7-сыныпқа арналған қазақ тілі мен әдебиет пәнінен олимпиада тапсырмасы 1-кезең

Олимпиада тапсырмалар

ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ 

7-СЫНЫП

 I Көркем мәтінмен жұмыс. 

Бұрынғы өткен заманда,
Дін мұсылман аманда,
... Жиделі Байсын жерінде,
Қоңырат деген елінде
Байбөрі деген бай бопты,
Төрт түлігі сай бопты.
Тоқсан мың екен қорасы,
Мұрындық, ноқта тимеген,
Түйешілер мінбеген
Сексен мың екен маясы.
Шұрқырап жатқан бір жылқы,
Тоғай сайын мың жылқы.
Есебі жоқ көп жылқы —
Жиделі Байсын даласы.
Өз алдына бір бөлек
Торысы мен қарасы.
Аңдай болып көрінген
Бозы менен аласы.
Соншама бай болса да,
Жоқ еді ердің баласы.

Сұрақтар мен тапсырмалар. 

1. Жырды жалғастырып, соңына дейін оқыңдар. 

2. Алпамысқа мінездеме беріңдер. 

3. Жырдың мазмұнына жоспар құрыңдар. 

4. «Ердің ісі елі үшін» деген тақырыпта эссе жазыңдар. 90-100 сөз.

II Мәтінді оқып, тапсырмаларын орындаңдар.

Ахмет Байтұрсынұлы – XX ғасыр басындағы ұлт руханиятындағы жаңғыру кезеңінің ірі тұлғасы. Ұлттың еркін  дамуы мен өркендеуіне саяси өзгерістер, ғылым мен білім, оқу- ағарту саласы, қоғамдық-әлеуметтік қызмет, баспа ісі керек екені анық. Қоғам қайраткері, ақын, Алаш көсемдерінің бірі А. Байтұрсынұлы ұлттың өркендеуіне қажет тұтас кешенді қызметтердің негізгі идеяларын жүйелеп қана қоймай, бар ғұмырын теңсіздік, еркіндік жолындағы күреске арнады. «Ел - бүгіншіл, менікі ертең үшін», - деген А. Байтұрсынұлының күрескерлік идеясы бір күндік, бір мезгілдік емес, тұтас ұлттың бар ғұмырын толық қамтитындай. Ахмет Байтұрсынұлының жұрт бостандығы жолындағы күрескер бейнесі өзгеге ұқсамас бөлек бітімімен ерекше. Ақынның ұлт бостандығы үшін күрескер азаматының бейнесі терең ақылымен, биік тұлғасымен, өзгеге үлгі болар парасатымен артық. Рухани бостандық пен азаттық үшін ұлттың өз әліпбиі,  дамыған ғылымы, тәуелсіз еркін ойын айғақтайтын баспасы мен әдебиеті, болашақ ұрпақты тәрбиелейтін ана тіліндегі мектебі болуы керек деген қағиданы ұстанған А. Байтұрсынұлы осы салаларда еңбек етті.

  Ахмет Байтұрсынұлы араб әліпбиіне ыңғайлай отырып, жаңаша қазақ жазуының әліппесін жасайды. 1912 жылы ұлы ағартушы Ахмет Байтұрсынұлы  24  әріптен тұратын жаңа әліпбиді «қазақ жазуы» деп атады. Орыстың фонолог ғалымы Н.Ф. Яковлев «Әліпби құрылымындағы математикалық жүйе» деп аталатын зерттеуінде А. Байтұрсынұлы әліпбиінің дыбыстарды жүйелеу, үндестік заңын сақтауда аса тиімді қалыпты жасағандығын айтады. Қазақ тіліне арнаған зерттеулері «Тіл – құрал» деп аталды. Қазақ әдебиетінің теориясын негіздеген «Әдебиет танытқыш» еңбегі 1926 жылы Ташкентте басылыпты. Ғалым ұсталып кеткен соң кітап аса тарай қоймайды. Дегенмен қазақ әдебиеттануының негізі, басты категориялары мен терминдері осы «Әдебиет танытқыштан» бастау алады. А. Байтұрсынов – қазақ тарихындағы тұңғыш тіл ғалымы, тұңғыш әдебиет зерттеушісі, тұңғыш ұлт мүддесін көтерген кәсіби газетті ұйымдастырушы және сол газеттің халық мақсат-мұраттарына жұмыс істеуіне, жұрт тілегіне бар ғұмырын арнаған адам. 

1. Үшінші азат жолдың тірек сөздерін жазыңдар. 

2. Мәтін мазмұнынына сай ретімен орналастырыңдар.  

A. Әдебиет теориясының негізін жасады.  

B. Қазақ әліпбиін құрастырды.

C. Күрескерлік, ағартушылық бағытты ұстанды.  

D. Рухани бостандық пен азаттық үшін қажеттіліктер.                         E. А. Байтұрсынов – қазақтың тұңғыш ғалымы.

3. Берілген сөйлемдерден бастауыш пен баяндауышты табыңдар. Олардың қай сөз табынан жасалғанын анықтаңдар. 

  1. Қазақ әдебиетінің теориясын негіздеген «Әдебиет танытқыш» еңбегі 1926 жылы Ташкентте басылыпты. 2. Ғалым ұсталып кеткен соң кітап аса тарай қоймайды. 3. Дегенмен қазақ әдебиеттануының негізгі, басты категориялары мен терминдері осы «Әдебиет танытқыштан» бастау алады.

III Талдау жұмыстары

1. Рухани бостандық пен азаттық үшін ұлттың өз әліпбиі,  дамыған ғылымы, тәуелсіз еркін ойын айғақтайтын баспасы мен әдебиеті, болашақ ұрпақты тәрбиелейтін ана тіліндегі мектебі болуы керек деген қағиданы ұстанған       А. Байтұрсынұлы осы салаларда еңбек етті. 

 Сөйлемге  синтаксистік  талдау жасаңдар.

2. Қазақ тіліне арнаған зерттеулері «Тіл – құрал» деп аталды. Сөйлемдегі сөздердің құрамына (морфологиялық) талдау жасаңдар.