалу,
лауазымдыадамдардың, саясиқайраткерлердің
сатқындығы ретіндесипаттайды.

Сыбайласжемқорлыққақарсымәдениеттіңмәнін«сыбайласжемқорлықұғымыныңмазмұнын, осы
этностықәлеуметтікқұбылыстыңтарихитүп-тамырынтүсінбейінше, ұғынумүмкінемес. Сыбайлас
жемқорлықұғымықазіргіғылымижәнеқоғамдық-саясиәдебиеттекеңіненқолданылады. «Сыбайлас
жемқорлық» сөзі(латынтілінен«corumper») көптегенмағынасыбар: бүлдіру, құлдырау, парағасатып
алу, азғыру, тура жолдантайдыру, притон, құбылмалылық, істібұзу, күйреугеәкелу, бұрмалау, алдау,
қорлау, ар-намысынтаптау, «rumpere» көпмағыналы(бұзу, қирату, заңнанаттапөту, шарттыбұзу)
етістігіменқатарқолданылатын«со» қосымшасысыбайласжемқорлық–бұлбірнешесубъектілердің
қатысуыменіс-қимылжасауекенінкөрсетеді. Бұданөзге, латынша«corruptio» «парағасатыпалу»,
«іріп-шіру» дегендібілдіреді, «сыбайласу» етістігі«біреудіақшаменнемесеөзгеде материалдық
игіліктерменпарағасатыпалу» дегендібілдіреді. Рим құқығында«corrumpire» сөзі«сындыру, бүлдіру,
бұзу, зақымдау, алдау, бұрмалау, парағасатыпалу», сондай-ақ«құлдырау, бұзылғандық, нашаржағдай,
(пікірнемесекөзқарастың) құбылмалылығы» дегенмағынаныбілдіреді[1]. Сыбайласжемқорлық
ұғымыныңжалпығатанымалтұжырымдарыменқатар, латынтермині«corruptio» екітүбірлісөзден
«cor» (жүрек, жан, рух, ақыл-ес) және«ruptum» (бүлдіру, бұзу) шығадыдегенпікірбар. Сондықтан
сыбайласжемқорлықтыңмәнілауазымдытұлғаныпарағасатыпалуданемесеолардыбайытудаемес, ал
әлеуметтікжүйені, оныңішіндемемлекеттікбилікжүйесініңбірлігінбұзуда(ыдырату, іріп-шіру),
мемлекеттің, азаматтардыңзаңдымүдделерінқоғамдағыөзініңжағдайынжекемақсатына
пайдакүнемдікарқылысатыпкетуде.

Сыбайласжемқорлықтуралыұғымдардыңдаму тарихы.
Ежелгідереккөздерді талдаусыбайласжемқорлық мемлекеттікаппараттың туындауыменқатар пайда
болған және әртүрлі тарихидаму кезеңінде барлық елдергесолнемесеөзге дәрежеде тән болды. Сыбайлас
жемқорлықтың пайдаболуыалғашқы деректерінің бірі–ЕжелгіВавилон мұрағаттары (біздің эрамызға
дейінгіXXIV екіншіжартысы), кейінненвавилонпатшасыХаммурапидің атақты заңдары (біздің эрамызға
дейінгіXIX ғасыр). Ежелгіқұқықкөздеріндесыбайласжемқорлықіс-әрекеттержасағаныүшіннақты
жазалануытиісекенікөрсетіледі: «§5. Егерсудья істіталқылап, шешімшығарып, мөрі бар құжатты
дайындаса, сосынөз шешімінөзгертсе, ондабұл судьянышешімінөзгерткенін әшкерелеген жөн және осы
істегіталапсомасынжиырмаесеетіптөлеуі тиіс, оданбөлек жиналыстаоны судьяларорынтағынан
қуылуы тиісжәне олорнынақайтып келіп, соттасудьяларменбірлесіпотырмауытиіс. §6. Егерадам
құдайдың затынұрлап алса, оладамөлтірілуі керек, соныменқатар оның қолынан ұрланған затты
қабылдаған адамда өлтірілуі тиіс» ЕжелгіҮндістанда біздің эрамызға дейінгіІІ ғасыр мен біздің
эрамыздағы ІІ ғасыр арасындабрахман мектептерінің біріқұрастырған Ману Заңдары ежелгіүнді
құқығының ескерткішін, брахманизмнің дінижәне этикалық догматтарынасәйкес үндістердің жекежәне
қоғамдық өміріндегі мінез-құлқын реттейтіннұсқаулар мен ережелердің жинағы білдіреді, соныменқатар
мемлекеттібасқару және сот өндірісі бойыншаөсиеттерді қамтиды. Заңдар судья шенеуніктерін«сот
өндірісінің қағидаларын басшылыққа алуға» шақырды және «әділетсіз шешімшығарып, аспанға қол
жеткізудібілдіретінмәңгілік рахаттанайырылуға болатынын» естесақтауды ескертеді.

Сыбайласжемқорлық туралыкең ауқымды мәліметтер антик дәуірінің мұрасында кездеседі. Ежелгігрек
ойшылдарыПлатон мен Аристотель өз жұмыстарында бірнешеретбиліктіасырапайдаланумен парақорлық-
тың қоғамның экономикалық, саясижәне руханиөміріне күйретуші және бұзушы ықпалы туралыескерткен,
пайдакүнемдік –мемлекеттікбасқаруда жолберілмейтін, сыбайласжемқорлықтың себептерідепатаған.
Аристотель «Саясат» дегенеңбегінде сыбайласжемқорлықты мемлекеттікүйретуге әкелмесе де, азғындауына
әкелетін маңызды фактор депатапкөрсеткен. Сыбайласжемқорлыққа қарсы күресті Аристотель мемлекеттік
тұрақтылықты қамтамасыз етудің негізідепсанаған: «Кезкелгенмемлекеттікқұрылыста ең бастысы–бұл
заңдар және қалған тәртіп арқылы істілауазымдыадамның пайдатабаалмайтындайетіпқұру керек». Кейіннен
Гегель былайдепатапкөрсетті: «Афинадаәрбір азаматтың қандай қаражатқа өмір сүретіні жөнінде есепберуге
міндеттейтінзаң болған, ал қазіргі кездебұнда ешкімнің шаруасыболмауытиісдейді». Рим құқығында
«сыбайласжемқорлық» заң нысаныниеленді. Бұған мысалретіндеримқұқығының жиынтығын –XII кестелер
Заңын (біздің эрамызға дейінгіV ғасыр, латыншаlegesduodecimtabularum) келтіреміз, онда«corrumpere»
терминісоттағы жауапберудіақшаға алмастырунемесесудьяныпараға сатыпалудегенмағынада
пайдаланылады: «Сот ісінжүргізу кезінде(істіталқылау үшін) тағайындал-ған және осы ісбойыншаақша
сомасыналған депайыпталған судья немеседелдалдыөлім жазасынакесетінзаң қаулысын қатал депесептейсің
бе?». Орта ғасыр кезеңінде «сыбайласжемқорлық» ұғымы шіркеулік, канондық мәнді иеленіп, «азғыру»,
«шайтанның азғыруы» және «күнә» ретіндетеологиялық бағытта болды. Латынсөзі «corruptibilitas» адамның
баянсыздығын, бұзылуға бейімделуінбілдіреді. Католицизм діноқуындағы сыбайласжемқорлық
күнәһарлықтың көрінісіне айналды. Италия ойшылымен саясаткеріН. Макиавелли (1469-1527 жж.)
еңбектерінде сыбайласжемқорлықты пайымдауға маңызды серпін берілген. Өзінің «Билеуші» аттыеңбегінде
(1513 ж.) олсыбайласжемқорлықты «жариямүмкіндіктерді жекебасының мүддесіне қарай пайдалану» ретінде
анықтады, сыбайласжемқорлықты алдынала қиын анықталатын, бірақ жеңіл емделетін, ал оласқынып
кеткенде, анықталуы оңай, бірақ емделуіқиын ауруменсалыстырған.

Ол: “...мемлекеттікміндеттердіорындайтынадамдар, сондай-ақ
соларға теңелген адамдар, өздерінің лауазымдықұзыреттерін және
оныменбайланыстымүмкіншілікті немесеөз құзыреттерін
басқаша пайдаланыпмүліктік пайдаалуүшін заңмен
қарастырылмаған мүліктік жайлылықты және артықшылықты
қабылдау, сондай-ақ жекежәне заңды тұлғалармен аталмыш
жайлылықты және артықшылықты оларға заңсыз беруге осы
адамдардыпараменсатыпалу”.

Қазақстандағы жемқорлық
•Қазақстанәлісыбайласқанжемқорлықдеңгейіөтежоғарыелдерқатарында. Бұләлем
елдеріндегісыбайласқанжемқорлықдеңгейінанықтайтынTransparency
Іnternatіonalұйымының2017 жылғықорытындыесебіндекөрсетілген.
•Қазақстан2017 жылғырейтинг бойынша131-орынға шықты.
•Қазақстандазерттеулер1999 жылданбастапжүргізілебастады. Егерсолкездегіелдегі
сыбайласқанжемқорлықдеңгейін(кестеніқараңыз) алсаңыз, 2017 жылғыкөрсеткіштен
айырмашылығыаз. Қазақстандасәлілгерілеуболғанымен, индекс (2,2-2,8 балл) әлітөмен.
Сыбайласқанжемқорлықтанарылғанмемлекеттеиндекс 10 балдыкөрсетеді. Сол
себептен, Қазақстанеңқұрығанда5 балл алуғаұмтылуыкерек. Ал индексі3 балғадейінгі
кезкелгенелдесыбайласқанжемқорлықдеңгейіөтежоғарыболыпесептеледі.

Қазақстанда сыбайласжемқорлыққа қарсы күрес
бастыбасымдықтарының біріретіндеайқындалған
ТМД елдеріарасындабіріншіҚазақстанды әзірледі және «Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы» ҚР Заңын қабылдады, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау, оның мақсаты сыбайлас
жемқорлыққа байланыстытуындайтынқатерлерден Қазақстан
Республикасының ұлттық қауiпсiздiк, қоғамдық жүзеге асыратын
мемлекеттікоргандардың, лауазымдыжәне басқа да адамдардың тиімді
жұмыс істеуінқамтамасыз ету

Сыбайлас-жемқорлықты қалай жоюға
болады?
1.Пара бермеужәне алмау.
2.Мақсаты нәтижелерге жетуүшін, өз
мүмкіншілігіңмен жетугетырыс.
3.Парақорлықты көрсеңіз жергіліктіоргандарға
және ақпарат көздеріне хабар беріңіздер.

СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ -лауазымдық(қызметтік)
өкілеттіктерінжәнесоғанбайланыстымүмкіндіктерін
жекеөзінемеседелдардарарқылыжекеөзінене үшінші
тұлғаларғамүліктік(мүліктікемес) игіліктермен
артықшылықтаралунемесетабу мақсатындазаңсыз
пайдалануы, солсияқтыигіліктермен артықшылықтарды
беру арқылыосы адамдардыпарағасатыпалу.

СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚСУБЪЕКТІЛЕРІ
жауапты
мемлекеттік
лауазымға ие
болатын
тұлғалар
мемлекеттік
функцияларды
орындауға
уәкілетті
тұлғалар
мемлекеттік
функцияларды
орындауға
уәкілетті
тұлғаларға
теңестірілген
тұлғалар
лауазымды
тұлғалар

Сыбайлас жемқорлықтың себептері:
шенеуніктердіңәрекеттеріне, табыстарынажәнешығындарына
қатаңбақылаудыңжеткіліксіздігі
сот жүйесініңжетілмегендігі
сыбайласжемқорлықфактілеріүшінжазалардыңдұрыс
еместігі
жетілмегенэкономика мен қоғамдықбақылаудың
жоқтысы
бюджеттіксаладағыжұмысшыларжалақысыныңтөмендігі
ұлттықдәстүрлермен менталитет

«Сыбайласжемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан
Республикасының Заңы 2015 жылғы 18 қарашада № 410-V ҚРЗ қабылданды.
Әкімшілік сыбайласжемқорлық құқық бұзушылықтар (2014 жылғы 5 шілдедегі
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы ҚР Кодексібойынша)
676-бап -Жекетұлғалардың заңсыз материалдық сыйақы беруi
Жекетұлғалардың мемлекеттiкфункциялардыорындауға уәкiлеттiк берілгентұлғаларға
немесеоларға теңестiрiлген тұлғаларға заңсыз материалдық сыйақы, сыйлықтар, жеңiлдiктер
беруiне қызметтер көрсетуі, егербұл әрекеттерде қылмыстық жазаланатыніс-әрекет
белгiлерiболмаса, –екіжүз айлық есептiккөрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп
соғады.
677-бап -Мемлекеттiкфункциялардыорындауға уәкiлеттiк берілгентұлғаның не оған
теңестiрiлген тұлғаның заңсыз материалдық сыйақы алуы
Мемлекеттiкфункциялардыорындауға уәкiлеттiк берілгентұлғаның не оған теңестiрiлген
тұлғаның жекеөзi немеседелдаларқылы заңсыз материалдық сыйақыны, сыйлықтарды,
жеңiлдiктерді некөрсетілетін қызметтерді ұсынған тұлғалардың пайдасынаәрекеттерi
(әрекетсiздiгi) үшiн осылардыалуы, егермұндай әрекеттер (әрекетсiздiк) мемлекеттiк
функциялардыорындауға уәкiлеттiк берілгентұлғаның неоған теңестiрiлген тұлғаның қызметтiк
өкiлеттiктерiне кiретiнболса, егербұл әрекеттерде қылмыстық жазаланатыніс-әрекет белгiлері
болмаса, –алтыжүз айлық есептiккөрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

311 бап пара
алу
308 бап билікті
немесе қызметтік
өкілеттікті асыра
пайдалану
231 бап
коммерциялық
сатып алу
228 бап
өкілеттіктерді
теріс
пайдалану

Қорыта айтқанда,сыбайлас жемқорлық-бүкіләлемдік індет.Алдағы
уақытта бұл індеттің алдын алу үшін міндетті түрде бүкіл ел болып
атсалысу керек.