7 сынып Химия оқулықпен жасалған тапсырмалар жинағы

§ 5. Атомдар мен молекулалар. Жай және күрделі заттар

1Қатар оқушыларына ұсынылатын тапсырмалар

1. Тест тапсырмалары

1. Атом қандай мағынаны білдіреді?

   • A) Бөлінетін

   • B) Бөлінбейтін

   • C) Қосылатын

   • D) Жанатын

2. Атом-молекулалық ілімін алғаш дамытқан ғалым кім?

   • A) Дж.Дальтон

   • B) К.Робертс

   • C) М.В.Ломоносов

   • D) А.Лавуазье

3. Атом туралы алғаш гипотезаны қай ғалым ұсынды?

   • A) Пифагор

   • B) Демокрит

   • C) Аристотель

   • D) Сократ

4. М.В.Ломоносовтың "Математикалық химияның элементтері" еңбегі қай жылы шықты?

   • A) 1741

   • B) 1805

   • C) 1860

   • D) 1776

5. Заттардың құрамына қарай қандай түрлері бар?

   • A) Күрделі және жай зат

   • B) Жанды және жансыз зат

   • C) Қатты және сұйық зат

   • D) Таза және аралас зат

6. Дж.Дальтон атом-молекулалық ілімін қай еңбегінде сипаттады?

   • A) "Математикалық химияның элементтері"

   • B) "Химиялық философияның жаңа жүйесі"

   • C) "Физикалық негіздер"

   • D) "Атомдық құрылымдар"

7. Атом сөзі грек тілінде қандай мағына береді?

   • A) Қосылатын

   • B) Бөлінетін

   • C) Бөлінбейтін

   • D) Жойылатын

8. Заттардың неден құралатыны туралы ойлар қай ғасырда пайда болды?

   • A) Б.з.д. VI ғасыр

   • B) Б.з.д. V ғасыр

   • C) Б.з. III ғасыр

   • D) XIX ғасыр

9. Бір стакан суда шамамен қанша молекула болады?

   • A) 10610^{6}106

   • B) 101210^{12}1012

   • C) 102410^{24}1024

   • D) 103010^{30}1030

10. Атом және молекула ұғымдарының нақты анықтамасы қай жылы қабылданды?

    • A) 1741

    • B) 1805

    • C) 1860

    • D) 1900

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

Төмендегі сөздерді сәйкес анықтамаларымен сәйкестендіріңіз.

Сөздер	Анықтамалар
Атом	А) Заттың ең кіші бөлшегі, заттың қасиетін сақтайды
Молекула	B) Бөлінбейтін деген мағынаны білдіреді
Демокрит	C) Атом-молекулалық ілімін дамытқан ғалым
М.В.Ломоносов	D) Заттардың бөлінбейтін ұсақ бөлшектерден тұрады деп болжаған
Дж.Дальтон	E) Атомдық ілімді қолданып, кітап жазған ғалым

Жауабы:

• Атом – B

• Молекула – A

• Демокрит – D

• М.В.Ломоносов – C

• Дж.Дальтон – E

3. Жұптық тапсырмалар

1. Тапсырма:
Жұптық топтарға бөлініп, бір-бірлеріңізге келесі сұрақтарды қойып, жауап беріңіздер:

• Атом-молекулалық ілімін алғаш кім дамытты?

• Демокриттің материя туралы гипотезасы қандай?

• М.В.Ломоносовтың химия ғылымына қосқан үлесі неде?

2. Тапсырма:
Мәтіндегі мәліметтерді пайдаланып, атом мен молекула арасындағы айырмашылықтарды талқылаңыздар және түсіндірме жасаңыздар.

3. Тапсырма:
Мәтінге сүйене отырып, жай және күрделі заттардың мысалдарын ойлап табыңыздар және олардың айырмашылықтарын талқылаңыздар.

2. Қатар оқушыларына ұсынылатын тапсырмалар

Тест тапсырмалары

1. М.В.Ломоносов ғылымның қандай салаларында білімін қолданған?

   • A) Физика, химия, математика

   • B) Физика, химия, астрономия, география, тарих

   • C) Биология, химия, физика

   • D) География, биология, философия

2. Молекулалар қалай пайда болады?

   • A) Физикалық процестер нәтижесінде

   • B) Химиялық реакциялар барысында

   • C) Судың булануы кезінде

   • D) Электр тогы әсерінен

3. Атомдар арасындағы химиялық байланыстың нәтижесінде не түзіледі?

   • A) Молекулалар

   • B) Иондар

   • C) Радикалдар

   • D) Элементтер

4. Атом және молекулалар нені сақтайды?

   • A) Заттың массасын

   • B) Заттың қасиеті мен құрамын

   • C) Заттың түсін

   • D) Заттың тығыздығын

5. Суды айыратын аппарат қалай аталады?

   • A) Термометр

   • B) Барометр

   • C) Электролиз аппараты

   • D) Сепаратор

6. Атом дегеніміз не?

   • A) Бөлінбейтін ұсақ бөлшек

   • B) Молекулалардың тобы

   • C) Қатты зат

   • D) Сұйықтықтың қасиеті

7. Молекулалардың негізінде қандай процесстер жүреді?

   • A) Физикалық

   • B) Химиялық

   • C) Термиялық

   • D) Магниттік

8. Қай ғалым химияның негізін қалап, физиканың заңдарын зерттеді?

   • A) Демокрит

   • B) Дж.Дальтон

   • C) М.В.Ломоносов

   • D) И.Ньютон

9. Тұрақты электр тогы әсерінен су қандай элементтерге ыдырайды?

   • A) Оттегі мен сутегі

   • B) Көміртек пен сутегі

   • C) Азот пен оттегі

   • D) Сутегі мен гелий

10. Анализ сөзінің грек тілінен аудармасы қандай мағына береді?

    • A) Қосылу

    • B) Бөліну

    • C) Жіктелу

    • D) Жинақтау

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

Төмендегі терминдерді сәйкес анықтамаларымен сәйкестендіріңіз.

Терминдер	Анықтамалар
Молекула	A) Заттың химиялық бөлінбейтін ең ұсақ бөлшегі
Атом	B) Заттың қасиеттері мен құрамын сақтайтын ұсақ бөлшек
М.В.Ломоносов	C) Ғылымның көптеген салаларында білімін қолданған ғалым
Электролиз аппараты	D) Тұрақты ток әсерінен суды сутегі мен оттегіне ыдырататын құрал
Анализ	E) Заттың құрамын анықтау және бөлшектерге жіктеу әдісі

Жауабы:

• Молекула – B

• Атом – A

• М.В.Ломоносов – C

• Электролиз аппараты – D

• Анализ – E

3. Жұптық тапсырмалар

1. Тапсырма:
Жұптарда келесі сұрақтарды талқылаңыздар:

• М.В.Ломоносов ғылымның қандай салаларында жұмыс жасады?

• Молекула дегеніміз не және оның ерекшеліктері қандай?

• Суды айыру процесінде қандай элементтер пайда болады?

2. Тапсырма:
Төмендегі сұрақтарға жауап іздеңіздер және талқылаңыздар:

• Атом мен молекула арасындағы негізгі айырмашылықтар қандай?

• Электролиз аппараты қандай принцип бойынша жұмыс жасайды?

3. Тапсырма:
Топтық жұмыс жасаңыздар: мәтінді пайдалана отырып, анализ және синтез әдістерінің химияда қандай рөл атқаратынын талқылаңыздар және оны мысалдармен түсіндіріңіздер.

3. Қатар оқушыларына ұсынылатын тапсырмалар

Тест тапсырмалары

1. Джон Дальтон қандай заңдарды ашты?

   • A) Архимед заңы мен Паскаль заңы

   • B) Біркелкі ұйғару заңы және еселі қатынас заңы

   • C) Гравитация заңы және масса сақталу заңы

   • D) Тербеліс заңы және жылу сақталу заңы

2. Жай заттар дегеніміз не?

   • A) Атомдардың әр түрінен түзілген заттар

   • B) Атомдардың бір түрінен түзілген заттар

   • C) Молекулалардың бір түрінен түзілген заттар

   • D) Молекулалардың әр түрінен түзілген заттар

3. Күрделі заттар қалай пайда болады?

   • A) Бір элементтің атомдарынан

   • B) Әртүрлі элементтердің атомдарынан

   • C) Тек оттек атомдарынан

   • D) Су молекулаларынан

4. Қандай заттарға жай заттардың мысалдары жатады?

   • A) Мыс, темір, оттек

   • B) Қант, су, сода

   • C) Азот, көміртек, натрий хлориді

   • D) Аммиак, этан, сутегі

5. Джон Дальтон қандай теория жасады?

   • A) Кванттық теория

   • B) Жылу теориясы

   • C) Атомдық теория

   • D) Магниттік теория

6. Судың молекуласы неден құралады?

   • A) Бір ғана элементтен

   • B) Сутек пен оттек элементтерінен

   • C) Темір мен оттек элементтерінен

   • D) Көміртек пен сутек элементтерінен

7. Күрделі заттар қандай қосылыстар деп аталады?

   • A) Физикалық қосылыстар

   • B) Химиялық қосылыстар

   • C) Механикалық қосылыстар

   • D) Оптикалық қосылыстар

8. Жай заттар қандай қасиетке ие?

   • A) Бір ғана химиялық элементтен тұрады

   • B) Екі не одан да көп химиялық элементтен тұрады

   • C) Әртүрлі молекулалардан тұрады

   • D) Қосылып кеткен химиялық қосылыстардан тұрады

9. Судың формуласы қандай?

   • A) O₂

   • B) CO₂

   • C) H₂O

   • D) N₂

10. Жай заттарға темір, мыс және қандай элемент жатады?

    • A) Сутек

    • B) Оттек

    • C) Көміртек

    • D) Азот

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

Төмендегі сөздерді сәйкес анықтамаларымен сәйкестендіріңіз.

Сөздер	Анықтамалар
Жай заттар	A) Әртүрлі элементтердің атомдарынан тұратын заттар
Күрделі заттар	B) Бір ғана химиялық элементтен түзілген заттар
Джон Дальтон	C) Атомдық теория жасаған ғалым
Сутек және оттек	D) Судың құрамында кездесетін элементтер
Біркелкі ұйғару заңы	E) Қыздырғанда газдардың белгілі заң бойынша әрекет ететіні туралы заң

Жауабы:

• Жай заттар – B

• Күрделі заттар – A

• Джон Дальтон – C

• Сутек және оттек – D

• Біркелкі ұйғару заңы – E

3. Жұптық тапсырмалар

1. Тапсырма:
Жұптарыңызбен келесі сұрақтарды талқылаңыздар:

• Джон Дальтонның атомдық теориясының негізгі қағидалары қандай?

• Жай және күрделі заттардың негізгі айырмашылықтары қандай?

• Судың молекуласы қандай элементтерден тұрады?

2. Тапсырма:
Суретті пайдаланып, судың молекулаларының құрылымын түсіндіріңіздер және әрбір элементтің рөлін анықтаңыздар.

3. Тапсырма:
Мәтінге сүйене отырып, жай және күрделі заттардың қасиеттері туралы жоба жасаңыздар. Жай және күрделі заттардың мысалдарын келтіріңіздер және оларды химиялық құрамына қарай салыстырыңыздар.

Оқулықтағы сұрақтарға жауаптар

Атом және молекула ұғымдарының айырмашылығы неде?

• Атом – заттың ең кіші бөлінбейтін бөлшегі, химиялық элементтің негізгі құрылымдық бөлігі. Атом химиялық реакцияға түскен кезде басқа атомдармен қосылып молекулалар түзеді.

• Молекула – заттың қасиеттерін сақтайтын, атомдардың химиялық байланысы арқылы түзілетін бөлшек. Молекулалар химиялық реакциялар кезінде заттардың құрамын сақтап, бір-бірімен қосылып немесе ажырай алады.

2. Мына тұжырымдарды дәлелдейтін қандай тәжірибелерді білесің?

а) Заттар молекулалардан тұрады;

• Заттардың молекулалық құрылымын дәлелдейтін тәжірибе ретінде газдардың қысымының температураға байланысты өзгеруін зерттейтін тәжірибелерді айтуға болады. Мысалы, Бойль-Мариотт заңы бойынша, қысым мен көлемнің кері пропорционалдығын тексеру молекулалардың қозғалысы бар екенін және заттар молекулалардан тұратынын дәлелдейді.

ә) Молекулалар атомдардан түзіледі;

• Судың электролизі тәжірибесі молекулалардың атомдардан түзілетінін дәлелдейді. Электролиз процесі кезінде су (H₂O) молекуласы құрамындағы сутек пен оттек атомдарына ыдырайды. Бұл молекуланың атомдардан құралғанын көрсетеді.

3. Жай заттардың күрделі заттардан қандай айырмашылықтары бар?

• Жай заттар – бір ғана химиялық элементтің атомдарынан түзілген заттар. Мысалы, оттек (O₂), сутек (H₂), темір (Fe) сияқты заттар.

• Күрделі заттар – әртүрлі химиялық элементтердің атомдарынан түзілген заттар. Мысалы, су (H₂O), көмірқышқыл газы (CO₂), ас тұзы (NaCl) сияқты заттар.

4. Сөз тіркестерінің қайсысы дұрыс?

• а) ауа молекуласы – дұрыс емес (ауа қоспа, молекула емес).

• ә) сут молекуласы – дұрыс емес (дұрысы – су молекуласы, өйткені «сут» сөзі зат атауына сәйкес келмейді).

• б) гелий атомы – дұрыс (гелий жеке атомдар түрінде кездеседі).

• в) сутек молекуласы – дұрыс (сутек молекуласы H₂ түрінде болады).

5. Келесі сөйлемдердегі көп нүктенің орнына тиісті ұғымдарды қойып оқыңыз:

• а) Ауа – қоспа, оның құрамына оттек молекуласы кіреді.

• ә) Су молекуласы сутек пен оттектің атомдарынан түзілген.

• б) Йод молекуласы ауаға таралуына байланысты иісі бөлінеді.

• в) Құрамында қант молекуласы болуына байланысты тосаптың дәмі тәтті болады.

2-тақырып 86. ХИМИЯЛЫК ЭЛЕМЕНТТЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫН ТАНБАЛАРЫ 1-қатар тапсырмалары

Тест тапсырмалары

1. Химиялық элемент дегеніміз не?

   • A) Әртүрлі молекулалар қосындысы

   • B) Белгілі бір атом түрі

   • C) Қоспа түріндегі зат

   • D) Металдар мен бейметалдардың қосындысы

2. Химия ғылымын дұрыс әрі дәл анықтаған ғалым кім?

   • A) Архимед

   • B) Д.И. Менделеев

   • C) М.В. Ломоносов

   • D) Джон Дальтон

3. Д.И. Менделеев химияны қалай анықтады?

   • A) Элементтер мен молекулалар туралы ғылым

   • B) Элементтер мен химиялық қосылыстар туралы ғылым

   • C) Жай және күрделі заттар туралы ғылым

   • D) Элементтер мен атомдар туралы ғылым

4. Белгілі және болашақта алынатын қосылыстар неден түзіледі?

   • A) Тек бейметалдардан

   • B) Тек металдардан

   • C) Химиялық элементтерден

   • D) Газдардан

5. Қанша химиялық элемент түрі белгілі?

   • A) 100

   • B) 108

   • C) 116

   • D) 120

6. Заттарды қандай екі негізгі түрге бөледі?

   • A) Жай заттар және күрделі заттар

   • B) Металдар және бейметалдар

   • C) Сұйықтар және газдар

   • D) Атомдар және молекулалар

7. Химияның негізгі объектісі не?

   • A) Энергия мен қозғалыс

   • B) Химиялық элементтер мен қосылыстар

   • C) Күш пен жылдамдық

   • D) Термодинамика заңдары

8. Күн жүйесі мен жұлдыздар неден түзілген?

   • A) Тек сутек атомдарынан

   • B) Химиялық элементтерден

   • C) Металдар мен бейметалдардан

   • D) Жай заттардан

9. Қай элемент химиялық таңбасына сәйкес жазылған?

   • A) Су - H₂O

   • B) Оттек - C

   • C) Темір - Fe

   • D) Көміртек - N

10. Химиялық элементтердің таңбасы қайдан алынған?

    • A) Ағылшын тілінен

    • B) Латын тілінен

    • C) Грек тілінен

    • D) Француз тілінен

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

Төмендегі сөздерді сәйкес анықтамаларымен сәйкестендіріңіз.

Сөздер	Анықтамалар
Химиялық элемент	A) Атомдардың белгілі бір түрі
Д.И. Менделеев	B) Химияны "элементтер және химиялық қосылыстар туралы ғылым" деп атаған ғалым
Жай зат	C) Бір ғана химиялық элементтен түзілген заттар
Күрделі зат	D) Әртүрлі химиялық элементтердің атомдарынан түзілген заттар
Металдар мен бейметалдар	E) Химиялық элементтердің негізгі екі тобы

Жауабы:

• Химиялық элемент – A

• Д.И. Менделеев – B

• Жай зат – C

• Күрделі зат – D

• Металдар мен бейметалдар – E

3. Жұптық тапсырмалар

1. Тапсырма:
Жұптарыңызбен химиялық элементтер мен қосылыстардың айырмашылығын талқылаңыздар:

• Химиялық элемент дегеніміз не?

• Химиялық қосылыс дегеніміз не?

• Жай және күрделі заттардың ерекшеліктерін түсіндіріңіздер.

2. Тапсырма:
Д.И. Менделеевтің химия туралы анықтамасын талқылап, басқа ғылымдардың осы анықтамадан қалай ерекшеленетінін түсіндіріңіздер.

3. Тапсырма:
Сыныптағы басқа жұптармен бірге әртүрлі химиялық элементтерді анықтайтын таңбаларды жазып, оларды қайдан шыққанын (латын немесе грек тілдері) талдаңыздар.

2-қтара тапсырмалары

. Тест тапсырмалары

1. Жай заттардың қандай түрлері бар?

   • A) Металдар және бейметалдар

   • B) Сұйықтар және газдар

   • C) Күрделі заттар және қоспалар

   • D) Барлық жауап дұрыс

2. Металдарға тән қасиет қайсысы?

   • A) Газ тәрізді күйде болу

   • B) Электр тогын жақсы өткізу

   • C) Иілімсіз және сынғыш болу

   • D) Сұйық күйде болу

3. 20°С температурада қандай бейметалл сұйық күйде болады?

   • A) Йод

   • B) Азот

   • C) Бром

   • D) Көміртек

4. Күрделі заттардың молекулалары неден тұрады?

   • A) Бірдей атомдардан

   • B) Әртүрлі элементтердің атомдарынан

   • C) Тек металдардан

   • D) Сұйық молекулалардан

5. Молекулалары екі атомнан тұратын жай затқа мысал қайсы?

   • A) Азот

   • B) Оттек

   • C) Фтор

   • D) Барлық жауап дұрыс

6. Қай элемент металға жатады?

   • A) Азот

   • B) Көміртек

   • C) Алюминий

   • D) Хлор

7. Күміс қандай топқа жатады?

   • A) Бейметалл

   • B) Металл

   • C) Күрделі зат

   • D) Қоспа

8. Күнделікті тұрмыста пайдаланатын ас тұзы қандай зат түріне жатады?

   • A) Жай зат

   • B) Күрделі зат

   • C) Бейметалл

   • D) Металл

9. Судың ең кіші бөлшегі не деп аталады?

   • A) Атом

   • B) Молекула

   • C) Элемент

   • D) Коспа

10. Судағы оттектің қасиеті қандай?

    • A) Жай зат күйіндегі оттектен өзгеше

    • B) Тек жай заттармен қосылады

    • C) Барлық бейметалдарға тән қасиетке ие

    • D) Металл сияқты қатты күйде болады

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

Төмендегі сөздерді сәйкес анықтамаларымен сәйкестендіріңіз.

Сөздер	Анықтамалар
Жай зат	A) Бір ғана химиялық элементтен құралған зат
Күрделі зат	B) Әртүрлі химиялық элементтерден құралған зат
Металл	C) Электр тогы мен жылуды жақсы өткізетін, иілімді зат
Бейметалл	D) Көпшілігі электр тогын нашар өткізетін, газ немесе қатты күйдегі зат
Молекула	E) Заттың ең кіші бөлшегі, қасиеттерін сақтайды

Жауабы:

• Жай зат – A

• Күрделі зат – B

• Металл – C

• Бейметалл – D

• Молекула – E

3. Жұптық тапсырмалар

1. Тапсырма:
Жұптарыңызбен жай және күрделі заттарды салыстырыңыздар:

• Жай зат пен күрделі заттың анықтамасын айтыңыз.

• Екеуінің қасиеттеріндегі айырмашылықтарды анықтаңыз.

2. Тапсырма:
Металдар мен бейметалдардың қасиеттерін талқылаңыздар:

• Металдарға қандай қасиеттер тән?

• Бейметалдардың қандай ерекшеліктері бар?

• Қорытынды жасай отырып, тұрмыста қайсысы жиі қолданылады және не үшін?

3. Тапсырма:
Молекула мен атом ұғымдарын талқылаңыз:

• Молекула дегеніміз не? Атом дегеніміз не?

• Жай және күрделі заттардың молекулалары қандай атомдардан тұрады?

4. Бос орындарды толтыру

Төмендегі сөйлемдердегі бос орындарға қажетті сөздерді қойып жазыңыз.

1. Алюминий – бұл _______ (металл немесе бейметалл).

2. Көміртек пен оттек – бұл _______ (жай зат немесе күрделі зат).

3. Судың ең кіші бөлшегі _______ деп аталады.

4. Алюминий және мыс – _______ деп аталатын заттар тобына жатады.

5. Бейметалдарға тән қасиет – _______.

3- қтара тапсырмалары

Тест тапсырмалары

1. Химиялық элементтердің таңбаларын алғаш енгізген ғалым кім?

   • A) Джон Дальтон

   • B) Михаил Ломоносов

   • C) Йенс Якоб Берцелиус

   • D) Дмитрий Менделеев

2. Қай жылы Берцелиус қазіргі химиялық элементтердің таңбаларын енгізді?

   • A) 1814 жылы

   • B) 1807 жылы

   • C) 1848 жылы

   • D) 1869 жылы

3. Сутектің химиялық таңбасы қандай?

   • A) O

   • B) C

   • C) N

   • D) H

4. Адам организмін құрайтын негізгі элементтердің бірі қайсысы?

   • A) Хлор

   • B) Азот

   • C) Темір

   • D) Барлығы

5. Адам организміндегі темірдің негізгі қызметі қандай?

   • A) Сүйектерді қатайту

   • B) Тері құрамына ену

   • C) Гемоглобин құрамына кіру

   • D) Ас қорытуға қатысу

6. Кальцийдің негізгі рөлі қандай?

   • A) Қан айналымын реттеу

   • B) Сүйектерге беріктік беру

   • C) Миға қуат беру

   • D) Бұлшық етті нығайту

7. Химиялық элементтің таңбасы қалай белгіленеді?

   • A) Тек санмен

   • B) Латынша атауындағы алғашқы әріптермен

   • C) Кириллица әріптерімен

   • D) Сан және әріптермен бірге

8. Сынаптың латынша атауы қалай оқылады?

   • A) Hydrargyrum

   • B) Kalium

   • C) Hydrogenium

   • D) Cuprum

9. Темірдің организмдегі жалпы салмағы қаншаға жуық?

   • A) 70 кг

   • B) 2 кг

   • C) 6 г

   • D) 20 г

10. Көп қолданылатын химиялық элементтердің таңбаларын үйренудің қажеттілігі неде?

    • A) Кестені жаттау үшін

    • B) Химияны оңай меңгеру үшін

    • C) Ғылымнан ләззат алу үшін

    • D) Есте сақтау қабілетін жақсарту үшін

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

Төмендегі химиялық элементтерді олардың таңбаларымен сәйкестендіріңіз.

Химиялық элемент	Таңбасы
Сутек	A) O
Оттек	B) N
Азот	C) H
Көміртек	D) C
Темір	E) Fe
Калий	F) K
Мыс	G) Cu

Жауабы:

• Сутек – C

• Оттек – A

• Азот – B

• Көміртек – D

• Темір – E

• Калий – F

• Мыс – G

3. Жұптық тапсырмалар

1. Тапсырма:
Жұптарыңызбен химиялық элементтер мен олардың таңбаларын талқылаңыз:

• Химиялық элемент дегеніміз не?

• Неліктен химиялық элементтер таңбамен белгіленеді?

2. Тапсырма:
Адам организмі үшін маңызды элементтерді талқылаңыз:

• Оттек, көміртек, сутек, азот, темір, кальций сияқты элементтердің қандай қызметі бар?

• Осы элементтердің жетіспеуі неге алып келеді?

3. Тапсырма:
Латынша атауларын және химиялық таңбаларын есте сақтау үшін жаттығу жасаңыз:

• Химиялық элементтердің латынша атауларын оқып шығып, сол атауға сәйкес таңбаларын атаңыз.

4. Бос орындарды толтыру

Төмендегі сөйлемдердегі бос орындарға қажетті сөздерді қойып жазыңыз.

1. Адам организмін құрайтын маңызды элементтер: оттек, көміртек, _______ және азот.

2. Йенс Якоб Берцелиус химиялық элементтердің таңбаларын _______ жылы енгізді.

3. Сынаптың латынша атауы - _______.

4. Темірдің химиялық таңбасы _______ деп белгіленеді.

5. Адам сүйегінде кальций элементі _______ береді.

Осы тақырыпқа қосымша тапсырмалар

1. Тест тапсырмалары

1. Химиялық элементтің салыстырмалы атомдық массасы нені білдіреді?

   • A) Элементтің атомдық массасын

   • B) Көміртек атомы массасының 1/12 бөлігімен қатынасын

   • C) Химиялық элементтің таңбасын

   • D) Элементтің тығыздығын

2. Сутектің салыстырмалы атомдық массасы қанша?

   • A) 12

   • B) 16

   • C) 1

   • D) 14

3. Кремнийдің химиялық таңбасы қандай?

   • A) K

   • B) Si

   • C) Ca

   • D) Mg

4. Қорғасынның салыстырмалы атомдық массасы қанша?

   • A) 40

   • B) 24

   • C) 207

   • D) 56

5. Алюминийдің химиялық таңбасы қандай?

   • A) Al

   • B) Ag

   • C) Ca

   • D) Cu

6. Мырыштың салыстырмалы атомдық массасы неге тең?

   • A) 35.5

   • B) 19

   • C) 65

   • D) 137

7. Барийдің таңбасы қандай?

   • A) Br

   • B) Ba

   • C) Be

   • D) Bi

8. Күмістің латынша атауы қалай жазылады?

   • A) Ferrum

   • B) Argentum

   • C) Aurum

   • D) Cuprum

9. Фосфордың салыстырмалы атомдық массасы қанша?

   • A) 32

   • B) 31

   • C) 40

   • D) 28

10. Фтордың химиялық таңбасы қандай?

    • A) Fe

    • B) F

    • C) P

    • D) Si

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

Төмендегі химиялық элементтерді олардың салыстырмалы атомдық массалары мен таңбаларымен сәйкестендіріңіз.

Элемент	Таңбасы	Салыстырмалы атомдық масса
Оттек	A) H	1
Көміртек	B) O	16
Алюминий	C) Ca	40
Темір	D) C	12
Кальций	E) Fe	56
Мыс	F) Al	27
Күміс	G) Cu	64
Қорғасын	H) Ag	108
Фосфор	I) Pb	207
Сутек	J) P	31

Жауабы:

• Оттек – B, 16

• Көміртек – D, 12

• Алюминий – F, 27

• Темір – E, 56

• Кальций – C, 40

• Мыс – G, 64

• Күміс – H, 108

• Қорғасын – I, 207

• Фосфор – J, 31

• Сутек – A, 1

3. Жұптық тапсырмалар

1. Тапсырма:
Жұптарыңызбен химиялық элементтердің салыстырмалы атомдық массаларын талқылаңыз:

• Салыстырмалы атомдық масса неге негізделген?

• Қандай химиялық элементтер адамның организмінде көп кездеседі?

2. Тапсырма:
Берілген элементтерді екі топқа бөліңіз: металдар және бейметалдар. Әр топқа кіретін элементтердің ерекшеліктерін сипаттаңыз.

3. Тапсырма:
Берілген химиялық элементтерді олардың латынша атауларымен сәйкестендіріп, атауларын қайталаңыз.

4. Бос орындарды толтыру

Төмендегі сөйлемдердегі бос орындарға қажетті сөздерді қойып жазыңыз.

1. Көміртек атомы массасының 1/12 бөлігімен қатынасын ________ деп атайды.

2. ________ химиялық таңбасы Fe деп белгіленеді.

3. Кремнийдің салыстырмалы атомдық массасы ________ тең.

4. ________ элементінің таңбасы H.

5. Қорғасынның латынша атауы ________ деп аталады.

Оқулық соңындағы тапсырмаларға жауаптар

1. Химиялық элемент дегеніміз не? Химиялық элемент пен жай зат ұғымдарының айырмашылығы қандай?

Жауабы:
Химиялық элемент — бұл атомның белгілі бір түрін білдіреді және әртүрлі заттардың құрамына кіруі мүмкін.
Жай заттар — бірдей химиялық элементтің атомдарынан ғана тұратын таза заттар. Химиялық элемент және жай зат бір-бірінен ерекшеленеді: химиялық элемент — бұл атом түрінің атауы болса, жай зат — тек бір элементтен тұратын зат.

2. Келесі тұжырымдардың қайсысында химиялық элемент, қайсысында жай зат туралы сөз болады?

а) Азот пен оттек ауаның негізін құрайды;
Жауабы: Жай зат (азот, оттек)

е) Жер қыртысының жартысы оттектің үлесіне тиеді;
Жауабы: Химиялық элемент (оттек)

б) Азот өсімдіктер үшін қажет;
Жауабы: Химиялық элемент (азот)

в) Гелий ең алғаш Күннен табылды.
Жауабы: Химиялық элемент (гелий)

3. Жай заттар қандай үлкен екі топқа бөлінеді және олардың бір-бірінен айырмашылығы неде?

Жауабы:
Жай заттар екі топқа бөлінеді: металдар және бейметалдар. Металдар электр тогын және жылуды жақсы өткізеді, жылтырайды, иілімді. Бейметалдар электр тогын өткізбейді, көбіне газ немесе қатты күйде болады, ал жылтырау қасиетіне ие емес.

4. Химиялық элементтерді қалай таңбалайтынын білесің бе?

Жауабы:
Химиялық элементтерді олардың латынша атауларының бас әрпімен немесе алғашқы екі әрпімен таңбалайды. Мысалы, сутектің таңбасы — H, ал оттек — O, темір — Fe.

5. Атомдық нөмірлері 6, 8, 12, 18, 22, 33, 29, 79, 80-ге тең химиялық элементтерді периодтық жүйеден тауып көрсетіп, оларды атай аласың ба?

Жауабы:

• 6 — Көміртек (C)

• 8 — Оттек (O)

• 12 — Магний (Mg)

• 18 — Аргон (Ar)

• 22 — Титан (Ti)

• 33 — Мышьяк (As)

• 29 — Мыс (Cu)

• 79 — Алтын (Au)

• 80 — Сынап (Hg)

6. Периодтық жүйеде а) ғаламшарлар; ә) атақты ғалымдар; б) мемлекет; в) қалалар құрметіне аталған элементтер бар ма?

Жауабы:
а) Ғаламшарлар құрметіне аталған элементтер: Уран (U), Нептуний (Np), Плутон (Pu)
ә) Атақты ғалымдар құрметіне аталған элементтер: Кюрий (Cm) — Мария Кюри, Менделевий (Md) — Д.И.Менделеев
б) Мемлекет құрметіне аталған элементтер: Полоний (Po) — Польша, Франций (Fr) — Франция
в) Қалалар құрметіне аталған элементтер: Берклий (Bk) — Беркли (АҚШ), Дубний (Db) — Дубна (Ресей)

7. Күкірт сөзін пайдаланып, бірінші сөйлемде күкірт жай зат, екінші сөйлемде химиялық элемент екенін білдіретін екі сөйлем құрастырыңыз.

Жауабы:

1. Күкірт — сары түсті қатты зат, ол жану кезінде жағымсыз иіс шығарады. (Жай зат)

2. Күкірт химиялық элемент ретінде көптеген органикалық қосылыстардың құрамына кіреді. (Химиялық элемент)

6. АТОМ КУРАМЫ МЕН КУРЫЛЫСЫ. ИЗОТОПТАР

1-қатар тапсырмалары

1. Тест тапсырмалары

• Атомның ортасында қандай зарядталған бөлік бар?

  • а) Электрондар

  • б) Ядро

  • в) Нейтрондар

  • г) Протондар

• Электрондардың массасы протон немесе нейтрон массасымен салыстырғанда қалай өзгереді?

  • а) Солай

  • б) 2000 есе жеңіл

  • в) 100 есе ауыр

  • г) Есептелмейді

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

Оқушыларға элементтер мен олардың сипаттамаларын сәйкестендіруді ұсыныңыз. Мысалы:

• Протон - +1 заряд, массасы 1

• Нейтрон - Зарядсыз, массасы 1

• Электрон - -1 заряд, массасы 0.0005

3. Химиялық диктант

• Сыныптағы оқушыларға негізгі сөздер бойынша диктант жаздырыңыз. Мысалы: атом, протон, нейтрон, электрон, ядро, масса, заряд.

• Әр сөздің анықтамасын беріп, оны жазуды сұраңыз.

4. Формула құрастыру

• Темірдің изотопын сипаттау үшін: 2656Fe^{56}_{26}\text{Fe}2656​Fe формуласын құруды ұсыныңыз.

• Әр түрлі элементтер үшін протон, нейтрон, электрон сандарын пайдалана отырып, олардың атомдық құрылымын формулалар арқылы құрастырып, жазуды тапсырыңыз.

5. Есептер шығару

Мысалы, оқушыларға нейтрондардың санын есептеуге арналған тапсырмалар беріңіз:

• Көміртек атомының массалық саны – 12. Протон саны – 6. Нейтрон саны қанша?

  • Шешуі: N=A−ZN = A - ZN=A−Z, мұндағы A=12A = 12A=12, Z=6Z = 6Z=6. Жауап: N=6N = 6N=6.

Бұл тапсырмалар оқушылардың атом құрылысы мен изотоптар тақырыбын толық игеруіне көмектеседі.

2-қатар тапсырмалары

1. Тест тапсырмасы

• Изотоптар дегеніміз не?

  • а) Протон саны бірдей, бірақ нейтрон саны әртүрлі атомдар

  • б) Нейтрон саны бірдей, бірақ протон саны әртүрлі атомдар

  • в) Электрон саны әртүрлі, бірақ атомдық массасы бірдей атомдар

  • г) Барлық атомдар ұқсас

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

• Төменде көрсетілген атомдар мен олардың сипаттамаларын сәйкестендіріңіз:

  • Протий - Нейтрон саны: 0

  • Дейтерий - Нейтрон саны: 1

  • Тритий - Нейтрон саны: 2

3. Химиялық диктант

• Оқушылардан негізгі ұғымдарды жазуды сұраңыз, мысалы: изотоп, протий, дейтерий, тритий, атомдық масса, салыстырмалы атомдық масса. Әр сөздің анықтамасын түсіндіріп, оны жазуды сұраңыз.

4. Есептер шығару

• 1-мысал: Табиғатта кездесетін хлор атомдарының 75%-ы 1735Cl^{35}_{17}\text{Cl}1735​Cl изотопы, ал 25%-ы 1737Cl^{37}_{17}\text{Cl}1737​Cl изотопы. Хлордың орташа атомдық массасын есептеңіз.

  • Шешуі: ACl=35×0,75+37×0,25=35,5A_\text{Cl} = 35 \times 0,75 + 37 \times 0,25 = 35,5ACl​=35×0,75+37×0,25=35,5

• 2-мысал: Сутектің массалары 1, 2, 3-ке тең протий (11H^1_1\text{H}11​H), дейтерий (12H^2_1\text{H}12​H), тритий (13H^3_1\text{H}13​H) изотоптары бар. Әр изотоптағы нейтрон санын анықтаңыз.

  • Шешуі:

    • Протий: 1 протон, 0 нейтрон

    • Дейтерий: 1 протон, 1 нейтрон

    • Тритий: 1 протон, 2 нейтрон

5. Формула құрастыру

• Әр түрлі элементтер мен олардың массалық сандары берілгенде, атом құрамын формула түрінде жазыңыз.

  • Мысалы, магнийдің массалық саны 24, протон саны 12 болса, оның формуласы: 1224Mg^{24}_{12}\text{Mg}1224​Mg.

  • Оқушыларға әртүрлі элементтердің массалық және реттік нөмірлерін бере отырып, өздеріне атомдық формулаларын жаздырыңыз.

Қосымша тапсырмалар

Тест тапсырмалары

1. Атом ядросында қандай бөлшектер бар?

   • а) Протондар мен электрондар

   • б) Протондар мен нейтрондар

   • в) Электрондар мен нейтрондар

   • г) Барлық бөлшектер

2. Электронның заряды қандай?

   • а) +1

   • б) -1

   • в) 0

   • г) +2

3. Протон мен электрон саны бірдей болған кезде атом қандай күйде болады?

   • а) Оң зарядталған

   • б) Теріс зарядталған

   • в) Бейтарап

   • г) Зарядсыз

4. Изотоптар дегеніміз не?

   • а) Электрон саны бірдей атомдар

   • б) Протон саны бірдей, бірақ нейтрон саны әртүрлі атомдар

   • в) Протон саны әртүрлі атомдар

   • г) Бір-біріне ұқсамайтын атомдар

5. Массасы 1-ге тең сутек изотобы қалай аталады?

   • а) Дейтерий

   • б) Протий

   • в) Тритий

   • г) Изотоп

6. Химиялық элементтің атомдық массасы қалай анықталады?

   • а) Тек бір изотоптың массасымен

   • б) Изотоптардың массаларының орташа мәні арқылы

   • в) Атом ядросындағы протон саны бойынша

   • г) Атом ядросындағы электрон саны бойынша

7. Хлордың табиғи изотоптары қанша?

   • а) 1

   • б) 2

   • в) 3

   • г) 4

8. Протийдің нейтрон саны қаншаға тең?

   • а) 1

   • б) 2

   • в) 0

   • г) 3

9. Көміртек атомының қандай изотоптары бар?

   • а) 16, 17, 18

   • б) 12, 13, 14

   • в) 35, 37

   • г) 15, 16, 17

10. Хлордың орташа атомдық массасы шамамен қанша?

    • а) 35,5

    • б) 37

    • в) 35

    • г) 36

Сәйкестендіру тапсырмасы

Төмендегі атом бөлшектері мен олардың сипаттамаларын сәйкестендіріңіз:

Атауы	Сипаттама
Протон	+1 заряд, массасы 1
Нейтрон	Зарядсыз, массасы 1
Электрон	-1 заряд, массасы өте аз

Жұптық тапсырмалар

1. Изотоптарды сипаттау
   Әр жұпқа табиғи элементтердің изотоптарын беріп, олардың атомдық құрылымын анықтауды сұраңыз. Мысалы, хлордың екі изотопы 1735Cl^{35}_{17}\text{Cl}1735​Cl және 1737Cl^{37}_{17}\text{Cl}1737​Cl.

2. Изотоптарды салыстыру
   Әр жұпқа сутектің үш изотобын (протий, дейтерий, тритий) салыстыру тапсырмасын беріңіз. Олардың әрқайсысындағы протон, нейтрон және электрон сандарын анықтаңыз.

3. Атомдық массаны есептеу
   Табиғатта кездесетін хлор изотоптарының пайыздық қатынасына сүйеніп, оның орташа атомдық массасын есептеңіз: ACl=35×0,75+37×0,25=35,5A_\text{Cl} = 35 \times 0,75 + 37 \times 0,25 = 35,5ACl​=35×0,75+37×0,25=35,5.

Бұл тапсырмалар оқушылардың тақырыпты тереңірек меңгеруіне және сыни тұрғыдан ойлауына көмектеседі.

Оқулық соңындағы тапсырмаларға жауаптар

1. Атом қандай бөлшектерден тұрады? Ядроның құрамы қандай?

• Атом үш негізгі бөлшектен тұрады: протондар, нейтрондар және электрондар.

• Ядроның құрамы: Ядроның ішінде оң зарядталған протондар мен зарядсыз нейтрондар орналасады, ал теріс зарядталған электрондар ядроны айналып жүреді.

2. Алюминий (Al), кальций (Ca), мырыш (Zn), йод (I) элементтерінің ядро заряды мен электрон саны қандай?

• Алюминий (Al): Ядро заряды +13, электрон саны 13.

• Кальций (Ca): Ядро заряды +20, электрон саны 20.

• Мырыш (Zn): Ядро заряды +30, электрон саны 30.

• Йод (I): Ядро заряды +53, электрон саны 53.

3. Атомның құрамында 14 протон, 14 нейтрон және 14 электрон болатын химиялық элементті білесің бе? Атомдық массасы мен ядро зарядын анықтай аласың ба? Бұл химиялық элемент қай периодта және қай топта орналасқан?

• Элемент: Кремний (Si), себебі оның құрамында 14 протон бар.

• Атомдық массасы: 14 протон + 14 нейтрон = 28.

• Ядро заряды: +14 (протон санына тең).

• Период: 3.

• Топ: 4 негізгі топта орналасқан.

4. Мына атом ядроларының құрамында неше протон және неше нейтрон бар: 1327Al^{27}_{13}\text{Al}1327​Al, 1840Ar^{40}_{18}\text{Ar}1840​Ar, 2656Fe^{56}_{26}\text{Fe}2656​Fe?

• 1327Al^{27}_{13}\text{Al}1327​Al:

  • Протон саны: 13

  • Нейтрон саны: 27 - 13 = 14

• 1840Ar^{40}_{18}\text{Ar}1840​Ar:

  • Протон саны: 18

  • Нейтрон саны: 40 - 18 = 22

• 2656Fe^{56}_{26}\text{Fe}2656​Fe:

  • Протон саны: 26

  • Нейтрон саны: 56 - 26 = 30

5. Неге 1939K^{39}_{19}\text{K}1939​K және 1840Ar^{40}_{18}\text{Ar}1840​Ar атомдары әртүрлі қасиеттер көрсетеді?

• 1939K^{39}_{19}\text{K}1939​K және 1840Ar^{40}_{18}\text{Ar}1840​Ar атомдарының ядроларының құрамы бір-біріне ұқсас болғанымен, бұл элементтердің электрон саны мен орналасу реті әртүрлі болғандықтан, олардың химиялық қасиеттері де өзгеше. 1939K^{39}_{19}\text{K}1939​K (калий) бір валентті металға жатады және химиялық реакцияларға өте бейім, ал 1840Ar^{40}_{18}\text{Ar}1840​Ar (аргон) инертті газ, сондықтан химиялық реакцияларға бейтарап болып келеді.

6. Неге дейтерийлі суды D₂O ауыр су деп атайды? "Жеңіл және ауыр судың қасиеттерін салыстыру" атты хабарлама дайында.

• Ауыр су (D₂O) – құрамында дейтерий атомдары бар су. Дейтерий – сутектің изотобы, оның ядросында 1 протон мен 1 нейтрон бар, ал қарапайым сутекте (протий) тек 1 протон болады.

• Жеңіл су (H₂O): Протий атомдарынан тұрады және оның молекулалық салмағы D₂O-ға қарағанда төмен.

• Қасиеттерін салыстыру:

  • Тығыздығы: Ауыр судың тығыздығы жеңіл судан жоғары, сондықтан ауыр су суда еркін жүзіп жүрген заттарға әсер етуі мүмкін.

  • Электролиттік қасиеті: Ауыр су H₂O-ға қарағанда электролит ретінде әлсіз болып саналады.

  • Қайнау және қату температурасы: Ауыр судың қайнау температурасы сәл жоғары, ал қату температурасы да H₂O-дан ерекшеленеді.

АУА ЖЭНЕ ОНЫҢ КУРАМЫ

1. Тест тапсырмалары (Жауаптармен бірге)

1. Ауаның негізгі құрамдас бөліктері қандай?

   • A) Оттек пен азот

   • B) Оттек пен көміртек диоксиді

   • C) Азот пен көміртек диоксиді

   • D) Көміртек диоксиді мен су буы

   • Жауабы: A

2. Лавуазье ауаның 4/5 бөлігі ... тұратынын анықтады. Осы бос орынды толтырыңыз.

   • A) Оттектен

   • B) Азоттан

   • C) Көміртек диоксидінен

   • D) Су буынан

   • Жауабы: B

3. Оттекпен реакцияға түспейтін инертті газдарға қайсысы жатады?

   • A) Азот

   • B) Гелий

   • C) Фосфор

   • D) Оттек

   • Жауабы: B

4. Ауадағы оттектің көлемдік үлесі қанша пайызды құрайды?

   • A) 25%

   • B) 80%

   • C) 20%

   • D) 10%

   • Жауабы: C

5. Ауаның құрамы өзгермелі компоненттерінің бірі:

   • A) Неон

   • B) Көмірқышқыл газы

   • C) Азот

   • D) Аргон

   • Жауабы: B

6. Фосфорды жағып, шыны қалпақ астындағы оттектің ... көлемге дейін жоғалып кететіні байқалады.

   • A) 1/2

   • B) 1/4

   • C) 1/5

   • D) 1/6

   • Жауабы: C

7. Оттек қандай мақсатта ауадан алынады?

   • A) Суытқыш зат ретінде

   • B) Жану процесі үшін

   • C) Өнеркәсіптік пайдалану

   • D) Суды тазарту үшін

   • Жауабы: B

8. Инертті газдардың бірі:

   • A) Азот

   • B) Көмірқышқыл газы

   • C) Ксенон

   • D) Фосфор

   • Жауабы: C

9. Азот ауаның көлемдік құрамында қанша пайызды құрайды?

   • A) 25%

   • B) 20%

   • C) 15%

   • D) 80%

   • Жауабы: D

10. Фосфор шыны қалпақ астында жанғанда не болады?

• A) Ауа құрамындағы барлық газдар жанып кетеді

• B) Оттек шығыны орын алады

• C) Көміртек диоксиді түзіледі

• D) Азот жанып кетеді

• Жауабы: B

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

№	Сұрақ	Жауабы
1	Ауаның негізгі құрамдас бөлігі	Азот
2	Ауаның көлемінің 1/5 бөлігі	Оттек
3	Жануға қатысатын газ	Оттек
4	Ауаның құрамындағы инертті газ	Гелий
5	Өзгермелі құрамдас бөліктер	Көмірқышқыл газы, су буы
6	XIX ғасырда ашылған инертті газдар	Неон, Криптон
7	Ауа құрамындағы тұрақты газ	Азот, оттек
8	Ауаның құрамындағы газдар	Азот, оттек, көмірқышқыл газы, инертті газдар

3. Химиялық диктант

Келесі мәтінді бос орындарды толтыра отырып, толықтырыңыз:

Ауаның негізгі құрамы: Ауаның көп бөлігі, яғни ____ пайызын азот құрайды, ал шамамен ____ пайызын оттек құрайды. Лавуазье ауаның құрамын зерттеп, оның газдар қоспасы екенін анықтады. Ауаның құрамында аз мөлшерде инертті газдар, сонымен қатар тұрақсыз мөлшерде көмірқышқыл газы және су буы бар.

Жауаптары: 80, 20.

4. Есептер

1. Есеп: Егер шыны қалпақ астында фосфорды жаққан кезде ауаның 1/5 бөлігі қолданылса, 200 мл ауаның ішінде қанша мл оттек реакцияға түскенін анықтаңыз.

   • Шешімі: 15×200 мл=40 мл\frac{1}{5} \times 200 \, \text{мл} = 40 \, \text{мл}51​×200мл=40мл

   • Жауабы: 40 мл оттек.

2. Есеп: Егер ауа құрамында 78% азот және 21% оттек болса, онда 500 мл ауадағы азот пен оттектің көлемдерін есептеңіз.

   • Шешімі:

     • Азот: 78100×500=390 мл\frac{78}{100} \times 500 = 390 \, \text{мл}10078​×500=390мл

     • Оттек: 21100×500=105 мл\frac{21}{100} \times 500 = 105 \, \text{мл}10021​×500=105мл

   • Жауабы: Азот - 390 мл, оттек - 105 мл.

. Тест тапсырмалары

1. Ауаның құрамында ең көп кездесетін газ қандай?

   • A) Оттек

   • B) Азот

   • C) Көмірқышқыл газы

   • D) Су буы

   • Жауабы: B

2. Лавуазье химияға қандай ұғымдарды енгізді?

   • A) Жану, тыныс алу

   • B) Химиялық элемент, химиялық қосылыс

   • C) Молекула, атом

   • D) Қышқылдық, сілтілік

   • Жауабы: B

3. Ауадағы инертті газдардың көлемдік үлесі қанша?

   • A) 78.08%

   • B) 20.95%

   • C) 0.94%

   • D) 0.03%

   • Жауабы: C

4. Көмірқышқыл газы мен су буының ауадағы мөлшері неліктен өзгереді?

   • A) Желдің күші

   • B) Жану процестері

   • C) Температура мен ылғалдылық

   • D) Ауа қысымының өзгеруі

   • Жауабы: C

5. Лавуазье ауаның құрамын қай жылы дәлелдеді?

   • A) 1743

   • B) 1774

   • C) 1794

   • D) 1766

   • Жауабы: B

6. Ауаның сапасын төмендететін зиянды заттар қандай процестерде пайда болады?

   • A) Жер сілкінісі, жанартау атқылау, өндіріс

   • B) Жану процестері, фотосинтез

   • C) Қар ерігенде, жаңбыр жауған кезде

   • D) Су буының булануы

   • Жауабы: A

7. Автомобильдер жылына қанша тонна отын жағады және қанша тонна оттек тұтынады?

   • A) 1 т отын, 15 т ауа

   • B) 2 т отын, 4,5 т оттек

   • C) 2 т отын, 26-30 т ауа

   • D) 4 т отын, 50 т ауа

   • Жауабы: C

8. Шекті рұқсат етілген концентрацияның (ШРК) міндеті:

   • A) Зиянды заттарды көбейту

   • B) Атмосферадағы газдардың теңдігін сақтау

   • C) Зиянды заттардың концентрациясын ШРК-дан асырмау

   • D) Оттек мөлшерін арттыру

   • Жауабы: C

9. Лавуазье қай жылы дүниеге келді?

   • A) 1740

   • B) 1743

   • C) 1750

   • D) 1745

   • Жауабы: B

10. Қазіргі кезде атмосфераның ластануына ең көп әсер етуші фактор:

    • A) Жануарлар саны

    • B) Жанартау атқылауы

    • C) Автомобильдер

    • D) Құстардың ұшуы

    • Жауабы: C

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

№	Сұрақ	Жауабы
1	Ауаның ең көп мөлшердегі құрамы	Азот
2	Ауадағы 20.95% құрайтын газ	Оттек
3	Атмосфераны ластайтын заттар	Азот оксидтері, күкірт оксидтері
4	Ауаны ластайтын негізгі фактор	Автомобильдер
5	Ауа құрамындағы инертті газ	Гелий, неон, аргон
6	Лавуазье зерттеген ғылым саласы	Химия
7	ШРК міндеті	Зиянды заттар мөлшерін шектеу
8	Жану процесінде азаятын газ	Оттек
9	Ауаның құрамында өзгермелі заттар	Су буы, көмірқышқыл газы
10	Жанартау атқылағанда бөлінетін газдар	Азот және күкірт оксидтері

3. Химиялық диктант

Келесі мәтінді бос орындарды толтырып толықтырыңыз:

Лавуазье 1774 жылы ауаның құрамын анықтап, оның газдардың қоспасы екенін дәлелдеді. Ауаның негізгі құрамдас бөлігі азот болып, ол ауаның 78,08% құрайды. Сонымен қатар, ауаның 20,95% -ы оттек. Ауа құрамында өзгермелі мөлшерде көмірқышқыл газы мен су буы бар, олардың мөлшері ауа райының ылғалдылығы мен температурасына байланысты өзгереді. Қазіргі кезде атмосфераның ластануына әсіресе автомобильдер үлкен үлес қосады, олар жыл сайын орта есеппен 26-30 тонна ауа, оның ішінде 4,5 тонна оттекті тұтынады.

4. Есептер

1. Есеп: Егер ауадағы азоттың көлемдік үлесі 78.08% болса, онда 500 мл ауада қанша азот бар?

   • Шешімі: 78.08100×500=390.4 мл\frac{78.08}{100} \times 500 = 390.4 \, \text{мл}10078.08​×500=390.4мл

   • Жауабы: 390.4 мл азот.

2. Есеп: Егер 2 тонна отын жағуға 26 тонна ауа қажет болса, оның ішінде қанша тонна оттек жұмсалатынын анықтаңыз (оттектің үлесі – 20.95%).

   • Шешімі: 20.95100×26=5.447 т \frac{20.95}{100} \times 26 = 5.447 \, \text{т}10020.95​×26=5.447т

   • Жауабы: 5.447 т оттек.

3. Есеп: Егер ауаның көлемінің 1/5 бөлігі оттек болса, 200 мл ауада қанша оттек бар?

   • Шешімі: 15×200=40 мл\frac{1}{5} \times 200 = 40 \, \text{мл}51​×200=40мл

   • Жауабы: 40 мл оттек.

1. Тексеру сұрақтары

1. Ауадағы оттек пен азоттың мөлшерін қандай тәжірибелермен анықтауға болады?

   • Жауап: Оттектің көлемін анықтау үшін фосфорды шыны қалпақ астында жағу тәжірибесі қолданылады. Фосфор жанғанда оттек жұмсалып, су деңгейі ауа көлемінің 1/5 бөлігіне дейін көтеріледі, бұл ауаның 20%-ы оттек екенін көрсетеді. Азот қалған көлемді құрайды.

2. Қандай инертті газдарды білесің?

   • Жауап: Гелий (He), неон (Ne), аргон (Ar), криптон (Kr), ксенон (Xe).

3. Атмосфераның ластану себептерін ата.

   • Жауап: Автомобиль газдары, өнеркәсіптік қалдықтар, жанартау атқылауы, өндіріс орындарынан шығатын азот оксидтері, күкірт оксидтері және тұрмыстық қалдықтар.

4. Атмосфераны ластанудан сақтау үшін өз ұсынысыңды айт.

   • Жауап үлгісі: Көлік санын азайтып, электр көліктерін қолдану, зауыттар мен фабрикаларда көпсатылы сүзгілер орнату, қалаларда және өндірістік аймақтарда ағаштар мен өсімдіктер отырғызу, халыққа экологиялық білім беру және экологиялық нормаларды қатаң бақылау қажет.

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

№	Сұрақ	Жауабы
1	Ауаның көлемі бойынша азот үлесі	78%
2	Ауаның көлемі бойынша оттек үлесі	21%
3	Ауаны шаң мен тұманнан тазарту тәсілі	Электр сүзгілер, циклон аппараттары
4	Экологиялық бағдарлама атауы	"Жасыл ел"
5	Ластанудың негізгі көзі	Автокөліктер, өндірістік орындар
6	Инженерлік құралдар	Көпсатылы тазарту аппараттары
7	Шаң мен зиянды газдардан сақтану тәсілі	Ағаштар, шөптесін өсімдіктер отырғызу
8	Лавуазье зерттеген газдың түрі	Оттек пен азот
9	Ауаны ластаушы химиялық заттар	Азот оксидтері, күкірт оксидтері
10	Ауаның өзгермелі компоненттері	Көмірқышқыл газы, су буы

3. Тест тапсырмалары

1. Ауаның негізгі құрамы қандай газдардан тұрады?

   • A) Оттек және гелий

   • B) Азот және оттек

   • C) Көмірқышқыл газы және су буы

   • D) Гелий және ксенон

   • Жауап: B

2. Лавуазье ауаның құрамын қай жылы дәлелдеді?

   • A) 1774

   • B) 1794

   • C) 1781

   • D) 1768

   • Жауап: A

3. Қазіргі уақытта ауаның ластануына негізгі үлес қосатын фактор қандай?

   • A) Көліктер

   • B) Жер сілкінісі

   • C) Табиғи қоқыстар

   • D) Ағаштардың көбеюі

   • Жауап: A

4. Ауаны шаң мен тозаңнан тазарту үшін ең көп қолданылатын құрылғы қандай?

   • A) Су сүзгілері

   • B) Электр сүзгілері

   • C) Газ баллондары

   • D) Циклон аппараттары

   • Жауап: D

5. "Жасыл ел" бағдарламасы қандай мақсатта енгізілді?

   • A) Қалаларды жандандыру

   • B) Ағаш отырғызу және ормандарды қалпына келтіру

   • C) Суды үнемдеу

   • D) Өнеркәсіп орындарын ашу

   • Жауап: B

6. Ауаның ластануын болдырмауға арналған негізгі шара қандай?

   • A) Жер сілкінісінің алдын алу

   • B) Қала айналасында ағаш отырғызу

   • C) Көлік санын көбейту

   • D) Су көздерін ластау

   • Жауап: B

7. Қазақстанда соңғы жылдары қанша ағаш отырғызылды?

   • A) 1 млн

   • B) 2 млн

   • C) 3 млн

   • D) 4 млн

   • Жауап: C

8. Ауаны өнеркәсіптік қалдықтардан тазарту үшін қандай шаралар қабылдануда?

   • A) Зиянды газдарды ыдырату

   • B) Қалдықтарды қоқысқа тастау

   • C) Көпсатылы тазарту аппараттарын орнату

   • D) Қала маңында өндіріс ашу

   • Жауап: C

9. Шекті рұқсат етілген концентрацияның (ШРК) міндеті қандай?

   • A) Зиянды заттарды көбейту

   • B) Қоршаған ортаға зиянды заттар көлемін азайту

   • C) Ауа көлемін арттыру

   • D) Ауаны тазалау

   • Жауап: B

10. Лавуазье қай елдің ғалымы болған?

    • A) Германия

    • B) Франция

    • C) Англия

    • D) Италия

    • Жауап: B

4. Эссе жазу тапсырмасы

Тақырып: "Атмосфераның ластануын болдырмау жолдары мен олардың маңызы"

Нұсқаулық: Эсседе атмосфераның ластануының негізгі себептерін, оның экологиялық зардаптарын және ластануды болдырмау үшін өзің ұсынатын шараларды талдаңыз. Сонымен қатар, "Жасыл ел" бағдарламасының маңыздылығын, қала экологиясына қосар үлесін және қоршаған ортаны қорғауда өзің жасай алатын іс-әрекеттерді қарастырыңыз.

9. ЖАНУ Кунделікті турмыста біз табиги газ, ағаш.

1. Тексеру сұрақтары

1. Заттардың жану реакциясы қалай жүреді?

   • Жауап: Жану реакциясы — заттардың ауадағы оттекпен әрекеттесу процесі, бұл кезде жылу және жарық бөлінеді. Реакция нәтижесінде оксидтер түзіледі.

2. Жану өнімдері қалай аталады?

   • Жауап: Жану өнімдері оксидтер деп аталады.

3. Жану реакциясының қандай ерекшеліктері бар?

   • Жауап: Жану кезінде жылу және жарық бөлінеді. Жай заттардың атомдары оттек атомдарымен қосылып, нәтижесінде оксидтер түзеді.

4. Қандай заттар жанғанда улы өнімдер түзіледі?

   • Жауап: Күкірт жанғанда улы күкірт (IV) оксиді, көмір жанғанда көміртек (IV) оксиді түзіледі.

5. Заттардың жану үшін қандай жағдайлар қажет?

   • Жауап: Жану процесі үшін оттек және белгілі бір тұтану температурасы қажет.

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

№	Сұрақ	Жауап
1	Жану реакциясының өнімдері	Оксидтер
2	Көміртектің жану өнімі	Көміртек (IV) оксиді
3	Күкірттің жану өнімі	Күкірт (IV) оксиді
4	Жану кезінде бөлінетін энергия түрлері	Жылу және жарық
5	Жай заттардың оттекпен әрекеттесу нәтижесі	Тотығу реакциясы
6	Фосфордың жану өнімі	Фосфор (V) оксиді
7	Жану реакциясында түзілетін химиялық зат	Оксид
8	Жану реакциясының негізгі шарты	Оттек
9	Тұтану үшін қажет температура	Тұтану температурасы
10	Жану процесі жүретін орта	Ауа немесе оттек

3. Тест тапсырмалары

1. Заттардың жануы үшін қандай заттың қатысуы қажет?

   • A) Сутек

   • B) Оттек

   • C) Көміртек

   • D) Азот

   • Жауап: B

2. Фосфор жанған кезде қандай оксид түзіледі?

   • A) Фосфор (III) оксиді

   • B) Фосфор (IV) оксиді

   • C) Фосфор (V) оксиді

   • D) Фосфор (VI) оксиді

   • Жауап: C

3. Күкірт жанғанда түзілетін өнімді ата.

   • A) Күкірт (II) оксиді

   • B) Күкірт (IV) оксиді

   • C) Күкірт (V) оксиді

   • D) Күкірт (VI) оксиді

   • Жауап: B

4. Жану реакциясында қандай энергия түрлері бөлінеді?

   • A) Жылу және жарық

   • B) Су буы және жылу

   • C) Электр және жарық

   • D) Жарық және су буы

   • Жауап: A

5. Көмір жанғанда түзілетін оксид қандай?

   • A) Көміртек (II) оксиді

   • B) Көміртек (III) оксиді

   • C) Көміртек (IV) оксиді

   • D) Көміртек (V) оксиді

   • Жауап: C

4. Химиялық диктант

Келесі сөйлемдерді аяқтап жазыңыз:

1. Жану — заттардың ______ және ______ бөлінуімен жүретін химиялық реакция.

   • Жауап: жылу, жарық

2. Жану өнімдері — бұл ______ деп аталатын заттар.

   • Жауап: оксидтер

3. Көмір жанғанда түзілетін өнім ______ деп аталады.

   • Жауап: көміртек (IV) оксиді

4. Күкірттің жану кезінде ______ иісі бар улы газ түзіледі.

   • Жауап: өткір

5. Заттардың жануы үшін оттек және белгілі бір ______ қажет.

   • Жауап: тұтану температурасы

5. Есептер

1. Егер 10 г көмір жанғанда 20 г көміртек (IV) оксиді түзілсе, жану реакциясының теңдеуін жазыңыз.

   • Жауап: C+O2→CO2C + O_2 \rightarrow CO_2C+O2​→CO2​

2. Фосфордың 5 г мөлшері оттекте жанғанда қанша грамм фосфор (V) оксиді түзілетінін есептеңіз (фосфордың молекулалық массасы — 31 г/моль).

   • Жауап: 4P+5O2→2P2O54P + 5O_2 \rightarrow 2P_2O_54P+5O2​→2P2​O5​

1. Тексеру сұрақтары

1. Темір оттекте жанғанда қандай зат түзіледі?

   • Жауап: Темір оттекте жанғанда темір қақ (темір оксиді) түзіледі.

2. Металдардың оттекпен әрекеттесу реакциясы әрдайым жану арқылы жүре ме?

   • Жауап: Жоқ, кейбір металдар, мысалы, мыс, оттекпен жанбай, баяу тотығып, оксид түзеді.

3. Парафин шамы жанғанда қандай өнімдер түзіледі және олардың пайда болғанын қалай анықтауға болады?

   • Жауап: Парафин шамы жанғанда су және көмірқышқыл газы түзіледі. Су тамшылары стаканның қабырғасында көрінеді, ал эек суын құйып шайқағанда ерітінді лайланады.

4. Баяу тотығу деген не, және оның мысалын келтір.

   • Жауап: Баяу тотығу — оттекпен баяу әрекеттесу, нәтижесінде жылу біртіндеп бөлінеді. Мысалы, қи шірігенде жылу бөлінеді.

5. Жану реакцияларының жылу көздері қандай күйде болады?

   • Жауап: Жану реакциялары үшін отын үш күйде қолданылады: қатты, сұйық және газ түрінде.

2. Сәйкестендіру тапсырмасы

№	Сұрақ	Жауап
1	Темірдің оттекте жану өнімі	Темір қақ (темір оксиді)
2	Мыс оттекте жанғанда түзілетін зат	Мыс (II) оксиді
3	Балауыз жанғанда түзілетін өнімдер	Су және көмірқышқыл газы
4	Қатты отын түрлерін ата	Антрацит, тас көмір, ағаш
5	Жану өнімдері	Оксидтер
6	Баяу тотығудың мысалы	Киіннің шіруі
7	Парафин шамы жанғанда байқалатын зат	Су тамшылары
8	Жану кезінде бөлінетін энергия	Жылу
9	Жану кезінде түзілетін химиялық қосылыс	Оксид
10	Баяу тотығу кезінде жылудың бөлінуі	Біртіндеп

3. Тест тапсырмалары

1. Темір жанғанда қандай өнім түзеді?

   • A) Темір (II) оксиді

   • B) Темір қақ (темір оксиді)

   • C) Темір (III) оксиді

   • D) Таза темір

   • Жауап: B

2. Жану кезінде қандай энергия бөлінеді?

   • A) Электр энергиясы

   • B) Жылу және жарық

   • C) Тек жылу

   • D) Химиялық энергия

   • Жауап: B

3. Парафин шамының жануы кезінде түзілетін газ қалай анықталады?

   • A) Су тамшылары арқылы

   • B) Эк суының лайлануымен

   • C) Шамның түтін шығаруымен

   • D) Жарқырау арқылы

   • Жауап: B

4. Мыс оттекте жанғанда қандай зат түзіледі?

   • A) Мыс сульфиді

   • B) Мыс оксиді

   • C) Темір оксиді

   • D) Сутек газы

   • Жауап: B

5. Қатты отынға қандай заттар жатады?

   • A) Сұйық мұнай өнімдері

   • B) Тас көмір, ағаш, шымтезек

   • C) Табиғи газ

   • D) Металл ұнтақтары

   • Жауап: B

4. Химиялық диктант

Келесі сөйлемдерді аяқтаңыз:

1. Темір оттек бар ыдыста жанғанда ______ түзеді.

   • Жауап: темір қақ (темір оксиді)

2. Металдардың оттекпен әрекеттесуі әрдайым ______ арқылы жүрмейді.

   • Жауап: жану

3. Балауыз жанғанда түзілетін өнімдер — ______ және ______.

   • Жауап: су, көмірқышқыл газы

4. Баяу тотығу кезінде ______ біртіндеп бөлінеді.

   • Жауап: жылу

5. Күйік кезінде пайда болатын жылу жылыжайларда ______ ретінде қолданылады.

   • Жауап: жылу көзі

5. Есептер

1. 10 г темір оттекпен әрекеттескенде қанша грамм темір оксиді (темір қақ) түзіледі? Теңдеуін жазыңыз.

   • Жауап: 3Fe+2O2→Fe3O43Fe + 2O_2 \rightarrow Fe_3O_43Fe+2O2​→Fe3​O4​

2. 5 г күкірт оттекпен әрекеттесіп, қанша грамм күкірт (IV) оксиді түзілетінін есептеңіз. (Күкірттің молекулалық массасы — 32 г/моль)

   • Жауап: S+O2→SO2S + O_2 \rightarrow SO_2S+O2​→SO2​

1. Тексеру сұрақтары

1. Жану қандай құбылысқа жатады?

   • Жауап: Жану — жылу мен жарық бөле жүретін химиялық реакция, тотығу процесі.

2. Жану кезінде қандай химиялық реакция белгілері байқалады?

   • Жауап: Жылу мен жарық бөлінуі, кейде газдар мен түтіннің түзілуі байқалады.

3. Жану реакциясының нәтижесінде түзілетін өнім қалай аталады?

   • Жауап: Жану нәтижесінде түзілетін өнім оксид деп аталады.

2. Толықтыру тапсырмасы

Берілген сөйлемдерді толықтырыңыз:

1. Жану процесінің жүзеге асуы үшін үш негізгі шарт қажет: ________, ________ және ________.

   • Жауап: отын, оттек, жылу.

2. Жану процесін тоқтату үшін оттектің келуін тоқтату, температураны төмендету немесе ________ жою қажет.

   • Жауап: жану көзін.

3. Жану кезінде түзілетін өнімдер әдетте ________ деп аталады.

   • Жауап: оксидтер.

4. Өрт сөндіру үшін отынның үстіне ________ шашып, оттектің келуін тоқтатады немесе ________ арқылы салқындатады.

   • Жауап: көмірқышқыл газы, су.

5. Қатты отын түрлеріне ________ және ________ жатады, ал сұйық отынға ________ жатады.

   • Жауап: көмір, ағаш; бензин, керосин, мазут.

3. Сәйкестендіру тапсырмасы

№	Сұрақ	Жауап
1	Жану процесінің үш негізгі құраушысы	Отын, оттек, жылу
2	Жану кезінде бөлінетін энергия	Жылу және жарық
3	Жану реакциясының нәтижесінде түзілетін өнім	Оксид
4	Сұйық отын түрлері	Бензин, керосин, мазут
5	Жану процесін тоқтату әдісі	Оттектің келуін тоқтату, су құю
6	Қатты отын түрлері	Антрацит, ағаш
7	Жану кезінде байқалатын негізгі белгі	Жылу мен жарық бөлу

4. Тест тапсырмалары

1. Жану процесінің басталуы үшін қандай үш шарт қажет?

   • A) Жылу, оттек, отын

   • B) Температура, қысым, отын

   • C) Отын, көмір, жарық

   • D) Газ, сұйық, қатты

   • Жауап: A

2. Жану реакциясының нәтижесінде түзілетін химиялық қосылыс қалай аталады?

   • A) Тұз

   • B) Қышқыл

   • C) Оксид

   • D) Негіз

   • Жауап: C

3. Өрт сөндіру үшін қай тәсілді қолдануға болады?

   • A) Оттектің келуін тоқтату

   • B) Қосымша отын қосу

   • C) Температураны жоғарылату

   • D) Отқа спирт шашу

   • Жауап: A

4. Жанатын заттың үш күйде қолданылатын түрлері қалай аталады?

   • A) Қатты, сұйық, газ тәрізді

   • B) Сұйық, бу, сұйық

   • C) Тек қатты

   • D) Жарық, оттек, отын

   • Жауап: A

5. Жазбаша тапсырма

1. Жану процесін тоқтату үшін қолданылатын әдістерді сипаттап жазыңыз.

   • Жауап мысалы: Жану процесін тоқтату үшін оттектің келуін тоқтату, жану температурасын төмендету немесе жану көзін жою қажет. Мысалы, кішігірім өртті брезентпен немесе құммен жабуға болады. Су құю арқылы отты сөндіруге болады, себебі су отын мен оттек арасындағы байланысты азайтып, жану температурасын төмендетеді.

2. Қатты, сұйық және газ тәрізді отын түрлеріне мысалдар келтіріп, олардың қолдану аймақтарын түсіндіріңіз.

   • Жауап мысалы: Қатты отын түрлеріне көмір мен ағаш жатады, оларды электр станцияларында және жылытқыш пештерде қолданады. Сұйық отынға бензин және керосин жатады, олар көлік қозғалтқыштарында қолданылады. Газ тәрізді отынға табиғи газ және өнеркәсіп газдары жатады, оларды тұрмыстық және өнеркәсіптік мақсаттарда қолданады.

Оқулық соңындағы тапсырмалар жауаптары

1. Жану қандай құбылысқа жатады?

• Жауап: Жану — бұл жылу мен жарық бөліп шығаратын химиялық реакция, негізінен оттекпен тотығу процесі.

2. Жану кезінде химиялық реакцияның қандай белгілері байқалады?

• Жауап: Жану кезінде жылу мен жарықтың бөлінуі, газдардың (мысалы, көмірқышқыл газы, су буы) және кейде түтіннің (оксидтер) түзілуі байқалады.

3. Жану реакциясының нәтижесінде түзілетін өнім қалай аталады?

• Жауап: Жану реакциясының нәтижесінде түзілетін өнім оксид деп аталады, мысалы, көміртек (IV) оксиді.

4. Заттардың оттекте жануы мен ауада жануында қандай айырмашылық бар?

• Жауап: Оттекте жану — бұл заттардың оттекпен тікелей әрекеттесуі, ол өте тез және жарылысқа жақын жүреді. Ауада жану — бұл заттардың оттекпен баяу әрекеттесуі, себебі ауада оттектің концентрациясы төмен (шамамен 21%). Ауада жану баяу, тіпті кейде тек тотығу процесі арқылы жүруі мүмкін.

5. Жай заттар мен күрделі заттардың жануының ұқсастығы мен айырмашылығы неде?

• Жауап: Жай заттар (мысалы, оттек, көмір) жанғанда тек бір немесе екі элементтің оксидтері түзіледі, ал күрделі заттар (мысалы, балауыз, бензин) жанғанда олардың құрамындағы барлық элементтердің оксидтері түзіледі. Ұқсастық — екеуінде де тотығу реакциясы жүреді, айырмашылық — реакцияның өнімдерінің саны мен түрі.

6. Тұтану температурасы деген не?

• Жауап: Тұтану температурасы — бұл заттың жану үшін қажетті температура, яғни бұл температураға жеткенде зат оттекпен реакцияға кірісіп, жану процесі басталады.

7. Өртті болдырмаудың шараларын ата.

• Жауап:

  • Оттектің келуін шектеу (мысалы, брезент немесе құм пайдалану).

  • Температураны төмендету (суды құю).

  • Өрт сөндіргіштерді пайдалану.

  • Жанатын заттарды дұрыс сақтау.

8. Мына жағдайларда:

а) адамның үстіндегі киімі жанғанда; б) бензин от алғанда; в) ағаш үй өртенгенде, өрт сөндірудің қандай құралдары қолданылады?

• Жауап:

  • а) Адам киімі жанғанда: брезент немесе арнайы өрт сөндіру жамылғысы пайдаланылады, сондай-ақ, егер бар болса, су.

  • б) Бензин от алғанда: көмірқышқыл газы бар өрт сөндіргіштер немесе құм, судан аулақ болу.

  • в) Ағаш үй өртенгенде: су, өрт сөндіргіш немесе брезент.

9. Адам организмінде оттектің массалық үлесі 65% болатыны белгілі. Егер адам организмінің массасы 70 кг болса, онда қанша оттек болады?

• Жауап:

  • Формула: Оттек массасы=Жалпы масса×Оттек үлесі\text{Оттек массасы} = \text{Жалпы масса} \times \text{Оттек үлесі}Оттек массасы=Жалпы масса×Оттек үлесі

  • Оттек массасы=70 кг×0.65=45.5 кг\text{Оттек массасы} = 70 \, \text{кг} \times 0.65 = 45.5 \, \text{кг}Оттек массасы=70кг×0.65=45.5кг

1. Оксидтер дегеніміз не? Оксидтердің қандай түрлерін атайсыз?

• Жауап: Оксидтер — бұл оттекпен әрекеттесетін заттар, олардың құрамында оттек атомы бар. Оксидтер екі негізгі түрге бөлінеді:

  • Негіздік оксидтер — металдардан түзілетін оксидтер (мысалы, Na₂O, CaO).

  • Қышқылдық оксидтер — бейметалдардан түзілетін оксидтер (мысалы, CO₂, SO₂).

2. Оксидтерді кестеге сәйкес жіктеу

Негіздік оксидтер	Қышқылдық оксидтер
BaO	CO₂
Li₂O	SO₂
CuO	NO
	P₂O₅
	SiO₂

3. Су сутек оксиді болып табылады. Судың маңызы туралы әңгіме құрастыр.

• Жауап: Су — өмірдің негізі. Ол барлық тірі организмдердің өмір сүруі үшін қажет. Су организмің 70%-ын құрайды және көптеген физиологиялық процестерде, соның ішінде тамақтың сіңуі, токсиндердің шығарылуы және терморегуляцияда маңызды рөл атқарады. Су экосистемада да үлкен рөл атқарады, өйткені ол өсімдіктердің өсіп-өнуіне, жануарлардың тіршілігіне және климаттың реттелуіне әсер етеді. Судың маңызы адамзат қоғамында да өте жоғары. Ол ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте және тұрмыста қолданылады. Судың таза болуы, оның ластануын болдырмау және сақталуы — экологияның маңызды аспектілері.