9-сыныпқа арналған сабақ жоспары

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Кіріспе.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Биология және оған тығыз

байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру.

2. Биология ғылымың маңызын түсіндіре білу.

3.Ұтшылдықққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

Биология - Жер бетіндегі тірі ағзалардың орасан зор сан алуан формаларын және түрлерін зерттейтін тіршілік туралы ғылым.

Биологияның міндеті - тірі ағзалардың қасиеттерін зерттеу және олардың сан алуандығын, құрылыстарынын өзара байланыстары мен қоршаған орта жағдайларын түсіндіре білу. Бактерия-лардың кұрылысы мен тіршілік әрекеттерінін қасиеттерін микробио­логия окытып үйретеді; ботаника барлык, өсімдіктердің құрылысы ж/е физиологиялық қасиеттерін зерттейді; жануарлар дүниесін -зоология, саңырауқұлақтар дүниесін микология зерттеп үйретеді.

Мәселен, генетика ағзалардың тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерін окытып үйретеді. Ағза-лар құрылымына енетін химиялық заттардын құрамын, таралуы мен өзгеруін биохимия зерттейді. Тіршіліктің жалпы касиеттері және мол-қ деңгейде пайда болуын; тірі ағзалардың қоршаған орта-дағы өзара қатынасын экология окытып үйретеді. Біртүтас ағза мен онын бөлшектері атқаратын ерекшеліктерді физиология зерттейді.

цитология (жасуша-тану) тірі жүйе ретіндегі жасушаның күрылымын, атқаратын қызметін және қасиеттерін, т. б. Зерттейд

Cабақтың тақырыбы: Организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлері мен таныстыру. 2. Тірі организмдердің негізгі жаратылыс деңгейлерінің ерекшеліктерін ажырата білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, кесте

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

Тіршіліктің жаратылу деңгейі. Тірі табиғат күрылымының жаратылу деңгейі біркелкі қалыппен баспалдакты бейімделу аркылы кұрылатын қатармен сипатталады.

Деңгейлер	Дене құрылымы	Қай ғылым зерттейді
Молекула лык., жасушалық, жасушаішілік	ағза жасушалары, сондай-ак біржасушалылардың жасуша-ішілік кұрылымдары молеку-лалардан күралады	генетика, химия, физика
Мүшелік-ұлпа-лык	көпжасушалы ағзалар мүше-лер мен ұлпалардан қүралады	цитология гистология
Ағзалық	жеке түрлері құралады	өлкетану, жануар тану, вирусология, анатомия, физио­логия, морфоло­гия, гигиена
Популяциялык-түрлік	белгілі терлер өзара еркін шарылысады	ЭКОЛОГИЯ, ЭВОЛЮ- циялык ілім, мате­матика, генетика
Биогеоценозды	зат алмасуы және куат алмасуы негізінде тірі ағзалармен өлі күрамдас бөліктерді мекен ету жағдайларын біріктіре зерттейтін табиғи күрделі жүйе	экология жэне жалпы биология-лык ғылымдар
Биосфералық	Барлык. биогеоценоздардың жиынтығы. Жердегі барльщ күбылыстар кіреді	экология, физика, химия, геология, география

ІV. Үйге § 2

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Организмдердің негізгі қасиеттері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Биология және оған тығыз

байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру.

2. Биология ғылымың маңызын түсіндіре білу.

3.Ұтшылдықққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау.

■ Популяция, биогеоценоз, биосфера. А.

1. Биологиялык жүйелердің өлі табигат зерзаттарынан айырмашы-лығы неде?

2. Жасушаның негізгі кұрылымдық бірлігін атандар.

3. Тіршілік жаратылысын әр түрлі деңгейлерге бөлу нышандары қандай?

В 1.Тіршіліктің негізгі жаратылым деңгейлерін атаңдар.

2. Тірі ағзалардың даму бірліктері кандай?

3. Тірі материя жаратылымының барлык деңгейлеріне кандай касиеттер тән?

С. Ағза дегеніміз не?

2. Кандай тірлік жүйені ағзаға дейінгі деп атайды?

3. Қандай деңгейді ең жоғары деп есептейді? §3.

ІІ.Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері

Метаболизм нені білдіреді? О л қандай фазалардан тирады? Плас-тикалыц алмасу тағы қалап аталады? Катаболизм мен ана­болизм; диссимиляция мен ассимиляция туралы не білесіңдер?

Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері. Тіршіліктің өлі табиғаттан айырмашылығы - материяның сапалы өмір сүру формасы, яғни био­логиялык форма болуында. Жасушалардың барлық органоидтарының құрылысы күрделі, бірімен-бірі өзара әсерлеседі және белгілі мүлтіксіз кызмет аткарады.

Тірі ағзалар орган. және бейорган. заттардан түзілген. Жасушадағы заттарының негізгі массасы нәруыздардан, майлардан, көмірсулардан, нуклеин кышкылдарынан, АТФ ж/е өзге заттардан құралады.

1.Зат және энергия алмасу - Тірі ағзалар қ/о белгілі заттарды сіңіре алады, олар-ды басқа түрге айналдырады да, солардын өзгеруі есебінен энергия алып осы заттардың қажетсіз калдықтарын қоршаған ортаға бөледі. Зат алмасудың энерге-тикалың(катаболизм, диссимиляция - зат-тардыц ыдырауы) және икемді (анаболизм, ассимиляция - синтез, қор заттары)

2.Өзін-өзі реттеу - Мәселен, инсулин гормоны кебейіп кетсе, қандағы глюкоза мелшері төмендейді, ал глюкоза жеткіліксіз болса, глюкагон және адреналин оньщ мөлшерін арттырады.

3. тітіркендіргіштік-сыртқы ортаға жауап беруі.

4. қозғыштық –тітіркенгішке жауап беру.

4. қозғалыс –орынын ауыстыру.

5.көбею –ата-анасының қасиетін мен белгілерін қайталау.

6. даму

ІV. Үйге § 2

Биология 9-сынып

Cабақтың тақырыбы: :Жасушаның құрамындағы бейорганикалық заттар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасушаның құрамындағы

бейорганикалық заттармен таныстыру. 2. клетка құрамындағы бейорганикалық заттарды есте сақтау,олардың жауша үшін атқаратын қызметін білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

ІІ.1. Макроэлементтер деп нег атаймыз,оларға қай элементтер жатады.? (О,Н,С,N – мөлшері 98%)

2. Қай элементтерді био элементтер дейміз неліктен ?( р,s)

3. Жасуда қандай иондар кездеседі,олардың мөлшері қандай,қандай қызметтер атқарады.(К, Nа,Са, Мg,Ғе,СІ сиқты- 1%

4. Мироэлементтерге қайсы жатады олардың клеткадағы атқаратын қызметіқандай?

5. Жасушадағы судың мөлшері?

6. Судың қасиеттері.

ІІІ. Бекіту. №5-орандау.

ІV. Үйге§ 3. кесте толтыру

Мөлшері аз болғанмен олар ағзада маңызды кызмет аткарады. Мырыш инсулин гормоны молекуласының кұрамына енеді. Кобальт – В₁₂ витамині мол. орталык атом. Бром жүйке жасушаларынын қызмет аткаруы үшін кажет. Мыс кейбір фермент-тер мен тасымалдағыш жасушалар молекулаларының кұрамыйа енеді, сондай-ақ шаянтектестердің және ұлулардың тынысалу пиг-менттерінде болады.

. Мысалы, кобальттың топыракта (сондай-ак жай-ылым өсімдіктерінде) және жергілікті мал азығында тапшылығынан койлар мен мүйізді ірі мал қаназдықауруына ұшырайды.

Н - Судың және барлык биологиялык косылыстардың күра-мына енеді

С- барлык биологиялық косылыстардын күрамына енеді

N азот- Нәруыздар мен нуклеин кыш-ң құрылымдык құрамдас бөлігі

О - Судың және барлык биологиялық қосылыс-дын құрамына енеді

Na - Хлормен бірге 0,9°/. концентрацияда қан плазмасының күра-мына Тірі жасушалар жарғақшаларының үйектігін камтамасыз ететін оң ион

Cl- Na ірге 0,9% концентрацияда кан плазмасыныц күрамына Негізгі теріс ион. НС1 карын солінің күрамында болады

К- Тірі жасушалар жарғакшаларының үйектігін (полярлығы) камтамасыз ететін негізгі оң ион

Са-тұз құр. тіс пен сүйек қатты затгарында, ұлудың және

баска омырткасыздардын бакалшактарында болады. Кан ұйыған кезде таптырмайтын ион түріндегі зат

Ғе- Гемоглобин қүрамында болады

Mg -Хлорофилл қүрамына енеді

S- Екі аминқышкыл құрамында болғандықтан, нәруыз құрамына кіреді

Р- Түз түрінде - сүйекте, аниондар түрінде АТФ жене нукле­ин қышкылдарында - НРО_а, Н_дРО^ кышкылдарының күра-мында болады (ДНК түкымкуалауға жауапты)

Br- жүйке жасушаларынын кызмет атқаруы үшін қажет

Zn - Аталық жыныс гормондарының құрамында болады

I- Тироксин гормондарының таптырмайтын күрамдас бәлігі.

Си-шаянтектестер жөне үлулар тынысалу пигменттері кұра-мында және біркатар ферменттер мен тасымалдаушы моле-кулалар күрамында болады

F- тic кіреукесінің күрамына еніп, оны берік етеді

В-Кейбір өсімдіктердін өсуі үшін аз молшерде (микродозада) кажет

Егер кандай болса да бір жасушаға немесе ағзаға мөлшері 0,000001 г шамасында болса да элемент кажет болса, оның болмауынан калай бол-ганда да оныц опатка үшырайтынын есте үстаған жөн.

Жасушалар мен ағзаларда суды коспай, тұтас алғанда бейорганикалық заттардың мелшері шамамен 1 % бола-ды. Құрамында 20-22% түз болатын сүйек үлпасының жасушалары ғана ерекшелік

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жасушаның бөлінуі.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды митоздық бөлінуі кезінде болатын биологиялық өзгерістері туралы түсініктер беру.

2. клетканың бөліну кезіндегі фазаларды талдай білу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: өсімдіктану ,Тәнтану.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

ІІ.§9. Клетканың бөлінуі Бөліну нәтижесінде пайда болған клетканың тіршілігі тоқтағанға дейінгі немесе оның келесі бөлінуіне дейінгі кезеңі тіршілік циклі болады.

Э пидермистің (жапырактардың сыртындағы жабын ұлпа), сүйек- ішкі ұлпаларының, аш ішектің ішкі бетіндегі эпителий. Ондай клеткалардьш бөлінуге даярлык жасап,бөлініп, жаңа ұрпақ клеткаларының түзілуімен аяқталатын процес жиынтығын митоздық цикл деп атайды. Митоздык циклдаярлық кезеңнен (интерфаза) ж\е митоздык бөлінуден тұрады.Даярлық кезещнде немесе интерфазада жас клеткалар ұлғайып,өсіп, қаркьінды түрде нәруыздарды, АТФ-ты синтездей бастайды.осы кезенде ДНҚ молекуласы екі еселенеді. Өйткені бөліну нәтижесінде түзілген клеткаларға ДНҚ теңдей екіге бөлінеді. Мұнын. биологиялык мәні — тұқым қуалау материалын ұрпақтан-ұрпақка тұрақты сақталуын қамтамасыз етеді.

ДНҚ синтезі бактерияларда бірнеше минутқа, үтқоректілерде

-12 сағатқа созылады.

Клетканың өсуі тоқтап, митоздык бөліну басталады.

Митоз. Митоз төрт фазадан түрады; профаза, метафаза, анафаза, телофаза

Профазада ядроның мөлшері ұлғаяды, хромосомалар ширатылып жуандай бастайды, Қосарланған центриоль екі полюске тарылады. Хромосомалардың ширатылуына байланысты аРНҚ-нын синтезделуі тоқтайды. Полюстердің арасында бөліну ұршығының кіпшелері түзіледі. Хромосомалардың ширатылуы, жуандауы жалғасады. Ядро қабыкшасы еріп, хромосомалар цитоплазмада ретсіз орналасады.

Метафазада хромосомалардың ширатылуы шегіне жетеді. қосарған хромосомалар экваторға жылжиды. Әрбір хромосома центромерасы арқылы байланысқан, екі хроматидадан тұрады. Олар центромераларымен беліну ұршығына жалғанады.

Анафазада әрбір хромосоманын центромерасы бөлінеді. Центромераларға бекінген ұршыктың жіпшелері хроматидаларды полюстерге тартады. Сөйтіп, анафазада хромосомалардың хроматидалары бір-бірінен ажырап, полюстерге жинақталады. Олар енді хромо-сомаларға айналады. Түзілген клеткалардың әркайсысында хромосомалардың диплоидті жиынтығы болады.

Телофазада полюстердегі хромосомалар таратылып, жіңішкереді, көзге айқын көрінбейді. Эндоплазмалық тордан ядро қабықшасы түзіледі. Жануарлар клеткаларында цитоплазма екіге бөлінеді. Өсімдіктер клеткаларында цитоплазманың ортасында жарғақша түзіліп, біртіндеп шетіне қарай жылжьш, клетканы екіге боледі. Содан кейін целлюлозалы клетка қабыкшасы түзіледі.

Митоздык бөліну 0,5—3 сағатқа созылады. ұрыктанған жұмыртка клеткасы — зигота осы әдіспен бөліне бастайды да, генетикалық ақпаратты бірдей етіп жаңадан түзілген клеткаларға береді. Олар кейін арнайы қызмет аткаратын ұлпалардың клеткаларына айналады.

Митоздың биологиялық мәні мынадай: ұрпактан-ұрпақка құрылысы бірдей клеткалардың жалғасуы, хромосомалар саны

тұрақты сақталуы, ұрықтык даму, есу, жарақаттанған ұлпа қалпына келуі; жойылған клеткалардың (эритроциттер, тері клеткалары, ішектің эпителий клеткалары) орнына жаңа клет-калардың түзілуі қамтамасыз етіледі.

Ол клеткалардағы хромосомалар жиынтығы диплоидті (2п) болады.

. ІІІ. 1. Клетканьщ тіршілік циклі дегеніміз не? 2. Митоздык циклдін анықтама-сы кандай? 3. ДНҚ молекуласының еселенуінің мөні неде? 4. Митоздык бөлшуге дайындык кезеңі калай жүреді? 5. Митоздык бөлінудін фазаларын сипаттандар. Митоздык болінуде хромосома жиьштығыньщ саны озгере ме? 6. Митоздык бөліну кандай клеткаларда жүреді? 7. Митоздык бөлінудін биологиялык мәні неде?

ІV. Үйге§ 9. кесте толтыру

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жасушадағы зат алмасу

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды . клеткадағы зат алмасу процесімен таныстыру.

2. Клеткадағы зат алмасу кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Физика

Сабақтың әдісі: Трек-сызба арқылы жоба құру.. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

Тіршілік әрекетіне байланысты клеткада үздіксіз биологиялық синтез жүріп жатады. Оны биосинтез (ассимиляция) деп атайды. Ферменттердің және энергияның қатысымен төмен молекулалы заттардан жоғары молекулалы косылыстар түзіледі. Аминқышқылдардан нәруыздар, моносахаридтерден күрделі көмірсулар синтезделеді. Азотты негіздер нуклеотидтердін құрамына қосылып, олардан нуклеин кышкылдары түзіледі. ДНҚ құрылымындағы нуклеотидтердің орналасу реті, гендердін жиынтығы генотипті анықтайды.. Ескі молекулалардың орнын жаңа молекулалар ауыстырып отырады. Олар өсу процесі кезінде клеткалардың жөне олардың органоидтерінің түзілуіне жұмсалады. Сейтіп, клетка өзінін тіршілік әрекетіне байланысты жүріп жаткан өзгерістерге қарамастан, пшіінін, химиялық құрамын тұрақты калпында ұстайды. Биосинтез реакцияларына энергия жұмсалады. Ыдырау реакциясы кезінде, керісінше, энергия бөлінеді.

.Клеткадағы ферменттер қатысатын синтездеу реакциялары, яғни ассимиляция және ыдырау реакциялары жиынтығы — диссимиляция кезінде энергияның бөлінуі, оның клетканың тіршілік әрекетіне жүмсалуы зат жоне энергия алмасу деп аталады. Бұл процесс клетка тіршілігінің, өсуінің, дамуынын, іс-әрекетінің негізін түзеді.

Биосинтезге байланысты барлык реакциялар ассимиляция деп аталады. Сырткы ортадан түскен карапайым заттардан клетка затытүзіледі. Соның бірі — нәруыз биосинтезіне тоқталайық.

Нуклеин кышқылдарындағы нуклеотидтердің реттесіп орна-ласуы нәруыздардьщ полипептидтік тізбектеріндегі аминқышқылдардың орналасу ретіне сәйкес келеді. Оны генетикалық код дел атайды. Әрбір аминқышкылға ДНҚ молекуласы тізбегінің үш нуклеотиді — триплет сәйкес келеді. Мұндай кодта 64 өр түрлі триплет болады. Бір код бір нәруыз түрін аныктайды. Генетикалық акпараттың түрактылығын камтамасыз ету үшін кейбір аминқышкылдарға бірнеше триплет сөйкес келеді. А/қ анықтайтьш триплеттердің жалпы саны — 61. Ядродағы ДНҚ-ның миллион нуклеотидтен түратын молекуласъшда жүздеген нәруыз түрлеріндегі аминкышкылдардың орналасу ретінің акдараты жазылған

Нәруыз рибосомаларда синтезделеді. Алдымен ДНҚ мол-ң тізбектерінің бірінде бір тізбекті, аРНҚ молекуласы синтез де л еді (геннің көшірмесі). Бұл аРНҚ нуклеотидтерінің орналасу реті ДНҚ-ның сол бөлімінің нуклеотидтерінің орналасу ретімен бірдей болады. Енді түзілген акпараттык РНҚ (аРНҚ) цитоплазмага етеді.Цитоплазмада аРНҚ бір үшына рибосома орналасады да, поли-пептидтің (нөруыз) синтезін бастайды. Рибосома аРНҚ бойымен триплеттен триплетке аттап козғалады. Рибосоманын козгалысы кезінде полипептидтік тізбекке аРНҚ-дағы триплетке сәйкес келетін аминкышқыл қосылып отырады. Аминкышкылдың аРНҚ-дағы триплетке сәйкестігін тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ) камтамасыз етеді. Әрбір аминкышкылдың әзінің тРНҚ-сы және онымен байланыстыратьш ферменті болады. Полипептидтік тізбектің синтезі аякталғаы соң, ол аРНҚ ажырайды, аРНҚ және рибосомалар кайта нөруыз синтезін бастайды.

Нөруыздың синтезіне әр түрлі ферменттер қатысады және көп энергия жұмсалады.

ІІІ. Биосинтез.Ассимиляция. Диссимиляция. Генетикалык код.

ІV. Үйге§ 10.

. V. летканьщ тіршілік циклі дегеніміз не? 2. Митоздык циклдін анықтама-сы кандай? 3. ДНҚ молекуласының еселенуінің мөні неде? 4. Митоздык бөлшуге дайындык кезеңі калай жүреді? 5. Митоздык бөлінудін фазаларын сипаттандар. Митоздык болінуде хромосома жиьштығыньщ саны озгере ме? 6. Митоздык бөліну кандай клеткаларда жүреді? 7. Митоздык бөлінудін биологиялык мәні неде?

Қосымша материал

Кейбір өсімдіктердің хромосома саны

1. Спирогира балдырьгада	24
2. Шымтезек мүгінде (сфагнум)	40	1. Безгек плазмодийінде	2
3. Еркек папоротникте	144	2. Жылкы аскаридасында	2
4. Көдімгі қарағайда	24	3. Жауын кұртында	36
5. Көдімгі шиеде	32	4. Жеміс шыбыны — дрозофилада	8
6. Дәрілік лаврошиеде (лавровишня)	176	5. Сазан балығында	104
7. Егістік асбұршакта	14	6. Үй тауығында	78
8. Апиынды көкнәрде	22	7. Асыранды итте	78
9. КәдімгІ шағанда	46	8. Шимпанзе маймылында	48
10. Картопта	48	9. Адамда	46
11. Қызанақта	24
12. Қатты бидайда	28
13. Жұмсақ бидайда	42
14. Жүгеріде	20

Cабақтың тақырыбы: Жасушадағы энергия алмасу

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды . клеткадағы энергия алмасу процесімен таныстыру.

2.Клеткадағы энергия алмасу кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Физика

Сабақтың әдісі: Трек-сызба арқылы жоба құру.. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

І.Амандасу,дәптерлерін тексеру.сабаққа әзірлеу.

ІІ. Клетканың кез келген функциялык қызметі АТФ-тың ыдырап, энергия бөлінуімен қатар жүреді.Секреторлы клеткалардың заттар бөлуі кезінде, көмірсулар мен нәруыздардың синтезделуі кезінде АТФ-тын құрамындағы энергия клетканың барлык кызмет әрекетіне жұмсалады.

Клеткадағы энергияның ауысуын үш кезеңге белуге болады.

І — дайындық кезеңі. Көмірсулардың, майлардың, нәр-уыздардың, нуклеин кышкылдарының ірі молекулалары майда молекулаларға ыдырайды. Крахмалдан глюкоза, майлардан глице­рин және май кышкылдары, нәруыздардан аминкышкылдар, ну­клеин кышкылдарынан нуклеотидтер түзіледі. Бұл кезенде бөлінтен аз энергия жылу энергиясына айналады.

ІІ — оттексіз кезеңі. Дайындық сатысында түзілген глюкоза, глицерин, жоғары молекулалы органикалық қышқылдар одан әрі ыдырайды.

Глюкозаньщ оттексіз ыдырауы барлык жануарлардың және кейбір микроорганизмдердің клеткаларында жүреді. Осы кезеңде 1 моль глюкоза (180 г) 2 моль сүт қышкылына ыдырағанда 50 000 кал бөлінеді.

ІІІ — оттектің қатысымен жүретін энергиялық алмасу. Одан әрі митохондрияларда ферменттік реакциялар жүреді. Әрбір реакцияның жүруіне арнайы фермент катысады. Олар мито-хондриялардын жарғакшаларында дұрыс қатар түзіл орналасып, оттекпен органикалык молекулаларды (коректік заттар) біртіндеп ыдыратады да, СО₂ мен Н₂О) . Барлығы екі моль сүт қыш-ң соңына дейін ыдырауы кезінде біртіндеп 650 000 кал энергия бөлінеді. Бұл кезенде 36 молекула АТФ түзіліп, оған ыдырау кезінде бөлінетін энергияның 55%-ы жұмсалады.

Жер бетіндегі барлык организмдер автотрофтар және гетеротрофтар болып екі топқа бөлінеді.

Автотрофты организмдер энергияны пайдаланып, бейорганикалык қосылыстардан органикалық косылыстар түзіп қоректенеді. Оларга кейбір бактериялар мен барлық жасыл есімдіктер жатады. Органикалық заттарды синтездеуіне пайдаланатын Э-ң түріне карай автотрофтар — фототрофтар жөне хемотрофтар болып екі топка бөлінеді. Фототрофтар үшін энергия көзі — 40Н->0₂+ 2Н₂О

фотосинтездін жарык фазасында оттек катысынсыз АДФ пен фосфаттын косылуынан АТФ түзілуіне жұмсалады. Хлоропластарда митохонлдриялармен салыстырғанда 30 есе артық АТФ түзіледі.. Автотрофты организмдер түзілген органикалык заттардын, шамамен, 20%-ымен коректенеді, тыныс алады (фототыныс алады).

Кейбір хлорофилі жоқ бактериялар бейорганикалык заттардын химиялық реакциясынан бөлінген энергияны пайдаланып, органикальщ қосылыстар тузеді. Бүл процесті хемосинтез деп атайды. Автотрофты хемосинтетиктерге нитрификациялаушы бактериялар жатады. Кейбіреулері аммиакты азотты қышкылға (HNO₂) дейін тотьщтыру кезіндегі, кейбіреулері азотты кьшщылдьщ азот кышқыльша (HNO₃) дейін тотьнуы кезінде бөлінген энергияны пайдаланады. Кейбір хемосинтетиктер екі валентті темірдің үш валентті темірге немесе күкіртті сутектін күкірт қьшщылына дейін тотығуы кезінде бөлінген энергияны синтезделетін заттардын химиялык энергиясьша айналдырады. Хемосинтездеуші бактериялар атмосферадағы азотты фиксагхиялап, ерімейтін минералдарды өсімдіктердін тамырына оңай сіңетін күйіне өкеліп, табиғаттағы зат айналымына қәтысады.

Өздері бейорганикальщ заттардан органикальщ заттар синтез-деп коректене алмайтын организмдер дайын органикалык заттар-ды кабылдайды. Ондай организмдерді гетеротрофты қорек-тенетіндер деп атайды. Оларға бактериялардың көп түрлері, саньфаукұлактар, жануарлар жатады.

ІІІ. Автотрофтар. Гетеротрофтар. Фототрофтар, Хемотрофтар. Хемосинтез.

ІV. Үйге§ 11.

V. .1.Ассимиляция деген не ?.

2.Диссимиляция деген не ?.

3.Генетикалык код деген не ?.

4.Биосинтез туралы түсінік бер.

Диссимиляциянын кай сатысьшда энергия көп бөлінеді? 2, Клетканын каидая күрылымдарында АТФ синтезі жүреді? 3. Клеткадағы зат алмасуда АТФ-тьщ рөлі қандаЙ? 4. Қандай организмдерді автотрофты коректенетіндер деп атайды? 5. Автотрофты қоректенетін организмдер кандай топтарға бөлінеді? 6. Не себепті өсімдіктерде фотосинтездщ нөтижесінде атмосфераға бос оттек бөлініп шығады? 7. Хемосинтез дегеніміз не? 8. Қандай организм­дер гетеротрофтарға жатады? Мысал келтіріңдер.

Биология 9-сынып

Cабақтың тақырыбы : Организмдердің өздігінен реттелуі. Гомеостаз

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды организмдердің өздігінен реттелуі. Гомеостаз

туралы ұғымдармен таныстыру.

2.Оқу материалдарын меңгеріп биологиялық процестерді талдай алу.

3. Дүниетанымын арттыру. Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Сабақтың әдісі: Баяндау, Сто элементтері. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

VІ.Бағалау.

Адам организмінін және өр түрлі мүшелерінін тіршілік әрекеті ның ішкі ортасындағы қан, лимфа, клеткааралык сүйыктыктың Физикалык-химиялык тұрактылығымен жүзеге асады. клеткааральщ сүйыктық клетканы жуып, тазартьш отырады. Органгизмнің ішкі ортасының құрамының, қасиеттерінің негізгі физиологиялық функцияларының тұрақтылығының сақталуы-

гомеостаз деп атайды. Бұл тұрактылықты сактауда гуморальдык және жұйке жүйесі аркылы реттелудің маңызы зор.

Гуморальдык (латынша humor — сұйықтык) немесе гормондар арқылы реттелу жануарлардың эволюциялық дамуының бастапкы кезеңінен белгілі. Мысалы, қандағы, ұлпааралык сұйыктыктағы сутек пен әр түрлі металдардың иондарының конц-н өзгерту арқылы клеткалардағы және ұлпалардағы тіршілік әрекеттеріне байла­нысты процестердің қаркынын ↑ немесе ↓болады. Олар адам организміндегі барлық тіршілік процестеріне қатысады да, жүйке импульсін жүйке клеткаларынан баска жүйке клеткаларьша немесе мүшелердің шеткі клеткаларына жетуін қамтамасыз етеді.

Қанмен де организмге түрлі химиялык заттар таралады. Эндокринді жүйе түзген гормондар қанға түседі де, әр түрлі мүшелерге, ұлпаларға, клеткалар тобына жеткізіліп, организмнің өздігінен реттелуіне қатысады.

* Эндокринді жұйенің бездері — гипофиздің артқы бөлімІ бөлген окситоцин гормоны сүт бездерінен сүттің белінуін, вазопрессин зәрдің бөлінуін реттейді. Гипофиздің алдыңғы бөлімі өсу гормонын, қалқанша маңы безі плазмадағы Са²⁺ мен РО^3- деңгейін, қалқанша безІнен бөлінетін гормон негізгі алмасуды, өсу мен дамуды реттеуге қатысады. Қалқанша маңы безінен бөлінген кортизон гормоны нәруыздың ыдырауын, глюкоза мен гликогеннің синтезін реттейді. қабынуға, аллергияға қарсы есер етеді. Бүйрек үсті безі бөлген минерало-кортикоид гормоны клеткадағы және клеткааралық сұйықтықтағы Na⁺, К⁺ иондарының мөлшеріне, қан қысымына әсер етеді. Бүйрек үсті безінен бөлінетін адреналин гормоны жүректің соғуының жиілігін, терідегі, ішкі мүшелердегі қылтамырлардың (капилляр) тарылуын; жүректің, сүйек бұлшық еттеріндегі артериолдардың кеңуін, қандағы глюкоза деңгейінің көтерілуін реттейді. Норадреналин — майда қызылтамыр (артерия) қан тамырларының тарылуын, қан қысымының көтерілуІн реттеуде маңызды рөл атқарады. Ұйқы безі бөлетін инсулин гормоны — қандағы глюкоза деңгейінің төмендеуін, клеткалардың глюкоза мен аминқышқылдарды сіңіру, пайдалану қабілетінің жоғарылауын реттейді. Глюкагон гормоны қанның құрамындағы глюкоза деңгейінің жоғарылауына әсерін тигізеді, бауырда гликогеннің глюкозаға дейін ыдырауының қарқынды жүруін реттеуге эсер етеді. Қарынның, ащы ішектің сілемейлі қабығының клеткаларынан бөлінетін гастрин, секретин гормондары қарынның сөл бөлу секрециясының, ұйқы безі секрециясының жұмысын реттеуге қатысады.

Холецистокинин гормоны — өт іркілетін қалтаның жиырылып, ұйқы безі сөлінің он екі елі ішекке құйылуын реттейді. Аналық бездің сары денесі бөлетін прогестерон жене аналық бездің фолликуласьнан бөлінетін эстроген — жатырдың өсуін, дамуын, нәрестенің дамуын реттейді. ұрпақжолдас (плацента) безі бөлетін хорионды (хорионический) гонадотропин, плацентарлы лактоген гормондары сары денені сақтайды, сүт бездерінің жылдам өсуін реттеуге қатысады. Аталық без бөлетін тестостерон гормоны аталық жыныс белгілерінің дамуын реттейді.

Гуморальдык реттелу жөне оның жауабы (мысалы, өсу) баяу жүреді. Гуморальдык реттелудің кемшілігі — көптеген биологиялык активті заттар организмге таралыл, зиянды әсер етеді. Эволюция барысында осы максатқа сәйкес дұрыс реттейтін жүйке жүйесі калыптасты. Жүйке жүйесі аркылы реттелу гуморальдык реттелуге қарағанда мыңдаған есе жылдам жүреді.. Организмдегі функциялардын біртүтас жүйкелік-гуморальдык реттелуінен, негізінен, организмнің тіршілік әрекетінің өздігінен реттелуі туындайды. Организмдегі өздігінен реттелу гомеостазды сактайды. Өздігінен реттелусіз тұрақты тіршілік процестерінің жүруі мүмкін емес, яғни организмнің тіршілігі де жалғаспайды.

Тіршілік үшін маңызды процестер калай жүзеге асады? Оған мысал ретінде адам денесінің температурасының реттелуін алайық. Адам денесінің температурасы (түракты 36,5°С) патологиялык процестерге, суыкка, күшпен орындалатын жұмыстан кейін қалыпты жағдайдан ауытқиды. Температураның жоғары көтерілуін сезетін жүйке рецепторларынан хабар ең басты реттеуші мүше — жүйке жүйесінің орталык белімдеріне келеді. Ми "шешім" кабылдайды да, "бүйрык" береді. Нәтижесінде организмнің тіршілік әрекеті өзгереді. Клеткадағы зат алмасу қаркыны төмендейді, энергия аз бөлінеді. Дене қызуы томендейді. Сонымен катар кан тамырлары кеңейіп, тер боліну аркылы денеден жылу сырткы ортаға бөлінеді. Нәтижесінде дене температурасы калыпты жағдайга келеді. Тіпті төмендеп түсіп кетеді. Рецепторлардың жүмысына байланысты керісінше өзгерістер жүреді. Сөйтіп, азгантай гана ауыткып отырады.

. . Жүйкелік-гуморальдық реттелу.

ІІІ. 1. I Гомеостаз деген не ?

2. Гуморальдык реттелуді қалай түсінесің?

3. Гормондардың атқаратын қызметтеріне тоқтал . а) қалқанша маңы безі

ә) кортизон гормоны б) минерало-кортикоид в) адреналин гормоны г)Норадреналин

д) инсулин гормоны ж) Глюкагон гормоны з) гастрин, секретин гормондары е) Холецистокинин гормоны И) прогестерон ж\е гонадотропин

4. Гум реттелудің жүйкелік реттелуден айырмашылығы қандай?

5.Адам тем-ң реттелуін мысалмен түсіндір.

ІV. Үйге§ 12.

V. 1. Энергия алмасудың дайындық кезеңінде болатын биологиялық процестер.

2. Энергия алмасудың оттексіз кезеңінде болатын биологиялық процестер.

3. Энергия алмасудың оттекті кезеңінде болатын биологиялық процестер.

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жыныссыз көбею.

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды ағзалардың жыныссыз көбею түрлері туралы түсініктер беру

2.Оқу материалдарын меңгеріп жыныссыз көбею кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу қабілетін дамыту

3. Ой еңбегіне ,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану,жануартану

Сабақтың әдісі: Баяндау, Сто элементтері. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

VІ.Бағалау.

ІІ.Жыныссыз көбею - көбеюдің ертеректегі жолы. тірі ағзалар - біржасушалы прокариоттар осылай көбейді. Жыныссыз көбейген кезде жыныс жасушалары - гаметалар түзілмейді.

1. Қарапайым бөліну - бактериялар-ң көбеюі. Бактериялық жасушаның прокариоттардан айырмашы­лығы бар. Бұларда ядро болмайды, сондыктан онын генетикалык материалы ДНҚ-ның бір сакиналы молекуласы түрінде көрінеді. нәруызды кабығы болмағандықтан, оны тіпті хромосома деудің өзі қиын.

2. Біржасушалылардағы митоз. Амебалар, жасыл эвглена және езге эукариотты біржасушалы өсімдіктер мен жануарлардың орасан көп мөлшері осылай көбейеді.

3. Өсімдікөбею - бұл жоғары сатыдағы өсімдіктерде кен дамыған үдеріс. Олар, мысалы, өсімдіктердің жапырақтарынан, қалемшеле-н мұртшаларынан, тамырсабағынан көбеюі.аналық формаға ұқсас болады, сондықтан өсінді өскін (клон) деп жиі аталады. Барлық қыналар және саңырауқұлақтар қатпаршаң (слоевище) бөліктерімен көбейеді. Жануарлардың өсімді көбеюіне бүрлемелену (үзбелену) және бүршіктенуді жатқьызуға болады.

4. Бүршіктену - аналық ағзадан бұлтиып бүршік түзілетін өсімді көбею жолдарының бірі. дене үлескілері жекеленіп, телімделеді де, телімде қажетті бөліктер мен мүшелер негізі қаланады. Губкалар, ішеккуыстылар, ашытқы саңырауқұлақтар осылай көбейеді.

5. Бүрлемелену (стробиляция) немесе үзбелену (фрагментация) - бұл ересек дарақтың жеке үзбелері арқылы көбею жолы. Бұл көбею жолының қалпына келуден (регенерация) айырмашылығы - дарак өз денесінің бөліну үдерісін алдын ала биохимиялык жене физиологиялык тұрғыда дайындап алады Тегеріш тәрізді (сцифоидные) ішеккуыстылардың көпақты ұрпақтары, кейбір жалпақ кұрттар (16 үзіндіге үзіледі), теңіз жұлдыздары (закымдану соңынан) және кейбір буылтың құрттар .

6. Споратузу - ерекше бейімделген жасушалар споралар түзу кезіндегі көбею жолы. Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтарда ж\е өсімдіктерде ол мейоз арқылы, ал төменгі сатыдағыларда митоз арқылы түзіледі. Саңырауқұлақтар және өсімдіктердің көпшілігі спора аркылы көбейеді.

Жыныссыз көбеюдің тағы бір қолдан көбейту жолы - өсінді өскін арқылы (клонирование) көбейту. Тәндік жасушадан mұmac дарақ өсіру өсінді өскіннен өсіру деп аталады. Долли қойлары тәрізді. өсімдіктерде әлдеқашан бірнеше ондаган жылдардан бері осы замангы биотехнология әдістерімен өсімді өскін алудың сәті түсуде.

ІІІ.1.Трек-сызба құру.

ІV. Үйге§ 13

V. I Гомеостаз деген не ?

2. Гуморальдык реттелуді қалай түсінесің?

3. Гормондардың атқаратын қызметтеріне тоқтал . а) қалқанша маңы безі ә) кортизон гормоны б) минерало-кортикоид в) адреналин гормоны г)Норадреналин д) инсулин гормоны ж) Глюкагон гормоны з) гастрин, секретин гормондары е) Холецистокинин гормоны И) прогестерон ж\е гонадотропин

4. Гум реттелудің жүйкелік реттелуден айырмашылығы қандай?

5.Адам тем-ң реттелуін мысалмен түсіндір.

Биология 9-сынып 24.10.08

Cабақтытың тақырыбы: Жынысты көбею.

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды ағзалардың жынысты көбею түрлері туралы түсініктер беру

2.Оқу материалдарын меңгеріп жынысты көбею кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу қабілетін дамыту

3. Ой еңбегіне ,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану,жануартану

Сабақтың әдісі: Баяндау, Сто элементтері. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

VІ.Бағалау.

ІІ.Жынысты көбею формалары және олардың сипаттамасы

1. Өсімдіктердің ұрықтанбай көбеюі (партеногенез). ұрық ұрыктанбаған жұмыртқажасушадан дамиды. Аталық дарақтар қатыспайтын-н аналық дарактың Бақбак, темекі мен қызылшаның көптеген іріктемелері, орхидеяның кейбір түрлері . Жануарларда бітелер мен дафниялардың жазғы ұрпақтары осылай көбейе алады. Паразит құрттар формасының көпшілігі осы жолмен кобейедІ. Ондай кезде иесінің ағзасындағы дернәсілдер ұрықтанбастан келесі ұрпақтарды береді.

2. барады да, жұмыртка клеткасына өтіп жинақталады. Сонымен бірге бұл клеткаларда түрлі нөруыздар жөне көп мөлшерде тасымалдаушы, рибосомалы, акпараттык РНҚ түзіледі. Сары уыздың күрамында үрыктын дамуына кажетті коректік заттар (майлар, нөруыздар, көмірсулар, витаминдер, т.б.) болады. РНК ұрыктың даму кезеншің басында түрлі нөруыздардын түзілуін камтамасыз етеді. Мейоздық бөлінудің негізгі мәні әрбір жыныс клеткасында саны екі есе азайған хром-ң жиынтығы (гаплоидті) болады. Сонымен бірге бүл кезеңде хромосомалардың гендері бірден гомологті бөлшектершің орындарьш ауыстырудың — кроссинговердің нәтижесінде олардьщ гендік кұрамы өзгереді.

Мейоз бір-біріне жалғасатын екі бөлінуден тұрады.

Мейоздын фазалары

Мейоздың бірінші бөлінуі. I профазада екі нашар байкалатын центромерасы арқылы байланыскан хроматидадан тұратын хром-р ширатыла бастайды. Содан соң конъюгация . Осы кезде гомологті хромосомалар хроматидаларының гомологті бірдей гендері бар бөлшектері орындарын ауыстырады. Кроесинговер жүреді. Профазаның соңында гомологті хромосомалар бір-бірінен ажырай бастайды. әрбір хромосома генетикалык күрамы өзгерген екі хроматидадан түрады.

I метафазада хромосомалардын ширатылуы шегіне жетеді. Коньюгацияланып, арасы ажырай бастаған хромосомалар экваторда орналасады. Гомологті хромосомалардын центромералары әр түрлі полюстерге бағытталган болады. ұршықтын жібіне центромералары бекиді.

I анафазада гомологті хромосомалардын арасы ашылып, сыңарлары полюстерге тарайды. Сөйтіп, жаңадаң түзілетін клеткаға бір жұп гомологті хромосоманын біреуі ғана өтеді. Хромосомалардын саны екі есе азайып, гаплоидті болады. Бұл кезде өрбір хромосома екі хроматидадан, яғни еселенген ДНҚ-дан тұрады.

I телофазада аз уакытқа ядро қабықшасы пайда болады. Мейоз­дын бірінші және екінші бөлінуінің арасындағы интерфазада ДНҚ еселенуі жүрмейді, Мейоздың бірінші бөлінуінде түзілген клеткалардағы аталық, аналық хромосомалар күрамы, яғни гендерінің жиынтыгы әр түрлі болады.

Мейоздың ІІ. митозға ұқсас. — тек бөлінетін клетка гаплоидті.

ІІ профазада ядро қабыкшасы еріп кетеді, екі хроматидадан туратын хромосомалар цитоплазмада ретсіз б\ы

II метафазада хромосомалар клетка экваторына жылжиды да, біртіндеп центромералары бір жазыктықта ор-ды. Центромералы байланыскан хроматидалардың иықтары клетканын полюстеріне бағытталады. Мейозды ұршық жіптері толық қалыптасып, екі хроматидадан түратын хромосомалардың центромераларын клетка полюстерімен байланыстырады. II анафазада әрбір хромосоманьщ екі хроматидасын бай-п тұрған центромерасы бөлінеді. Ажыраған хроматидалар хромосомаларға айналады да, ұршық жіптерінің тартылуы арқылы сыңарлары клетканың полюстеріне тартылады. Клетка екіге бөлінеді.

II телофазада әрбір клетка екі клеткаға бөлшеді. Әрбір клеткаға бірдей болып бөлінген хр-ң сыртын ядро қабықшасы қоршайды. Ядрошық түзіледі. Ширатылғаны жазы-лып, ұзарып, хромосомалар нашар көрінеді.

жыныс клеткаларының түзілуі. Жыныс клеткалары мейоздык бөліну нөтижесінде түзіледі. Мейоздық бөлінудің соңында түзілген хромосомалар жиынтығы гаплоидті төрт клетканың аталықта төртеуінен де гаметалар — сперматозоидтер пайда болады. Клетка-ң ядросы кішірейеді. Цитоплазмадан сперматозоидтің мойын бөлігі мен құйрықша бөлігі түзіледі. Артық цитоплазма сыртқа шығарылады.

Аналықтарда түзілген төрт кл-ң біреуі ірі, қалганы майда болады. Себебі клеткаларға цитоплазма бірдей болып бөлінбейді. Ж.кл-сы түзілетініне цитоплазма көп больш өтіп, болашақ ұрықтың дамуына жұмсалатын қоректік заттар — сары уыз, майлар, нәруыздар, витаминдер жинакталады. Қалған үш клетка бағыттаушы немесе редукциялық денешіктер деп аталады да, біртіндеп олардың тіршілігі тоқтайды. Генетикалыкқ ақпараты жаксы сакталған үш клетканың еріп кетуі ұрықтың дамуын қосымша қоректік заттармен қамтамасыз етеді.

Мейоздың соңында аналық жыныс клеткасының сырты қабықшалармен қоршалып, ұрықтануға дай-н. Көп жағдай-ларда бауырымен жорғалаушыларда, құстарда, сүткоректілерде ұрықты сырты қабықшалар қоршайды.

Ұртану. Жетілген сперматозоидтер сұйықтықта қарқынды қозғалып, жұмыртка клеткасын қоршайды. Сперматозоидтегі Гольджи аппаратынан бөлінген ферменттер ж. кл-ң кабықшасын ерітіп жібереді. Сперматозоидтің қүйрықшасы бөлініп қалады. Басы мен мойын бөлігі ж.\к. ядросына қарай жылжиды. Сперматозоидтің ядросы мен жұмыртқа клеткасынын ядросы қосылады. ұрыктанған аналық клетка — зиготада диплоидті хромосомалар жиынтығы түзіледі.

Өсімдіктердщ жыныстьщ көбеюі. Өсімдіктерде де жыныс кл-ң түзілуі, ұрықтануы жануарларға ұқсас. Төменгі сатыдағы өсімдіктерде — балдырлар мен саңыраукұлактарда жыныс клеткалары (гаметалар) түзілетін жыныс мүшесі бір клеткалы болады. Ж.сат-ы өсімдіктерде көп клеткалы болады. Тек гүлді өсімдіктерде жыныс мүшесі түзілмейді.

Т. Сат-ғы өсім. аталык, аналық жыныс клеткалары қосылып, зигота түзіледі.Зигота дамып, олардын ұрпағын жалғастырады.

Ж. сат.Ұрық алғашқы тамырдан ж\е бүршіктен тұрады. ұрық ашық тұқымды өсімдіктерде ашық тұқымды, жабық тұкымды (гүлді) тұқымда дамып жетіледі.

Гүлді өсімдіктердің қосарланып ұрықтануы.

А налық клеткадан мейоздық бөлінудің соңында хромосома жиынтығы саны гаплоидті болатын 4 клетка түзіледі. Оның үшеуі еріп кетеді де, қалған клеткаға қосымша қоректік затқа айналады. Тірі қалган клетка 7 клеткалы ұрык қапшығына айналады. Осы клеткалардың бірі — жүмыртқа клеткасы. Үрьщ қапшығының ортасьшдағы екі гаплоидті ядроныц қосылуынан диплоидті клетка түзіледі. Қалған бесеуі еріп, кейін үрьщтьщ дамуы кезінде қорегіне жүмсалады. Тозаңдану кезінде тозаң дөні аналықтың аузына (рыльце) түседі. Ол енді өсе бастайды. Түзілген тозаң түтігінің ішіндегі ядролардың екеуі —спермийлердщ ядросы. Біртіндеп спермийлер түзіледі. Тозаң түтігі үрык калтасына келіп жанасады да, түйіскен жері еріп, спермийлер ішке өтеді(14-сурет).

Гүлді өсімдіктердің қосар-п ұрықтануы:

1 -- тозаң; 2 — тозаң түтігі; 3 — спермийлер; 4 — ұрык калтасы; 5 — тұкым бүршігі; 6 — аналык; 7 — жүмыртқа клеткасы; 8 — орталык клетка

ІV. Үйге§ 14.

Биосинтез дегеніміз не? 2. Ассимиляция, диссимиляция дегешміз не?

3. Генетикалык кодтың кұрылысын, қасиеттері мен маңылып сипаттандар.

4. аРНҚ кайда синтезделеді? 5. Нәруыз синтез! калай жүреді? 6. Нәруыз синтезінде тРНҚ мен ферменттердін рөлі кандай? 7. Нөруыздың синтезіне энергия қажет пе?

Сабақтың тақырыбы: Организмдердің жеке дамуы

Сабақтың мақсаты: 1..Оқушыларды организмнің жеке дамуы кезінде

болатын биологиялық ерекшеліктермен

таныстыру.

2.Организмнің даму кезіндегі бөлшектену,

гаструляция, органогенез, постэмбрионды даму

кезеңдегі ерекшеліктерді сипаттай білу.

3.Оқушылардың тірі организмдер туралы

дүниетанымын артыру.

Сабақтың түрі: Жаңа сабақ

Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ.Онтогенез-зиготадан бастап тіршілігін тоқтатқанға дейінгі кезең.

Жануарларда онтогенез 1. эмбрионалды – зиготадан бастап дүниеге келгенше 2. постэмбрионалды- дүниеге келгеннен бастап,тіршілігін тоқтатқанша. ұрықтанған соң зигота митоз жолымен бөлінеді. Бөлшектену кезеңі көп клеткалы бластуланың түзілуімен аяқталады. Оның іші сұйыққа толы қуыс болады. Оны І реттік қуыс деп атайды.

Гаструляция - кезінде ұрық жапырақшалары пайда болады.

Экто және энтодерма, мезодерма пайда болады. Клетка өспейді, жіктеледі ұлпалар пайда болады. Лимфоцит-антидене. Бұлшықет-миозин

эктодерма	энтодерма	мезодерма
Тері эпидермисі	өңештің,асқазанның және ішектің эпителийі	Бірыңғай салалы бұлшық ет, қаңқа,жүрек бұлшық еттері
Тырақ пен түктер	Кеңірдек, бронхылар және өкпе эпителийлері	дерма
Тері бездері	бауыр	Дәнекер ұлпасы, сүйекпен шеміршектер
Жүйке жүйесі, ми, жұлын, жүйке түйіндері,жүйкелер	Ұйқы безі	Тіс дентині
Сезім мүшелерінің рецептор клеткалары	өт қабының эпителийі	Қан және қан тамырлары
Көз бұршағы	Қалқанша, қалқанша маңы бездері және жемсау безі	шажырқай
Ауыз қуысы мұрын қуысы	Қуық эпителийі	Бүйректер
Тіс кіреукесі	Зәр шығару өзегінің эпителийі	Тұқым және жұмыртқа

ІV. Үйге §15 0қу.

V. 1. Ұрықтану дегеніміз не ?

2. Гүді өсімдіктердің қосарлана ұрықтануы жүреді ?

Биология 9-сынып 11.12.

Cабақтытың тақырыбы: Тіршіліктің пайда болуы туралы теориялар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды тіршіліктің пайда болуы туралы теориялармен таныстыру.

2. .

3. тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

§25. Тірішліктің пайда болуы туралы теориялар

Ондай теориялардың бірінде: "Тіршілікті белгілі бір уакыт аралығында ерекше кұдіретті күш жаратты" делінеді. Грек философы Аристотель мен ағылшын философы Ф.Бэкон: "Тіршілікті ешқандай құдіретті күш жаратқан жоқ, ол өздігінен өлі денелерден пайда болды", — деп, бұл пікірге қарсы шыққан. Ал голландиялық ғалым Ван Гельмонт өзінің еңбектерінде: 'Тышқандар кір киімнен пайда болады", — деп түсіндірсе, дәрігер Парацельс "адамды қолдан жасап шығарудың" әдісін ұсынған. Келесі бір теорияда: "Жер еш уакытта жанадан пайда болған жоқ, ол әуел бастан мәңгі, олай болса, жер бетіндегі тіршілік те мәңгі", — делінеді. Бірқатар ғалымдар: "Жер бетіне басқа ғаламшардан өсімдіктің тозаны, споралары, тілті ұсақ организмдер де келіп түседі", — деген ойда болған. Ф.Реди және Л.Пастер тәжірибелері.XVII ғасырда италиялык дәрігер Фран ческо Реди (1626—1698) тәжірибе

ж үргізіп, "тіршілік өздігінен пайда бол­ды" деген теорияға карсы шықты. Ол бірнеше ыдыска өлген жыланның денесін салып, біразының бетін жауып, біразынашық, қалдырған. Бірнеше күннен кейінжабық ыдыстарда еш өзгеріс болмай,ашық ыдыстағы өлексе құрттай бастаган. Ф.Реди: "құрттар өздігінен пайдаболған жоқ, шыбынның етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге § 25 оқу.

V. I Биологиялык прогресс. Биологиялык регресс. Ароморфоз. Идиоадаптация. Дегенерация.

* 1. Биологиялык прогресс жене регресс деген не? 2. Эволюциялык прогреске жетуддн. қандай жолдары бар? 3. Ароморфоз бен идиоадаптацияньщ эволюциялык маңызы неде? 4. Биологиялык регрестін себептері кандай? 5. Жалпы дегенерация дегеніміз не?

Берілген кестені толтырындар:

Эволюцияның негізгі бағыттарын салыстыру

Эволюциянын негізгі бағыттары	Сипаттамасы	Мысалдар
Ароморфоз Идиоадаптация Дегенерация

8 өсімдігінен қоректік заттарды сорьш, тіршілік етеді. Жаллы дегенерация организмдердің кұрылым денгейін карапайымдан-дырғанымен, баска бешмділік белгілердің қалыптасуына байланысты даралар санынын артуына, аймақтың кенеюіне, ягни биологиялык прогреске жеткізеді. Сонымен эволюцияның бағыттары мен жолдары өзара тығыз байланысты. Өйткені олар бірін-бірі жалгастырып немесе алмастырып отырады (35-сурет).

§26. Тіршілік дамуының бастапқы кезеңдері

Жердегі тіршигіктін пайда болуы туралы дүрыс болжамды орыс ғалымы А.И.Опарин үсынды (1924). Онын айтуынша, тіршіліктің пайда болуы осыдан 4—4,5 млрд жыл бүрын абиогендік жолмен карапайым органикалык косылыстардың түзілуімен байланысты жүрген.

Ағылшын ғалымы Б.С. Холдейн зерттеулер нәтижесінде 1928 жылы өз бетінше дөл осындай тұжырым жасап, А.И. Опариннщ болжамын колдады. Сонымен тіршілік калай пайда болды?

Биология саласьщдағы көп ғалымдардьщ айтуынша, ертеректе біздің ғаламшарымыздыд жагдайы қазіргіден баскаша болтан, жер бетіндегі температура өте жогары 4000—8000 С-кд дейін кетерілген. Бүл кезде жер койнауындагы катты жыныстар балкып, бір-бірімен реакцияға түскен. Реакция нәтижесінде түзілген газдар жерді жарып шырып, онын айналасында атмосфера түзілген. Атмосфера күрамында су булары, көміртек диоксиді, аммиак, метан, т.б. заттар болған. Кейін жердің үстіңгі кабаты біртіндеп салкындаған. Температура 100°С болып төмендеген кезде су булары коюланып, ыстык нөсер жаңбыр түрінде күні-түні, айлар, жылдар бойы жауған. Осылай алғашкы мүхиттар түзілген. Атмосферадағы газ күйіндегі органикальщ заттар жаңбыр суьшда еріп, ерітіндіге айналған. Алғашкы атмосферада оттек пен озон қабаты болма-ғандыктан, энергияға бай ультракүлгін сәулелері жер бетіне мол түсіп түрған. Ыстык жаңбыр суында еріген заттар езара химияльщ реакцияға түсіп, соның нәтижесінде алғапщы мүхитта көмірсулар, аминкышкылдар, азотты косылыстар көптеп түзіле бастаған. Олардан біртіндеп карапайым нәруыздар, нуклеин кышқылдары, липидтер, т.б. түзілген. Вүл жағдай "тіршілік пайда болуының алгашкы қадамы" деп есептеледі.

Америкалык биохимик С.Л.Миллер 1955 жылы метан, аммиак, сутек және су булары аркылы электр разрядын өткізіп, карапайьпя май кьппкылдарын, несепнөр (мочевина), сірке жөне қүмырска кышкыл-дарын, бірнеше аминкышкыл алды (38-сурет).

Дел осындай төжірибені орыс және жапон ғалымдары да кайта-лап, алған корытьшдылары негізінде Опарин жасаган болжамның дүрыс-тьпъш дөлелдеді. Түзілген органика­льщ қосылыстардьщ ерітінділерінде табиги жагдайда біртіндеп кон-центрленген коймалжьщ коацерват тамшылары пайда болды.

38-сурет. С.Л.Миллердің төжірибесі

Биология 9-сынып Cабақтың тақырыбы: Тіршіліктің пайда болу тарихы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды тіршіліктің пайда болу тарихымен таныстыру.

2. Оқушылардың тірішіліктің даму тарихын оқи отырып,дүинетанымын арттыру.

3. Адамгершілікке,ұйымшылдыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.география

Сабақтың түрі: кіріктірілген.

Сабақтың көрнекілігі: Геохронологияльщ шкала (кесте),кепешөптер, сурет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,кесте толтыру.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

Ғаламшарымыздың биологиялық тарихы

Кайнозой. Жаңа өмір заманы (үзақтығы 66 млн жыл) Антропоген (төртінші) (1,8 - біздің күндер)Мұздьң алаңының мезгіл-мезгіл кеңеюі. Қырымға және Еуропанын ортасына дейін жеткен 3-5 ірі мүз басу. Мұздыққа таяу климаттың ылғалдығы жөне мұздықтан алыс климаттық құрғақ болуы. Мұхит деңгейінің 80-120 м төмендеуі- Суыққа төзімді формалардың (зілдер, жүндес керіктер, солтүстік бұғылары), шөл формаларының өте көп мөлшерде дамуы. Ірі жыртқыштар, шөпқоректілер және гоминидтер.

Жылы климатта гүлді өсімдіктер, мұздақтарда тундралық өсімдіктер және солардың аралығындағы қылқанды өсімдіктер. Адамның жаралуы және пайда болуы. Жоғары жүйке әрекетінің (ойлау, ес) пайда болуы

Неоген (үшінші) (25-1,8)Альпі, Карпат, Гималаи, Кавказдар қалыптасты. Теңіздің өте құрғауы, Антарктиданы мұз басу. Солтүстік жөне Оңтүстік Америка арасында фаунаның алмасуы. Сонынан олтүстік және Оңтүстік Америка арасындағы алмасу. Австралияда - қалталылар. Жәндіктер мен өсімдіктердің түрлік құрамы қазіргі замандағыларға жақындаған. . Жабық тұқымды өсімдіктер және сүтқоректілер: аю, мысық, керік, бұғы, жайлаң (жи­раф), жоғары сатылы приматтардың (адамтөріздестердің) үстем болуы. Австралопитектің пайда болуы. Тайга және тундра флорасы қалыптасты. Адантектес приматтарда қарапайым естілік әрекеттің пайда болуы

Палеоген (66-25)Теніздердің сансыз көп көтерілуі және қайтуы, тау түзілу. Теңіздерде косжактаулы ұлулар, мүкденелілер, сүйекті балықтар тіршілік етті. Континенттік сукоймаларда құйрықты және құйрықсыз қосмекенділер, тәмсактар (крокодил) болды. Құрлықта тасбакалар, кесірткелер өмір сүрді. Төменгі сатылы приматтар (лемурлар) өркендеді. Бунакденелілер алуан түрде кездесіп, жабықтұқымды өсімдіктер үстемдік етті. Өте ежелгі маймылдар (парапитектер), кұстардын осы замангы тұқымдастары, тұяқтылар болды. Приматтардың миы жөне сезім мүшелері дамыды

Мезозой Орта өмір заманы (ұзақтығы 165 млн жыл) Бор (ұзақтығы 70 млн жыл)Су өте күшті жайылып, теңізді су басты және су қайтумен араласты және ауа райы салкындады. Анд және жартасты таулар өсті. Ұлулар, мүкденелілер, саусаққанатты балықтар, жорғалаушылар болды. Тісті және желпуіш құстар, қалталылар және қағанақты сүтқоректілер п.б. Алғашкы жабық\т өсімдіктер өмір сүріп. буынаяқты бунакденелілер (тозаңдандырғыштар) қаптап кетті. Қосжактаулылардын 70%-ы, теңіз кірпісінің 50%-ы, аммониттердің 100%-ы, белемниттер, динозаврлар, ихтиозаврлар, қарапайым сүтқоректілер және бірқатар балдырлар өліп бітті. Гинкголылар (ашық\т өсімдіктер класы) көбейді. Құстардың мишығында, сүткоректілердің алдыңғы миында сайлар пайда болды, кұрсақта даму, гүлдер және жемістер пайда болды

Юра (ұзақтығы 60 млн жыл) Атлант мұхиты, қатпарлық (жер кабығының) қалыптасты. Климат бастапкыда ылғалды, кейінірек құрғақ болды. Теңіздерде ұлулар (белемниттер, аммониттер, қосжақтаулылар, бауыраяктылар), сары балдырлар өмір сүрді. Құрлықта жорғалаушылар, ихтиозаврлар, плезиозаврлар, динозаврлар пайда болды. Қырыкжапырақтар және ашық\т өсті. Көмірдің жинақталуы жалғасады. Алғашкы құс - көнекүс (археоптерикс) пайда болып, бейімділік жетіле түсті.

Тирас 30-40 млн .Гондвана ыдырауы, құрғақшыылық климат, көмір түзудің азаюы. Косжактаулылар, тікентерілілер, бауыраяқтылар, балықтар, жорғалаушылар, қылшабуынұрпаттылар, қырықжапырақтылар, қырық буындар, қылқанжапырақтылар өмір сүрді. Алты сәулелі маржандар, тасбақалар, тәмсақтар, ихтиозаврлар, алғашқы қарапайым сүтқоректілер болды. Ірі космекенділер ж\е балықтардың көптеген топтары өліп бітті. Баласын сүтпен Коректендіру, төрт бөлікті жүректін пайда болуы.

Палеозой. Перм кезеңі (50 млн жыл)Орал жөне Тәңіртау (Тянь-Шань) тауларының калыптасып болуы, теңіздін кері қайтуы, тұйық континенттік айдындардың қалыптасуы. Климат суықтан ыстыққа дейін, құрғаққа аймақталған. Көмір түзілу жалғасуда. Жәндіктер (омырткасыздар) кластарында отрядтар мен тұкымдастар өте көп мөлшерде өліп біткен. Жорғалаушылар, қырықжапырактөріздестер және ашықтүкымдылардың (кылкан жапырактылардың) үстемдік етуі. Аңға ұқсас қасиеттері бар алғашқы жорғалаушылардың пайда болуы. Тістің саралануы

Карбон (тас көмір) кезеңі (65 млн жыл)Негізінен жылы және ылғалды климат. Осы заманғы континенттік жылы теңіздердің көлемі кеңейді, құрлықты су басты. Қазақстанда Орал жене Тәңіртау (Тянь-Шань) қалыптасты. Географиялық белдемділік айкындалып, анықтала бастады. Көлемді тас көмір түзілуі. Балықтар, аммониттер жөне өзге ұлулар, мүкденелілер, тікентерілілер, маржандар, қосмекенділер өмір сүрді. Өсімдіктерден қылшабуындар (плаундар) және әр түрлі қырықжапырақтар өсті.

Алеашқы қылқанжапыраңтылар, ұшатын бунақденелілер, жорғалаушылар пайда болдьи Бунакденелілер ұшуға бейімделді, жоргалаушылар жұмыртқалады, ұялы өкпе, өсімдіктерде тұқым п.б.

Девон кезеңі (55 млн лет)Кезеңнің басында теңіз кейін жылжыды, ортасында - қатты шегініс болды, сонында құрлықтың көп тағы су басты. Сансыз жәндіктер (омырткасыз­дар) және жақсүйексіздердін көпшілігі өліп бітті. Балықтардың барлық формалары: шеміршекті, саусаққанатты, сүйекті (сәулеқанатты) және қостынысты балықтар пайда болды. Аммониттер пайда болып, үстемдік жасады. Құрлық игерілді. Өрмекшілер, кенелер, құйрықаяқтылар өмір сүрді. Алғашқы қосмекенділер болды. Споралардың негізгі топтары: қылшабуындар, қырықжапырақтар және нағызтұқымды өсімдіктер өсті. Риниофиттер өліп бітті, топырақ жабыны қалыптасты. Өсімдіктерде ұлпалар және мүшелер бөлініп, спора түзу іске асты. Өкпе және тері арқылы тыныс алып, аяк пайда болды.

Силур кезең (35 млн жыл)Теңіз шегініс жасады. Саян, скандинавиялық таулар түзілді. Балдырлар үстемдік етті. Ішекқуыстылар, ұлулар, мүкденелілер, иықаяқтылар өмір сүрді. Алғашқы ауамен тыныс алатын жануарлар - кұршаяндар, сондай-ақ көне балықтар пайда болды. Кұрлыққа өсімдіктер - ринифиттер шықты. Өсімдіктерде алғашқы ұлпа ризоидтар және жануарларда атмосфералық тынысалу пайда болды.

Ордавик кезеңі (55 млн жыл)Осы заманғы континенттін үлкен бөлігін теңіз алып жатты, олар соңынан шегініс жасады. Буынаяқтылар: трилобиттер мен иық аяқтылар үстемдік жасады. Тікентерілілер басаяқты ұлулар, маржандар, суда тіршілік ететін өрмекшітәріздестер, омыртқалылардан балықтар, өсімдіктерден балдырлар болды. Күрекаяқты ұлулар, мүкденелілер өмір сүрді. Басаяқтыларда және балықтарда ми пайда болды

Кембрий кезеңі (80 млн жыл)Теңіздердің көтеріліп, шегшуі, соңынан шегінуі, көлемшің ұлғаюы байқалды. Ми-нералданған қаңқалары бар ағзалар пайда болды. Балдырлардың, трилобиттердін, шаянтәрізділердін, ұлулардың, тікентерілілердін әр алуан типтері өмір сүрді. Желілілер, жақсүйексіз омырткалылар тіршілік етті. Әр алуан қарапайым тікентерілілер және т. б. өліп бітті. Екінші реттік ауыз және ішкі қаңқалы болды.

Протерозой. 2500-570+20 Венд (ежелгі славян тайпа-сының атауымен аталган) (80 млн лет) 650 или 690-570)

Жәндіктердің алуан түрлігі орасан көбейді. Ішеккуыстылар; құрттардың барлық типтері: жалпақ, жұмыр және буылтық құрттар; буынаяқтылар (шаянтәріздестер, трилобиттер), мүмкін тікенектерілілер өмір сүрді. Көпжасушалы балдырлар өсті. Жануарларда мүшелер жүйесі пайда болды. Жоғарғы немесе Рифей Төменгі немесе Карелии

Сан алуан прокариоттар, әсіресе цианбактериялар кен таралды. Эукариоттар, строматолиттер, балдырлар болды. Көпжасушалы эукариотты ағзалар, жыныстық үдеріс пайда болды.

Архей 3,5-2,5 млрд жыл ±100 млн (900 млн жьиідан көбірек) Тарих өміріндегі ең ұзын заман Жанартау іс-әрекетінің белсенділігі байқалды. Тіршіліктің дүниеге келуі. Прокариоттың пайда болуы. Микроағзалардың, әсіресе бактериялар түріндегі сан алуан топтары қалыптасты. Строматолиттер - цианбактериялар, бәлкім шоғырлы формалар Жасушалық гетеро- және автотрофтық, пигменттер ж\е фотосинтез көрініс берді

ІV. Үйге§ 2оқу.

Биология 9-сынып 22.12

Cабақтытың тақырыбы.Тірі организмдер көптүрлілігі . Сүтқоректілер эволюциясы.

Сабақтың мақсаты: 1. Тірі организмдердің пайда болу эволюциясымен таныстыру.

2. Оқушылардың тірішіліктің даму эволюциясын оқи отырып,дүинетанымын арттыру. Тарихи ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Адамгершілікке,ұйымшылдыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.география

Сабақтың түрі: ролдік.

Сабақтың көрнекілігі: Өсімдіктер мен жануарлардың шежіресі сызбы, сурет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

ІІ. 1. Вирустар мен фагтардың ерекшелгі қандай ?

2. Прокариодың миқроорганизмдердің құрылыс ерекшеліктері қандай ?

3.Өсімдіктер дүнисі құрылыс ерекшеліктері қандай ?

4.Саңырауқұлақтардүнесінің құрылыс ерекшеліктері қандай ?

5.Жануарлар дүниесінің құрылыс ерекшеліктері қандай ?

6. Сүтқоректілер эволюцисы қалай дамыды?

Айтарлыктай ұзаққа созылған эволюциялык процестің нөтижесінде тірі табиғатта жануарлардың, өсімдіктердщ., саңырау-құлақтар мен микроорганизмдердің орасан зор көптеген түрлері пайда болды. казіргі кезде жер бетінде организмдердщ 2 млн-нан астам түрі тіршілік етеді. Олар­ың 1,5 млн-нан артығы жануарлар дүниесін кұраса, 500 мынға жуығы есімдіктер әлемі больш табылады. Ал саңыраукұлактар мен микроорганизмдер түрлері ең алдына бірнеше миллионды құрайды. Қазіргі кезде жер бетінде тіршілік ететін организмдер үлкен екі империяға клеткалық емес ж\е клеткалық құрылымды организмдер.

1-топТіршіліктің клеткалық емес формасы — вирустар жене фаг-тар. Вирустарды 1892 жылы орыс ғальгмы Д.И,Ивановский ашқан. Олар — кез келген сүзгіден өтіп кететін майда, мелшері 12-ден 500 мкм-ге дейінгі организмдер. Вирустар — клеткадан тыс тіршілік ете алмайтын, клеткаішілік паразиттер. Бактерия клеткасында болатьш вирустарды фагтар немесе бактериофагтар деп атайды. Вирустардың біркатары адамның тұмау, энцефалит, т.б. жұкпалы ауруларының қоздырушылары Вирустардың баска организмдерден тағы бір ерекшелігі кұрамын-да нуклеин кышкылдарының біреуі ғана, не РНҚ, не ДНК ғана болады. Олардың шығу тегі белгісіз.

2-топКлеткалық құрылымды организмдер. Жер бетінде тіршілік ететін организмдердін вирустар мен фагтардан баска барлығы дерлік клеткалық құрылымы бар орғанизмдер. Олар — ядросы жоқ прокариоттар және ядросы бар эукариоттар болып екіге бөлінеді.

Прокариоттар — қүрылысы өте карапайым, клеткасында ядросы жоқ организмдер. Оларда тұкым қуалау ақпараты жазылған ДНҚ цитоплазмада сақина тәрізденіп бос күйінде орналаскан. Көк жасыл балдырлар мен бактериялар табиғаттағы зат айналымында үлкен рөл атқарады. Микроорганиз-ң шаруашылык салаларьшдағы маңызы да өте зор. Олардың көппгілігі өнеркәсіп пен медицинада пайдалануға қажетті заттарды түзеді. Тамак өнеркәсібінде нан ашыту, спирт, кейбір органикалык кышқылдар алу, шарап жасау микроорганизмдердің қызметіне негізделген. Адамның түрлі жұқпа-лы ауруларын емдеуге қолданылатын антибиотиктер де осы микроорганизм.

Эукариоттар — сыртынан қабықшамен қоршалған клеткасын­да цитоплазмасы және айқын көрінетін ядросы бар организмдер. Ядрода тұқым қуалау ақпараты орналаскан. 3-топ.Өсімдіктер дүниесі. Бұған автотрофты қоректенуге қабілетті өсімдіктер жатады. Өсімддктердің ерекшелігі клеткаларында пластидтер және сыртқы қалың целлюлоза қабықшасы болады. Төменгі сатыдағы өсімдіктерге балдырлар жатады. Табиғатта балдырлардың бір клеткалы және көп клеткалы түрлері кездеседі. Алғашкы қарапайым жыныссыз кебеюмен катар эволюция барысында жыныстык көбею қалыптасьп, клеткалардың түкым қуалау материалдары қосылып, құрылысы күрделенді. Мүның өзі организмдердің алуан түрлілігіне бастама беріп, көпклеткалылықтьщ шығуына жол ашты. Бұл жағдай өсімдіктер әлеміндегі ірі ароморфоздарды көрсетеді. Көп клеткалы организмдерде клеткалардың жіктелуі, яғни түрлі қызмет аткаруға беймделуі байқалды. Нәтижесінде ұлпалар, мүшелер түзіліп, жоғары сатыдағы өсімдіктердід қалыптасуына мүмкіндік туды.

Алғашқы құрлыкка шықкан цсилофиттер жоғары сатыдағы спорамен көбейетін мүктер, плаундар мен кырыкбуындар және папоротниктердің шығуына бастама берді. Кейін келе түкыммен көбейетін папоротниктерден барлык вегетативті мүшелері жетілген жалаңаш тұқымды ж\е жабық түкымды өсімдіктер шықты.

4-топ.Саңырауқрлақтар дуниесі. — гетеротрофты коректенуге қабілетті эукариоттардың ерекше тобы. Олар сапрофиттік немесе селбесіп паразиттік тіршілік етуге бейімделген организмдер. Табиғатта саңыраукүлақтардың пайдалы жөне зиянды түрлері ете көп. Бұлардың барлығы да ертедегі қарапайым кұрылысты гетеротрофты эукариоттардан шыққан дейді.Төменгі сатыдағы эукариоттарға сонымен қатар кыналарды жаткызады. Қыналар — саңыраукүлактар мен көк жасыл және жасыл балдырлардың селбесіп тіршілік етуінен түзілген организмдер.

5-топ.Жануарлар дуниесі. Жануарлар — даяр органикалық заттармен қоректенетін гетеротрофты организмдер. Олар өздерінін қорек заттарын іздеп жүріп тауып жейді. Сондықтан қозғалу мүшелері түрліше бағытта жақсы дамып жетілген. Мысалы, қарапайымды-ларды алсак, амебада жалған аяктары, инфузорияларда кірпікшелері, бунакденелілерде қанаттары мен аяктары, балықтарда жүзу қанаттары, т.б. Құрлыктағы омыртқалылар жақсы жетілген алдыңғы, артқы аяқтарының қаңқасы мен бұлшық еттерінің болуына байланысты түрлі тіршілік орталарына бейімделіп кеңінен таралған. Жануарлардың өсімдіктерден негізгі айырмасы — осы козғалғыштығында. Қозғалуға байланысты жануарлар клеткасында бірқатар ерекшеліктер калыптаскан. Атап айтканда, жануарлар клеткасының сыртында козғалуға кедергі жасайтын қалың целлюлоза қабықшасы болмайды, клетка тек жұқа цитоплазмалық жарғақшамен қапталған; жануар клеткасында суда ерімейтін тығыз крахмал дәндерінін орнына жақсы еритін гликоген қорға жиналады.

Жануарлар дүниесі қарапайымдыларға (бірклеткалылар) жене көпклеткалыларға бөлінеді. Қарапаиымдылар — тіршіліктің клеткалық деңгейдегі көрінісі болып табылады. Қарапайымдылар клеткасының әрбір құрам бөлігі арнайы бір қызмет атқарып, тұтас бір организмнің тіршілігі камтамасыз етіледі. Көпклеткалылар — құрылысы мен аткаратын кызметі алуан түрлі ұлпалар мен мүшелерден тұратын күрделі құрылысты организмдер. Олар көптеген типтерге және кластарға бөлінеді.

6-топ.Сүткоректілердің эволюциясы. Сүтқоректілерді өте ертеде ме­зозой заманында тіршілік еткен аңтісті жорғалаушылардан шыққан деп есептейді. Сүткоректілердің жер бетіне кең таралып тіршілік етуі дене құр-ң, ж.ж. күрделеніп, жылықандылыққа ие болуына байланысты жүрді. Ал жылықандылық түкті жамылғының болуы, жүректің төрт бөліктен түруы, кіші жөне үлкен қанайналым шеңберлерінің түзілуіне байланысты қалыптасқан. Сүткоректілер үш класс тармағына болінеді: жұмытртқа салушылар, қалталылар және ұрықжолдастылар.

Мезозой заманынын соңына жақын пайда болтан ұрықжолдастыларды жогары сатыдагы сутқоректілер деп атайды.

Бертін келе кайнозой заманында тірніілік еткен жәндіктермен коректенетін сүтқоректілерден приматтар отряды бөлініп шықты. Осы приматтар отрядына жататын адам төрізді маймылдардан биологиялықжәне әлеуметтік факторлардың өсеріне байланысты адам пайда болды.

ІІІ. + Қазіргі кезде жер бетінде тіршілік ететін организмдердін алуан түрлілігі туралы пікір алмасу.

ІV. §28. Тірі организмдердің көптурлілігі. Сүтқоректілердіңэволюциясы

V. Тест жұмысы.

Биология 9-сынып 25.12

Cабақтытың тақырыбы: Адамның шығу тегі.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды адамның шығу тенгі эволюциясымен таныстыру.

2. Оқушылардың шығармашылық, ойлау қабілетін арттыру. Тарихи ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Адамгершілікке,ұйымшылдыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.география

Сабақтың түрі: Семинар.

Сабақтың көрнекілігі: маймылдар миының,қолының моделдері, сызба-нұсқа, сурет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, топтастыру.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

1. Антропология деген не?

2. рудимент,атавизм сөзін мағанасын түсіндіру.

3.Адамдардың жануарларға ұқсас құрылыс дене мүшелерін атау.

4. Адамның әлеуметтік факторлдарына тоқталу.

Адамнын шығу тегі мен тарихи даму кезеңдерін, нәсілдік ерекшеліктерін зерттейтін ғылым саласы антропология деп аталады. Адам мен жануарлардың дене құрылысында көптеген ұксас белгілер бар. Швед ғалымы К.Линней өзінід "Табиғат жүйесі" атты еңбегінде адам мен маймылды сүтқоректілер класының өкілі ретінде бір туыска жатқызған (1735). XIX ғасырдың бас кезіыде француз галымы Ж.Б.Ламарк адамның жерде жүруге бейімделген маймыл тектес ата-тектен шықкандығын айтты. Ағылшын ғалымы Ч.Дарвин 1871 ж."Адамның шығу тегі ж\е жыныстық сұрыпталу" атты еңбегінде: "Адам — тіршіліктің тарихи даму сатысындағы ең жоғары әрі соңғы буыны" деп көрсетті. Ол: "Адам мен адам тәрізді маймылдардың арғы ата тегі бір»— деген тұжырым жасады. Адамның жануарлар дүниесі жүйесіндегі алатын орны. Адамның жануарлар дүниесінің өкілі екендігі оның ұрықтык дамуы кезіндегі калыптасатын белгілерінен айкын көрінеді. ұрықтың алғашқы даму кезеңі — зигота бір клеткалы қарапайымдыларға ұқсаса, дамуының келесі бластула кезеңі вольвокске ұқсайды. Ұрық біртіндеп күрделеніп гаструлаға айналғанда, денесі екі қабаттан түратын ауыз қуысы ж\е ішек қуысы бар гидрага ұқсайды. Міне, осылай даму барысында ұрықтың құрылысы күрделеніп, мүшелер жүйесі калыптаса бастайды. Адам ұрығының дамуының алғашқы кезеңінде барлык хордалылар (желілілер) типінің өкілдеріндегі сияқты ұрыктық арқа жағында жүйке түтігі, оның астында хорда (желі), ал хорданың астын ала ас қорыту мүшелері орналасады. Ас корыту мүшелерінің алдыңғы кеңейген жұткыншақ бөлімнің екі бүйірінде көптеген желбезек саңылаулары болады. Адам хордалылар типінің ішіндегі омырткалылар тип тармағына жатады. Өйткені даму барысында омыртка жотасы, екі қолы мен аяқтары қалыптасып, денесінің бауыр жағында жүрек, жүйке түтігінің алдыңғы жағынан мидың бес бөлімі түзіледі.

Адам сүтқоректілер класына жатады. Себебі алдыңғы мидың көлемі ұлғайып, құрылысы күрделенеді, балаларын сүтпен асырайды.тістері (азу тіс, ит тіс ж\е күрек тістер), дене қуысындағы көкет, құлак қалканы мен ортаңғы құлақтағы үш дыбыс сүйектері (төс, үзеңгі, балға) тек сүтқоректілерге тән белгілер екенін керсетеді. Адамның да ұрығы анасының жатырында дамып жетіледі, ұрықтың қоректенуі ұрықжолдасы (плацента) арқылы жүреді. Адамның қолындағы бас бармактың қалған 4 саусаққа карама-қарсы орналасуы ж\е саусактарда жалпақ тырнақтың болуы, бұғана сүйектерінің жақсы жетілуі, сәбилердегі сүт тістердің кейінірек тұрақты тістермен алмасуы адамның приматтар отрядына, оның ішіндегі адам тәрізді маймылдар отряд тармағына жататынын көрсетеді. Адам осы отряд тармағының тартанаулы маймылдар тобына жатады. Бүл топтан адамдар түқымдасы бөлініп шыгып, өз алдына адамдар туысын құрайды. Бұл туыстың қазіргі түрі — саналы адам (Homo sapiens).

Адамның жануарлар дүниесіндегі орны

Хордалылар типі Омыртқалылар тип тармағы Сүткоректілер класы

ұрьщжолдастылар класс тармағы

Приматтар (маймылдар) отряды .

Адам тәрізді маймылдар отряд тармағы

Адамдар туысы Саналы адам түрі

Адамның жануарлар дүниесінің өкілі екендігін дәлелдейтін рудименттік ж\е атавизмдік белгілер бар.

Рудименттік деп ата тегінен қалған қалдық белгілерді айтады. Рудименттік белгілерге, мысалы, соқырішек, құлақ айналасындағы бұлшық еттер, терідегі түктер, құйымшақ, т.б. жатады. Бұлардың қызмет аткармайды.

Атавизм деп арғы ата-тектін белгілерінің қайталануын айтады. Ондай белгілерге сирек жағдайда байқалатын денесін қалың түк басқан баланың дүниеге келуі немесе көп емшекті, құйрықты нәрестелердің туылуы мысал болады.

Антропогенездің биологиялық және әлеуметтік факторлары. Антропология ғылымы адамның ежелгі адам тәрізді маймылдардан шығып, осындай дәрежеге дейін көтерілуі биологиялық ж\е әлеуметтік факторларға байланысты деп түсіндіреді. Адамэволюциясына әсер еткен биологиялык факторлар: тұкым куалайтын езгергіштік, тіршілік үшін күрес, табиғи сүрыпталу. Алайда "саналы адам" түрінің пайда болуында әлеуметтік факторлар шешуші рол атқарды. Олар: еңбек, сөз, қоғамдасып тіршілік ету, әлеуметтік заңдылықтардың қалыптасуы ж\е т.б.

Адам эволюциясында еңбектіц рөлі зор. Адамның еңбек етуі еңбек құралдарын жасаудан басталады. Адамның маймылға ұқсас ата тегі еңбек құралын өзі жасап, оны бірте-бірте күрделендіріп, пайдаланып, өзінің тіршілік ортасына бейімделе келе түрлі морфол-қ және физиол-қ өзгерістерге ие болды. Мұның себебі: су тартылып, орман алқаптарының көлемі азайып, ашық далалы жерлер пайда болды. Ағаш басында тіршілік еткен маймылдар енді жерге түсіп, ашық алаңкай жерлерде қоректерін тауып жеп, күн көре бастады. Ашық далада жауының козіне бірден түсетін болғандыктан, олардан қашып қорғануға тура келді. Қоректік заттары өзгеріп басқа өсімдіктермен, майда жәндіктермен қоректене бастады. Осыған байланысты еңбек құралдары қажет болды. Ол құралдарды іздеп табу немесе жасау керек еді. Міне, осынын бәрі бірте-бірте екі аяқпен тік жүріп қозғалуды кажет етті. Тік жүру адамнын дене құрылысын біршама өзгертті. Бүкіл салмақ омыртка жотасына түсетіндіктен, оган солқылдактық қасиет беретін иілімдер пайда болды. Аяктың басы жүруге серпімділік беретіндей болып өзгерді, жамбас қуысы кеңейді. Қорегінің өзгеруіне байланысты жақ сүйектері кішірейді. Тік жүрудін нәтижесінде адамның екі қолы босап, қолдың көмегімен қоректік заттарын іздеп тауып жеп, түрлі кұрал-саймандар жасап, жауынан корғана білді. Ендеше, кол — еңбек құралы ғана емес, ол — еңбектің жемісі. Ал еңбек — адам эволюциясының негізгі факторы.

Қоғамдасып тіршілік ету. Еңбек коғамдасып тіршілік етуге бастама берді. Адам төрізді маймылдардың кейбір топтары енбек құралдарын жасай алмады. Ондай топтардың көбісі тіршілік ортасының қолайсыз жағдайларына төзе алмай н\е өздері сияқты басқа топтармен бәсекеде жеңіп шыға алмай, жер бетінен жойылып кетіп отырды. Бейімділік кабілеті жоғары топтар бірлесіп еңбек құралдарын жасап, аң аулап, қоғамдасып жауларынан қорғанып, өз балаларына қамкорлық жасап күн көрді. Топтардың үлкендері еңбек құралдарын жасау жолдарын ж\е аңшылықтың. әдістерін кнпілеріне үйретті. Тәжірибе алмасу алғашында бір-бірімен ымдасу арқылы болса, бара-бара дыбыс шығарып белгі беру — сөз аркылы қарым-қатынас жасауға жол ашты. Қоғам Мүшелерінің соз арқылы қарым-қатынас жасауы ойлау қабілетінін дамуына әсер етті. Бұл жағдай мидың одан ары жетіліп, құрылысы мен қызметіеің күрделенуіне себеп болды. Осы кезенде тіршілік еткен адамдарда жануартектес азықтармен қоректену ж\е отты нәтижесінде шайнау бұлшық еттері жетіліп, жақ сүйектері кішірейді, ішектері біршама қыскарды. Аң аулап, жыртқыштардан қорғануда отты пайдалану тиімді болды. Сонымен бірлесіп еңбек етудің нәтижесінде адамдар жануарлар табынынан бөлініп, өз алдына адамзат қоғамын қалыптастырды. Адам өз еңбегі арқылы табиғатты өзгертіп, оны тиімді пайдалана алатын дәрежеге жетті.

. ІІІ. Мына кестені толтырыңдар.

Антропогенездің қозғаушы күштері
Биологиялық факторлар		әлеуметтік факторлар

§30. Приматтар және адам эволюциясының негізгі кезеңдері

Приматтар (маймылдар) эволюциясы. Антропологиялык деректер бойынша, осыдан 30—35 млн жыл бұрын өте ертедегі жәндікқоректі сүткоректілерден жануарлардың бір тобы бөлінш, приматтарга бастама берген. Приматтар жоғары сатыдағы сүткоректілер болғандыктан, құрылыс ерекшеліктері едөуір күрделі, миы жаксы жетілген, көздері катар орналасып, алға карай бағытталған, аяқ башпайларында тырнактары бар жөне емшектері екеу болған. Приматтардың бір тармағынан адам төрізді маймылдардың ата тегі — парапитектер шыкдан. Олар ағаш

1. Адамнын жануарлар дүниесіндегі орнын көрсетіп, оны ғылыми түрғы-дан дөлелдендер. 2. Антропогенездін кандай биологиялык факторларын білесіадер? Біздің ата тегімізге олардың қандай өсері болды? Мысалдар келтіріп, түсіндіріңдер. 3. Әлеуметтік факторлар деген не? 4. Маймыл-дан адамға өтудегі еңбектін рөлі кдндай? 5. Қоғамдасып тіршілік етудің мөні неде? 6. Сөз жөне ойлау аса маңызды өлеуметтік факторлар екендігін түсіндіріндер

39-сурет. Дриопитек (З.Буриан бойынша)

ясәне жөндіктермен қоректенген.

ДОак сүйектері мен тістерінщ күры-

лысы адам төрізді маймылдарға

ұксаған. Кейінірек парапитектерден

казіргі гиббондар мен орангутан жене

ертеректе жойыльш кеткен дриопи-

тектер тараган (39-сурет). Дриопи-

тектер осыдан 25 млн жыл бүрын

Азия мен Еуропаньщ оңтүстік

аймактарында, Африкада тіршілік

еткен деген деректер бар. Олар

алдыңғы аяктарының көмегімен

аташтарға өрмелеп шығып, бүтак-

тан-бүтакка секіріп, коректерін

тауып жеп күн көрген. Ауа райы-

ньщ салқындал, ормандардьщ онтүстікке қарай ығысуына байла-

нысты ашык далалы жерлер пайда болған.

Маймылдардың кейбір топтары ағаштан түсіп, жерде тірншгік етуге көшкен. Түрлі мекен ету орталарына бейімделу барысында дриопитектерден 3 тармак бөлініп шьп-ады. Олардың біреуінен казіргі горилла, екіныіісінен шимпанзе, ал үшіншісінен адамньщ аргы ата

теіі — австралопитектер пайда болтан (40-сурет). Австралопитектер

екі аяғымен тік жүрген, бойының биіктігі — 100—120 см, дене

салмағы 20—50 кг шамасында болған. Олар біздің ежелгі арғы ата

тегіміз больш есептеледі. Австралопитектер ашьж далалы жерлерде

тіршілік етіп, өсімдіктектес жөне

жануартектес азықтармен корек-

тенген. Тістерінщ күрылысы адамның

тістеріне үқсас болтан. Еңбек күралы

ретінде малтатастарды (галечник)

жөне ірі түяқты жануарлардың

үзын сүйектерін өндеп пайдаланған.

Миының массасы 550 г-ға жуык

болған.

Ғылыми мөліметтерге қарағанда,

кейішрек, шамамен, осьщан 2—3 млн

жыл бүрын австралопитектерге кара-танда адамға жакындау тұрған ата-

тек әкілдері өмір сүрген. Олардьщ миы

біршама жаксы жетілген, массасы —

650 г. Малтатастардан алуан түрлі

қүралдар жасай білген, аяк-кол

саусактарынын орналасуы өзгеріп,

адамдарға көбірек ұксаған. Мүны

ғылымда епті адам (Homo habUis) деп

атайды.

40-сурет. Австралопитек (З.Буриан бойынша)

91

41-сурет. Питекантроп (З.Буриан бойынша)

42-еурет. Неандертальдық адам (З.Буриан бойынша)

Адам эволюциясының кезең-дері. Адамның даму тарихы 3 кезеңге бөлінеді: ежелгі адамдар, ертедегі адамдар жөне қазіргі адам­дар. Антропологияльщ деректер бойынша, ежелгі адамдар осыдан 1 млн жыл бұрын өмір сүрген. Олардың қатарына қаңка қалдықтары Ява аралынан табыл-ған питекантропты, Қытай жері-нен табылған синантропты және қалдыктары Германиядан табыл-ған гейделъберг адамын жат-кызады. Бұлардың жалпы сырт-кы бейнесі адамға ұқсағанымен, маймылдарга тән белгілері басымырад байқалады. Мысалы, қас үсті доғасы қалың әрі алға карай шығыңқы, мандайы тайкы, жак сүйектері ірі, ал иегі шығыңқы емес. Миының массасы 800—1000 г шамасьшда, бойларыньщ бшктігі — 160—170 см (41-сурет). Олар үңгір-лерде түрьш, отты пайдаланған. Топтасып аң аулап, тастан және сүйектен үшкірлеп, кашап кү-ралдар жасаған. Үстап өлтірген жануарлардың етін жеп, терісін сыпырып, киім ретінде пайда-ланған.

Ежелгі адамдардың пайдалан-ған еңбек кұралдары Қазакстан жерінен де табылған. Осы аталған ежелгі адамдарды бір топқа бірік-тіріп, тік жцретін адамдар (Homo erectus) деп атайды.

Ертедегі адамдардың бірнеше тобын ажыратады. Олардың іпгін-де жаксы зерттелгені — неандер-тальдық адамдар (42-сурет). Бүлар осыдан 200 мын жыл бүрын Еуропа, Африка және Азияның оңтүстік аймактарында емір сүр-ген. Неандертальдық адамдардың

бойларының биіктігі — 160—165 см, аяк-кол бүлшык еттері жақсы жетіл-ген, миының келемі үлгайып, 1400 см³ шамасында болды. Олар бір-бірімен сөз аркылы қарьш-катынас жасап, казіргі адамдарга кебірек үксаған. Еңбек күралдары күрделеніп өзгерген. Топтасып емір сүрген, Еркектері бірігіп аң аулап, әйелдері мен балалары әсімдіктердің жемісін, тамыръш жинап, тамак пісірген, аң терілерінен киім тігіп

тл _■ я 43-сүрет. Кроманьондык

киген. Қол өнерімен аиналыскан. \И

тт_ адам

Ендеше, адамның даму тарихындагы

осы кезеңде биологиялык факторлармен катар әлеуметтік фактор-

лардың әсері де айкын байкала бастаған.

Ертедегі адамдар мен казіргі адамдардын, ягни біздердің арамыз-дағы байланыстырушы буын — кроманъон адамы (43-сурет). Кроманьон адамын осы замангы алгашцы адамдар деп атайды. Олардың канка калдьщтары Франциядағы Кро-Маньон үнгірінен табылган. Кроманьон адамдары осыдан 40 мың жыл бүрын емір сүрген. Олардың сүйектері кейін Еуропа, Азия, Африка, Аус-тралия және Қазақстанның да кептеген жерлерінен табылған. Бүлардың денесі ірі, бойлары биік — 170—180 см, миьшың көлемі казіргі адамдардың миымен шамалас — 1600 см³. Маңдай сүйегі тайкы емес, алға шығыңкы, кас үстіндегі калың доға жойылған, көздері үлкен. Иегі алға карай шығыңкьі, бүл айкын сөз сөйлеудің жаксы жетілгенін көрсетеді. Еңбек күралдары алуан түрлі, өте жетілдірілген, үңгірлерде немесе оздері жасаған баспаналарда түрған. Үңгір кабырғаларына салған түрлі түсті суреттер, колдан жасалған ыдыстар, үй бүйымдары кол өнерінің жаксы дамығанын көрсетеді. Адам эволюциясының осы кезеңінде биологиялык факторлар өз күшін жойып, бүл кезенде өлеуметтік факторлар негізгі рел атқарып, саналы адам (Homo sapiens) калыптасты.

J Приматтар эволюциясы. Ежелгі адамдар. Ертедегі адамдар. Осы заман-ры алғапщы адамдар.

? 1. Приматтар эволюциясы туралы не білесіңдер? 2. Ежелгі адамдарға кімдер жатады? Олардын ерекшеліктері қандай? Осы кезенде кандай факторлар шешуші рөл атңарды? 3. Ертедегі адамдар деп кімді айта-ды? 4. Осы заманғы алгашкы адам деп кімді айтады? Бұл кезеңдегі негізгі өсер етуші факторларды атап, мысал келтіріңдер.

Берілген кестені толтырып, адам эволюциясының кезендеріне сипатта-ма беріңдер.

92

93Адам эволюциясының кезеңдері	Өзгеріске көбірек ұшыраған мүшелер	Әзгеру сипаты	Өзгерудін себептері
Австралопитектер Ежелгі адамдар (синантроп, питекантроп, гейдельберг адамы) Неандертальдыктар Кроманьондықтар мен қазіргі адамдар

§31. Адам нәсілдері

Б үкіл жер шарын мекендейтін, екі жарым мыңнан артык тілде сөйлейтін 6,2 млрд адамньщ барлығы бір гана саналы адам (Homo sapiens) түріне жатады. Барлық адамдардың анатомияльщ жөне физиологияльщ ерекшеліктері бірдей, олардың тіршілік ерекеттері жалпы биологиялық завдыльщтарға бағынады. Соған карамастан, тіршілік еткен табири орта жагдайларына бейімделудің нөтижесінде оларда алуан түрлі морфологияльщ айырмашылыктар калыптаскдн. Атап айтқанда: дене бітімі, бет ішпіні, терісінің түсі, шаітіының түсі мен бұйралығы жөне т.б. Міне, осы аталған ерекшеліктерше байланысты адамдар негізгі 3 нөсілге бөлінеді: негроидтік (қара нөсіл), еуропеоидтік (ак нөсіл) жөне монголоидтік (коңырқай нөсіл)

4 4-сурет. Адам нөсілдері: 1 - еуропеоидтік, 2 - монголоидтік; 3 — негроидтік

94

Негроидтік пәсілге тән белгілер: терісінің түсі кара кошқыл, шаштары толкынды немесе бұйра, мұрындары жалпақ, танаулары кең, еріндері калың, сақал-мұрттары өте сирек. Бұл аталғандардын бөрі ыстык климат жагдайларына бейімділікті сипаттайтын белгілер. Мысалы, терінің қара коңыркдй түсті болуы ультракүлгін сәулелердің зиянды өсерінен қоргайды. Шаштың калын, бұйра болуы оньщ арасына ауа кіріп ыстық өтуден сақтайды. Негроидтік нөсілдің кеңінен таралған аймағы — Африка.

Еуропеоидтік нәсілдердің терісі акшыл, шаштары аздап тол­кынды немесе тік, мұрындары ұзынша келген шығыңкы, танау­лары тар, еріндері жүка, ер адамдардьщ бетінде кдлың сакдл мен мүрт өседі. Мұндай белгілер климаты суык аймактарға бейімделу барысында калыптаскан. Мысалы, шығыңқы тар танаудың куыстарында суық ауа жылынады. Еуропеоидтік нөсілдердің алғапщы шоғырланған аймағы Еуропа мен Азиянын кейбір бөлік-тері болса, казіргі кезде олар дүние жүзінде кеңінен таралған.

Монголоидтік нәсілдердің терісішң түсі қоңыркай немесе акшыл, шаштары кайратты, тік болады; еріндері мен мүрындарының көлемі орташа; бет шшіні жалпақ біртегіс, бет суйегі шығыңқы, көздері қысыңкы болып, рудименттік (калдық түріндегі) үшінші қабагы айкын байқалады. Бүл ерекшеліктер — аңызак. жел мен шаңнан, кара суыкта үсуден дорғауға бағытталған бейімділік белгілер.

Монголоидтік нәсілдер, негізінен, Орталық Азияда, Индонезия мен Сібірде таралған. Әр нөсілдің өз ініінде кішігірім нөсілдер немесе насіл тармактары болады. Мүндай кішігірім нөсілдер де баскаларынан өздеріне төн накты бір белгілерімен ажыратылады.

Нәсілшілдіктің кертартпалык мөні. Нөсілдер туралы ғылым нәсілтану деп аталады. Нөсілдердің шығу тегі туралы ғылымда өр қилы тұжырымдар бар. Олардың шындыккд жакьшы — нәсілдер осы заманғы адамдар топтарынын (лопуляцияларьшың) климат жағдайлары алуан түрлі аймақтарда мекендеп, бір-бірінен окшауланудың нөтижесінде пайда болған деп түсіндіреді. Шын мәнісінде, тұкым куалаушылык пен озгергіштіктің негізінде әр түрлі тірніілік ортасына бейімделуге байланысты калыптаскан морфологиялық белгілер үрпактан-үрпакда беріліп нығая түскен. Бүл жерде түрактандырушы сүрыпталу маңызды рөл аткарған деуге болады. Барлык нөсілдер эволюциялык дамудың бір деңгейінде орналаскан. Олар барльщ биологиялык ерекшеліктері бойьшша бір-бірімен тең. Нөсілдердщ акьіл-есі, ойлау жөне сөйлеу қабілеті мен іс-өрекеттерінде енщандай айьфмашылык жок, бүл нәсілдердің бірлігін көрсетеді. Кейбір нөсілдердің экономикалык жөне мөдени даму деңгейінде айырмашылыктьвд болуы өлеуметтік факторларға байланысты калыптаскан. Соңғы кездегі қоғамдык к.арым-кдтынастардың дамуы мен миграцияльщ процестердің есуі, нәсілдер арасында некелесудін мүмкіндігі бірте-бірте нөсілдердің

95оқшаулануы мен олардын арасындағы морфологиялык айырма-шылықтардың азаюына себеп болуда.

Бірқатар елдерде кейбір ғалымдар нөсілдерді "жоғары" және "төмен" дәрежедегі деп бөліп карастырады.

Еуропалык және америкалык нөсілшілдер өздерін "жоғары" нөсілге жатқызып, калғандары "төмен" нәсілдін адамдары дегенді уағыздайды. Олар кейбір халықтардың әлеуметтІк дамуының төмен болуын олардың ақыл-ойының жеткіліксіздігі, яғни биологиялык "сапасыздығы" деп көрсеткісі келеді. Мұның себебі, нөсілдердщ шығу тегі бір емес: еуропеоидтік нәсіл неандертальдык, адамдардан, монголоидтік нәсіл синантроптардан, ал негроидтік қара нөсіл тіпті ертеректегі австралогштектерден шыккан дейді. Сондықтан олардың дамуы да біркелкі болмаған, "қара нәсіл ең артта калган төменгі топты қүрайды" деп көп уақыт оларды күлшылықта ұстаған.

Шын мәнісінде, адам баласының қазіргі жағдайы, оның экономикалық және мәдениет саласынддғы жетістіктері кандай да бір жеке нәсілдің енбегі емес, ол көптеген ғасырларга созылған бүкіл адамзаттың іс-әрекетінің нәтижесі деп танылады.

Т Нөсілдер: негроидтік, еуропеоидтік, монголоидтік. Нөсілшілдік.

*> 1. Нөсілдердін шығу тегі туралы не білесіндер? 2. Адам нәсілдерінің морфологиялык ерекшеліктеріне сипаттама беріңдер. 3- Нәсілшілдік деген не? 4. Адам нөсілдерінің бірлігін калай дәлелдеуге болады?

э(с Адам нәсілдерін атап, олардын тіршілік ортасына байланысты калып-таскан ерекшеліктерін еске түсіріп, берілген кестені толтырындар.

Нәсілдер	Морфологиялык ерекшеліктері

96

III бөлім. ГЕНЕТИКА ЖӘНЕ СЕЛЕКЦИЯ НЕГІЗДЕРІ

VI тарау. ГЕНЕТИКА НЕПЗДЕРІ. ТҮҚЫМ ҚУАЛАУШЫЛЫҚТЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ

§32. Генетикаға кіріспе. Мендельдің гибридологиялық әдісі

Генетика ғылымы. Адамды өте ерте кезден-ак бидай дәнінен бидай өсімдігі өсетіні, ақ койдан ак козы туатыны, тауьщ жұ-мыртқасынан балапан шыгатыны таңғалдырыл келді. Өсімдіктер мен жануарлар өз ата-аналарынын көптеген белгілерін қайта-лайды. Бір үйдегі балалар да өз өке-шешелеріне, аға-інілеріне, апа-қарындастарына үксайды. Үқсастыктарымен катар кейбір өзгешеліктері де байкалады. Мүның себебі неде? Бүл сүрактардың шешімі генетикалык зерттеулер нөтижесшде табылды.

''Генетика ғылымы казіргі заманғы биологияның негізі. Ол тірі организмдерге тән бір-біріне байланысты екі касиетті — тұкым куалаушылық пен өзгергіштікті зерттейді.

^J Тщым цуалаушылыц деп организмдердің өз белгілері мен касиеттерін және даму ерекшеліктерін үрпактарына беру кабілетін айтады.

„ Өзгергіштік, керісінше, организмдердін жаңа белгілер мен касиеттерге ие болуы. Кез келген организмдегі жаңа белгілер езгергіштікке байланысты қалыптасады, ал түкым куалаушылык сол белгілердің үрпактан-үрпакка берілуін камтамасыз етеді. Әсімдіктер мен жануарлардын сан алуан түрлері және олардың өр қилы тіршілік орталарына бейімделуі осы тұқым куалау­шылык пен өзгергіштіктің нәтижесі. Тіпті жер бетінде бір жүмырткалык егіздерден басқа бір-біріне айны катесіз ұқсас екі адамды кездестіру мүмкін емес. Адамдардағы көздің, терінін, шаштың түсі, кұлактың, мұрынның пішіні, окуга зеректік, спорт пен музыкаға қабілеттілік, т.б. көптеген белгілер де тұкым куалаушылык пен өзгергіштікке байланысты калыптаскан. Ерте-дегі адамдар үй хайуанаттары мен мәдени есімдіктердің өнімділігін жаксарту ушін тірі организмдерге тон осы касиеттерді пайда-ланған. Бірак оларға түкым куалау заңдылыктары мен езгер-гіштіктід себептері көпке дейін белгісіз, түсініксіз болды.

Мендельдің гибридологияльщ әдісі. Чех ғалымы Грегор Мендель белгілердің түкым куалау занлылыктарьгл ашып, генетика ғылы-мының негізін калады. Ол 1822 жылы Чехияның Гинчица дегеп елді мекенінде кедей шаруанын отбасында дүниеге келді. 184d жылы Брюнне (казіргі Брно) каласындагы Августин монастрына тындаушы болып орналасты. Оны бітірген соң Вена университетше түсіп, екі жылдай жаратылыстану мен математиканы окып үирендь Мендель 1856 жылы монастырьға кайтып келіп, өмірінін соңына дейін монах кызметін атқарды. Венада окьш жүрген кезден-ак

97

9-сынып .

Сабақтың тақырыбы:Мендельдің гибридологиялық әдісі.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушылар генетика ғылымы туралы түсініктр беру.

Мендельдің гибридологиялық әдісімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен

байланыстыру арқылы білім-біліктігін дамыту.

3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,

адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: Ұжымдық

Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика. Тарих

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, Мендельдің портреті,

электронды оқулық.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру жоспары,

1. Генетика ғылымы нені зерттейді?

2. Григор Мендельдің қысқаша өмірбаяны.

3. Зерттеу жұмысына Г. Мендельдің гибридологиялық әдісі.

Мына терминдерге анықтама беру. Тұқым қуалаушылық, Өзгергіштік, Генетика. Геттика (грекше депезіз — тууға қатысты) дегеніміз — организмдердін тұкым қуалаушылығы мен өзгергіштігін зерттейтін биологиялык ғылым. Генетика ғылым ретінде XX ғасырдың бас кегзінде белгілі болды. Генетиканың қалыптасуына: а) XIX ғасырда өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығынын дамуы; ө) өсімдіктер және жануарлар селекциясы; б) Ч.Дарвиннің "түрлердін пайда болуы", "Үй жануарлары мен өсімдіктердІң өзгергіштігі"; в) 1980—1990 жыддарда редукциялық беліну, өсімдік-тердің ¥рыктануы — кариокинездін ашылуы; г) өрбір түрге хромосома санының турақты болу занынын шыруы; г) 1900 жылы үш ғалымныд —Де Фриз (Голлан-дяя), Корренс (Германия), Чермак (Австрия) 1866 жылы ашқан .

Грегор Мендельдің өсіаддіктер буданы белгілерінің тұкым қуалау заңын екінші рет растығын дәлелдеп, кайта ашуы әсер еткен. Кейін генетика өзінше ғылым болып бөлінді. Тұқым қуалайтын өзгергіштік, мутация, тұқым қуалаудың хромосома теориясы анықталды.

1920 жылдары рентген сәулелері мутацияның пайда болуына әсер ететіндігі белгілі болды. 1940 жылы тұқым қуалау ақпаратының материалдық тасушысы (негізі) ДНК.

ІІІ. Тест

1. Баламалы белгілер:

а - әр түрлі,ә - қарама-карсы, б - тәуелсіз; в - бірдей.

2. Диплоидты:

а - сперматозоидтар, ө - зиготалар, б - жұмыртқажасушалар, в - аталық жасушалар.

3. Таза тармақ – бұл: а - гомозиготалар,ө - ғетерозиготалар,

б - ұрықсыз,в — оңшауланған.

4. Басымдылык, заңының мәні:

а - бір ағза екіншісіне басымдык жасайды, а - будандарында тек бір ғана белгі пайда болады, б - будандарында қажетті белгі пайда болады, в - будандарында басым белгі пайда болады.

5. Фенотип - бұл:

а - аяға (фонға) байланысты,

ә - гендердің жиыытығы,

б - сырткы белгілер жиынтығы,

в - сыртқы және ішкі белгілерге байланысты.

ІV. Үйге 1.§32 0қу.

2. Реферат жазу 1-оқушы

«Григор Мендельдің өмір баяны және еңбектері»

9-сынып 15.01. ж

Сабақтың тақырыбы. Мендельдің біріншіжәне екінші заңдары.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларға моногибритті будандастырутуралы түсініктер

беру, Мендельдің біріншіжәне екінші заңдарымен танысу.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын оқи

отырып, генетика есептерін шығару және ойлау қабілетін дамыту.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың түрі:

Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у, есептер шығару.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту

V. Үйге тапсырма беру.

VІ Бағалау. .

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру жоспары,

4. Генетика ғылымы нені зерттейді?

5. Григор Мендельдің қысқаша өмірбаяны.

6. Зерттеу жұмысына Г. Мендельдің гибридологиялық әдісі.

ІІІ. Г .Мен де льдің жасаған тәжірибесі. Мендельдің І заңы.

. Моногибридті деп бір ғана белгілерімен ажыра-

гатын формаларды будандастыруды айтады. Ғ₁ алынған буданды талдау барысында Г.Мендель буданға ата-анасыньщ тек бір ғана белгісі берілетін-е

көз жеткізді. Мысалы, тегіс қабықты тұкымды бұршакты,бұдыр тұкымды

бұршақпен будандастырғанда, бірінші ұрпакта алынған тқымдар түгелімен тегіс кабыкты болған. Ғ_} буданда белгіні доминантты (басым) деп, көрінбей қалған белгіні рецессивті (басылынкы) дейді. Бұл заңдылықты, басымдылық заңы немесе біріншг црпацтыц біркелкілігі деп атайды. Бүл — Г.

Менделъдің біріниіі зацы. Басым болған «А», рецессивті «а» , будан «Ғ», ата-анасы «Р», будандастыру «х» , ♀ ,♂ белгілеулер бар.

Аллелбді ген- қарама –қарсы ген.

ІІ. Заңы. Белгілердің ажырау заңы. 8023 тұқымның 6022 сары, 2001 жасыл тұқым 3:1 қатынасында. Дигибридті ... три., полигибрид.

ІV.Тест

1. Бұршақ түйірінің түсі мыналарды аныктайды:

а - жарық түсу күшін,ә - өзіне тән ерекше нәруызды,

б - ата-енелері пигменттерінің араласуын,в - кездейсок.тықты.

аллелді гендер, Гомозиготалы, Гетерозиготалы,Басымдық белгі(доминантты), Басылыңқы белгі(рецессивті), Дидиплоидттық(гетерозиготалы)

2. Екінші ұрпақтың будандары қандай тозаңдану жолымен алынған?

а — айкас, ө - өздігінен, б - қолдан, в - желмен.

3. Өсімдіктермен шағылыстырған кезде арақатынасы 3:1 екені байкдлады:

а - сары және жасыл тұқымды, ә - сары тұкымды,б - жасыл тұкымды,

в - орта жағдайларына байланысты.

3. Гомозиготалы: а - Аа, аа, ө - АА, Аа, б - АА, аа, й - аа, Аа.

6. Шағылысу кезінде біркелкілік пайда болады: а — гомозиготалар,

ә - гетерозиготалармен бірге гомозиготалар,б - гетерозиготалар,

в - басылыңқы гомозиготамен бірге басым гомозигота.

V. Үйге 1.§331-кесте

Мендельдің бүршақ іріктемелерін будандастыруға жүргізген тәжірибелерінің нәтижесі

Бұршаңтын белгілері	Ата-аналары	Бірінші үрпақ будандары Ғг	Екінші будандык үрпак Ғ., (сандык аракатынасы)	Жалпы саны
Тұқымның түсі	сары	барлығы сары түкымды	сары — 6022	8023
	жасыл		жасыл — 2001
Сабактың биіктігі	биік	барлығы биік	биік - 787	1064
	аласа		аласа — 277
Гүлінің орналасуы	ңолтығында	барлығы сабағынын қолтығында	колтығында — 651	858
	төбесінде		төбесшде — 207
Гүлінін рені	КЫЗЫЛ	барлығы кызыл гүлді	қызыл гүлді — 705	929
	ақ		ак гүлді — 224

9-сынып 19.01.

Сабақтың тақырыбы: Аллельді гендер. Фенотип және генотип.

Сабақтың мақсаты: Моногибритті будандастыруға түсініктерді одан

әрі жалғастыра отырып, Мендельдің біріншіжәне екінші

заңдарымен танысу.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

оқи отырып, генетика есептерін шығару және

ойлау қабілетін .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: Зерттеу

Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у, Зертханалық жұмыс.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,

математика,шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Аллельді тендер. Мендель "Организмнің кез келген белгісі өзінің арнайы факторымен аныкталады, ал ол факторлар ата-аналарынан ұрпақтарына гаметалар аркылы беріледі", — деді. голландиялық биолог, генетик В.Л.Иогансен ол факторларды ген деп атады, ал америкалык генетик Т.Морган 'Тендер хромосомаларда орналаскан", — деп түжырымдады.Ген организмнің нақты бір белгісін анықтайды. Кез келген белгінің бірдей немесе екі түрлі көрінісін анықтайтын жұп тендер аллельді гендер деп аталады. Қай организм болсын, оның дене (сома) клеткасында хромосомалар жұп күйінде болатыны белгілі, оларды гомологті (ұрп) хромосомалар деп атайды. Аллельді тендер осы гомологті хромосомалардың бірдей үлескілерінде орналасқан. Аллельді гендер доминантты және рецессивті болуы мүмкін. Аллельді гендерді латын әріптерімен белгілеп, доминантты генді бас әрігшен (А), ал рецессивті генді кіші әріппен (а) керсетеді.

Организмнід өз ата-аналарынан гаметалар аркылы қабылдаған гендердің толық жиынтығын генотип деп атайды. Генотипіне карай организм гомозиготалы немесе гетерозиготалы болуы тиіс. Гомо-зиготалы деп аллельді гендердің екеуі де доминантты — АА не екеуі де рецессивті — аа болатын организм. Олардан түзілетін гаметалар да бір типті болады. Гетерозиготалы организмнін аллельді гендері екі түрлі — Аа . Сондықтан түзілетін гаметалар да екі түрлі: біреуінде доминантты А гені, екіншісінде — рецессивті а гені болады.

Фенотип дел организмнін ішкі және сырткы белгілерінің жиын-тығын айтады, яғни тұкымның түсі мен пішіні, гүлінін, реңі, сабағының биіктігі, т.б. біреуіңің доминантты белгісі жарыққа шыққан жағдай толық доминанттылыкты көрсетеді. Бірақ, табиғатта толык емес доминантты-лык құбылысы да кездеседі. Ол кезде ата-аналарының екі белгісі де көрінбей, аралық сипаттағы жаңа белгі жарыққа шығады. Өйткені кейбір доминантты белгілер рецессивтілерге толыкқ басым-дылық қасиет көрсете алмайды. Бұл құбылысты аралық сипаттагы туқым қуалау немесе толық емес доминанттылыц деп атайды.

ІІІ. Бекіту. 2-зертханалық жұмыс

Тақырыбы. Асбұршак өсімдігінің әр түрлі іріктемелерінің ерекше белгілерімен танысу.

Мақсаты. Асбұршактың түрлі іріктемелерінің ерекше белгілерімен танысып, олардың кайсысынын, доминантты, қайсысының рецессивті екенін аныктау.

Қажетті құрал-жабдықтар: сызғыш, калам.

Орындалуы. Окулыктағы 1-кестені дөптерге көшіріп жазыңдар. Кестеде асбүршақтың 4 белгісі бойынша будандастыру нәтижелері келтірілген. Тәжірибе жүргізуге алынған іріктемелердід саны — 8. Осы кестені пайдаланып, мынадай сұрактарға жауап беріңдер.

1. Асбұршақтың 8 іріктемесінің ерекше белгілері кандай?

2. F₁ будандарынын көрінісіне карап, белгілердің қайсысы доминантты және қайсысы рецессивті екенін атап көрсетіндер.

3.Ғ₂ будандарының сандық арақатынасы нені көрсетеді?

4. Кестедегі будандастыру нәтижелеріне қарап, Мендель тұжырымдаған тұқым қуалаушылыктың заңдылықтарын айтып беріндер (Мендельдің 1- және 2-заңдары).

ІV. Үйге 1.§34

V. 1. Моногибридті будандастыру дегеніміз не? 2. Бірінші ұрпак будандарының біркелкілік ерсжесінің мәні неде? 3. Қандай белгілерді доминантты және рецессивті деп атайды? 4. Екінші ұрпақта байқалған белгілерді: ажырауын қалай түсінуге болады?

9-сынып 22.01. ж

Сабақтың тақырыбы: Гендердің тіркесіп тұқым қуалауы

Жыныс генетикасы.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Т.Морганның тіркесіп тұқым қуалау

заңымен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

генетика заңдылықтарын еске ала отырып,есептерін

шығара отырып, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: дәріс

Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,

математика,шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру. Кез келген хромосомада бір емес көптеген гендер орналасқан. Осындай бір хромосомада орналаскан гендердің тұқым куалау ерекшелігін америкалык генетик Т.Морган зерттеді. Ол өз шәкірттерімен бірге 1910 жылдан бастап бірнеше жыл бойы жеміс шыбыны — дрозофилаға тәжірибе жүргізді, тәжірибеде жетілген қанатты сүр шыбьшды жетілмеген канатты кара шыбынмен будандастырғанда — бірішні ұрпактағы барлық шыбындар біркелкі жетілген қанатты сүр денелі болып шыққан. Бұл тәжірибеден дененің сұр түсті болуын және жетілген қанатты анықтайтын гендер — басымдылық қасиеті бар доминантты гендер екені көрінеді.Морган тәжірибені әрі қарай жалғастырып, осы Ғ₁- сұр денелі жетілген қанатты ♂ -ты қара денелі жетілмеген қанатты ♀ шыбынмен кері будандастырғанда — Ғ₂ тең мөлшерде ата-аналарына ұксас сұр денелі жетілген қанатты және қара денелі жетілмеген қанатты екі түрлі шыбындар алынған.

Бұл жағдай дененің түсі мен қанаттың дамуын анықтайтыі гендердін бір хромосомада орналасқанын және олардың бірлесіп тұкым қуалайтынын керсетеді. Мейоздык беліну кезінде жұп хромосомалар жас клеткаларға бір-бірден ажырал кетеді. әр ] хромосомада орналаскан гендер сол бірлескен күйінде бір гаметага түседі. Сол себепті, Ғ₁- ғы ♂ будан шыбынынан тек екі түрлі гамета түзіледі. Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы гендердің тіркесуі немесе тіркесі, тщым қуалау деп аталады. Морган заңы деп те атайды. Толық тіркесу

♂ х ♀

Ғ ₁

қара денелі жетіл-ген қанатты — 50%

Сұр денелі жетіл меген қанатты — 50%

Бір хромосоманың бойында орналаскан және тіркесіп тұқым қуалайтын

гендер тіркесу тобын құрайды.тіркесу топтарының саны әр организмнің жұп хромосом санына байланысты. Мыс.др.шыбынында 8 хр-м болса 4 тіркесу тобын құрайды. ІІІ. Бекіту. Тест сұрақтары.

1. Хромосомада тендер біріне-бірі жақын болса, соғүрлым:

а - олардың арасында айкасу сирек болады;

ә - олардың арасында айкасу жиірек болады; б - айқасу болмайды.

2. Гетерогаметалы:а - гаметаның бір типін түзеді; ә - гаметаның екі типін түзеді; б - гаметаның үш типін түзеді.

3. Түкым куалаудың хромосомалык теориясын ең алғаш калыптастырған:

а - Г. Мендель; ә - Т. Морган; б - Г. де Фриз; в - Н. Вавилов.

4. Егер диплоидты жиынтык 8-ге тең болса, дрозофилада жыныс-тың тұкым қуалауына хромосомалардың неше жұбы жауап береді?

а - 4 жұп ә - 2 жұп, б -1 жұп

ІV. Үйге 1.§35. оқөушыға жеке тапсырма беру.

реферат «Т.Морган еңбегі және өмір».

9-сынып

Сабақтың тақырыбы:Жыныс генетикасы.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды жыныс генетикасын анықтау

әдістерімен таныстыру. Аутосом туралы түсінік беру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

генетика заңдылықтарын еске ала отырып,есептерін

шығара отырып, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: аралас.

Сабақтың әдісі: көрнекі баяндау.СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы:жануартану, математика,

шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Жыныстың хромосомалық анықталуы. Табиғатта кездесетін барлық дара жынысты организмдерде аталық жөне аналық даралардың арақатынасы, шамамен, 1:1-ге тен болады.

Мысалы, дрозофила шыбынының дене клеткаларында 4 жұп хромосома болады. Олардың үш жұбы аталық және аналықтарында ұқсас келеді, оларды аутасомалар деп, ал екі жыныста екітүрлі болатын соңғы жұбы жыныстық хромосомалар деп атайды. Осы жыныстық хромосомаларына байланысты организмнің жынысы анықталады. Аналық. шыбынның жыныстык, хромосомалары өзара ұксас келеді, оларды XX деп белгілейді. Аталық шыбында бұл хромосомалар екі түрлі, олардын біреуін X, екішпісін У деп белгілейді аталық. шыбында екі түрлі сперматозоид түзіледі, оның бірінде X, екіншісінде У хромосома болады. Егер жұмыртка клеткасы X хромосомасы бар сперматозоидпен ұрықтанса, аналык организм (XX), ал У хромосомасы бар спермато­зоидпен ұрықтанса, аталық организм (ХУ) дамып жетіледі.

Адамның дене клеткаларындагы 46 хромосома — 23 жұп құрайды. Мұны диплоидті жиынтық деп атай-ды. Ал гаметаларда диплоидті жиын-тыктың тең жартысы — 23 хромо­сома ғана болады. Мұны гаплоидті жиынтық деп атайды. Оның 22-сі аутосома, біреуі жыныстық хромо­сома болады.

44+ХХ (аналык жыныс) 44+ХУ (аталық жьшыс)

ІІІ. Мына сөздерге түсініктеме бер.Тіркесіп тұкым куалау.

Аутосомалар. Жыныстыкқ хромосомалар.

1. Егер хромосомалардың диплоидты жиынтыгын 2п деп белгілесе,

онда қалыпты аутосома: a - 2n-2; ә — 2п; б - 2п+2 болады.

2. Аутосомалар - бұлар мынадаи хромосомалар:

а - еркектер мен әйелдерде біркелкі болады;

ә - еркектер мен әйелдерде ерекшеленеді;

б - әйелдерде біркелкі, еркектерде әр түрлі болады.

3. Адам қоғамындағы X және У хромосомалардың арақатынасы

қандай?

а - 50% X жөне 50% У; ә- 75%Хжәне25%У; б- 25%Хжәне 75% У.

ІV. Үйге 1.§35. өз бетімен жұмысты орындау. 107 бет.

♀ Г 44+ХХ ♂ Г44+ХУ ♀ 6+ХХ ♂6+ХУ

қандай гамета түзіледі?

V. І. Рефератты тыңдау.

2.Карточкамен жұмыс.

3. Есептер шығару.

ІІ. Сұраққа жауап беру.

1. Тіркесіп тұкым куалау дегеніміз не?

2. Не себепті тіркесу бұзылады?

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Модификациялық өзгергіштік.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды модификациялық өзгергіштіктің биологиялық ерекшеліктерімен және оның түрлерімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

меңгеру, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі:

Сабақтың әдісі: көрнекі баяндау.СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы:жануартану, математика, Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба, кесте.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау

.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

Модификациялык өзгергіштік. Кез келген организм накты бір орта жағдайларында дамып жетіледі. Сондыктан қоршаған орта факторлары, организмнің құрылыс ерекшеліктері мен тіршілік әрекеттерін өзгертуі мумкін. Бір түрге жататын даралар арасында қандай да бір айырмашылыктың пайда болуы өзгергіштікті көрсетеді. екішпі бір өзгерістер тек сол организмнің өзінде ғана байкалып, келесі ұрпактарында көрінбеуі мүмкін. Олай болса, өзгергіштіктін тұкым куалайтын және түкым куаламайтын формаларын ажыратады. Сырткы орта жағдайларының өсеріне байланысты тұқым куаламайтын өзгерістердің қалыптасуын модификациялқ өзгергіштік деп атайды. Мысалы, бақбақ өсімдігінің тамырын екіге бөліл, біреуін жазық жерге, екіншісін тауға апарып отырғызса, екі түрлі орта жағдайында олар бір-біріне ұқсамай, өзгеше болып еседі. Тауда өскен бакбак жазык жердегі бакбаққа карағанда өте аласа, жапырақтары майда болады. Егер осы тауда өскен бақбактың тұкымдарын жинап алып, жазық жерге сепсе, одан қалыпты жағдайдағы бакбак өсіп шығады.Ал жер бетінде, жартылай суда және толығымен су астында өсетін болса, сол орта жағдайларына байла­нысты жапырактары өзгеріп, түрлі пішін-ге ие болады Тілті жартылай суда өсіп түрған бір есімдіктің өзінде пішіндері үш түрлі жапырак бар: судан шығып түрғандары — жебе төрізді, су бетіндегілері — жүрек тәрізді, ал су астындағы жапырактар — таспа тәрізді. Коп жағдайда модификациялык өзге-рістер организм үшін пайдалы, яғни оның тіршілік ортасына жақсы бейімделуі болып табылады. Мысалы, климаты құрғак,, ыстык аудандардың ұрғындарындатерінін, пигменттілігі жоғары келеді.

ІІІ. Зертханалық жұмыс №3. «Модификациялық өзгергіштік,вариациялық қатар сызбасын түзу»

ІV. Үйге 1.§36

V. 1.Аутосомдар деген не ?

2. Аталық жыныс хромосомдары қалай білгіленеді ?

3. Аналық жыныс хромосомдары қалай білгіленеді ?

4. Тіркесіп тұкым куалау дегеніміз не, Не себепті тіркесу бұзылады?

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Мутациялық өзгергіштік.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды мутациялық өзгергіштіктің биологиялық ерекшеліктерімен және оның түрлерімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

меңгеру, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: . аралас

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,топтастыру

Сабақтың пән аралық байланысы:жануартану, математика,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

Мутациялық өзгергіштік дегеніміз- кездейсок пайда болған тұқым қуалайтын өзгерістер. Хромосомдар саны мен құрылысының және гендегі өзгерістерне байланысты.

. Хромосомдар саны өзгеруіне байланысты полиплиодия ж\е гетероплоидия. Мәдени өсімдіктердің полиплоидті формаларында клетка көлемі ұлғаяды,ядролары ірі болады,цитоплазмадағы нәруыздың, көмірсулардың,май мөлшері артады.

Полиплоидия кезінде хромомсомдар саны гаплоидты жиындыққа екі еселенеді. Гетероплоидия – хр.санының еселенбей артуы немесе кемуі.

Гендік мутация кезінде геннің құрылысы,нуклеотидтердің орналасу реті бұзылады. Басқа нәруыз синтезделеді.

Мутагендік факторлар – қоршаған ортаның жағдайына байланысты болатын мутациялық өзгеріс. Оның түрлері: физикалық,химиялық,биологиялық. Н.И. Вавилов «Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі гомологтік қатар заңы» деп аталады.

ІІІ. 152. Дұрыс жауабын таңдаңдар.

1. Өзгергіштік - бұл:

a - ағза қоректенуінің өзгеруі,

ө - ұрпақтардың ататектерден айырмашылығы,

б - генотиптің фенотиптен айырмашылығы.

2. Модификациялы өзгергіштік: а - тұкым куалауга беріледі,

ә - орта жағдайларына байланысты тұқым қуалау бойы

ө ~ жакын туысты түрлер әркашан мутациялаиды, б - жакьш туысты түрлердің генотиптері біркелкі болады, в - жақын туысты түрлердің фенотиптері біркелкі болады.

2. Бидайдың мына үдерісіне ұқсас қай өсімдіктердің мутация­ны күтуге болады? а - сұлы, ө - күнбағыс, б - асбұршак, в - қызан.

б - генотипке байланысты,

в - түкым куалау бойынша берілмейді.

3. Генотиптін фенотиптік көрінісі мыналарга байланысты: а - әрқашан нактылы генге, ә - нақтылы геннің ортамен өзара әрекетіне,

б - нактылы геннің ортамен және өзге гендерімен өзара әрекетіне,

в - ортаға байланысты еместігіне.

4. Модификациялык өзгергіштік: а — кездейсоқ сипаты бар,

ә - бейімделгіштік сипаты бар,б - дәл осы популяциядагы тек бір дараға ғана тән, в - тұқым қуалау сипаты бар.

5. Өзгергіштігі тұқым қуалау болып табылады: а - модификациялык,

ө - мутациялык және үйлесімділік, б -модификациялык ж\е мутациялык,

в - үйлесімділік және модификациялык

6. Үйлесімді өзгергіштік мыналарга байланысты: а - мутацияға,

ә - орта жағдайына,

б - тендер өзара әрекетіне,

в - жыныстык көбеюге.

7. Мутация елшем бірлігі: а - ген,

ә - хромосома, б - мутон.

8. Мутация жиілігі мыналарға байланысты: а - нактылы тенге,

ө - дарактың биологиялык түріне, б - хромосомадағы тендер санына, в - дүрыс жауабы жок.

а - жакын туысты түрлердің үксас түкым куалау өзгерг тігі болады,

ІV. Үйге 1.§37

9-сынып

Сабақтың тақырыбы:Адам генетикасы.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды адам генетикасын зерттеу әдістерімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

меңгеру, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: . аралас

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,топтастыру

Сабақтың пән аралық байланысы:жануартану, математика,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба,эврикалық сұбхат.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

Генеалогиялық әдіс. Бұл әдісте — адамның ата тегіне шежірелік сызбанүсқа құрылып, оған талдау жасалады. Талдау нәтижесінде сол адамдағы қандай да бір айрыкша белгінің немесе аурудың бірнеше ұрпақ бойы туыстары арасында тұқым куалау ерекшелігі анықталады. адамның өзімен, оның туыстарымен тікелей байланыс жасап, кажетті мәліметтер алу аркылы дұрыс диагноз қойып, болашақ ұрпақ туралы тиімді кеңес бере алады.

Генеалогиялык әдіс аркылы гемофилия, қант диабеті,туа біткен кереңдік, шезофрения,катаракта ауруының бірнеше ұрпақ бойы тұқым тұқым қуалайтын ауруларды ғана емес, адамның басқа да қасиеттеріді анықтайды.

Цит Генеалогиялық әдіс. огенетикалық әдіс. Бұл әдіс арқылы дене клеткасындагы хромосомалардың саны мен құрылысы зерттеледі.

хромосомалар саны мен оның құрылысының өзгеруіне байланысты қалыптасатыны айтылды. Адам-ның барлық хромосомалык аурулары осы цитогенетикалык әдіс аркылы зерттеліп ашылған. Зерттеу үшін көп жағдайда адамнын қан лейкоциттерін бөліл алып, арнайы қоректік ортада өсіріп, олардан микроскоппен препаратты зерттеу барысында хромосомалар жиынтығының толык екендігі, артық немесе кем болуы анықталады. Мысалы, дені сау адамнын калыпты жағдайдағы кариотипі (хромосомалардын толык диплоидті жиынтығы) 46 ХУ (ер адамда) және 46 XX (әйелде) деп белгіленсе, хромосомалык аурулар кезінде кариотип 47 ХХУ, 45 ХО, 47 (21+), т.б. болып өзгереді

Егіздерді салыстыру әдісі. Егіз туылған балаларды бір-бірімен салыстыру аркылы кез келген жағымды белгінін

. Бұл әдісті пайдалану арқылы Вгіздер — бір жүмырткалык және екі жүмыртқалык деп екі топка бөлінеді. БЖЕ-ұрыктанған бір жұмыртка клеткасынан түзілген зиготаның екіге бөлініп дамиды. Олардың генотиптері ұксас (100%), екеуі де ұл немесе екеуі де қыз болады.кейбір айырмашылықтар тек сырткы ортаға байланысты қалыптасады.ЕЖЕ жеке-жеке ұрыктанған екі жүмыртқадан дамып жетіледі. Генотиптерінің ұқсастығы 50% шамасында. Бұл егіздерде байкалатын айырмашылық белгілер генотиптің әр түрлілігімен қатар сыртқы ортаға да байланысты түзілуі мүмкін..Қандай да бір белгі бойынша егіздердін ұқсастығын конко-данттылық, ал белгі олардың тек біреуінде болып екіншісінде болмаса — дискорданттылыц деп атайды. БЖЕ көзге көрінетін көптеген белгілері бойынша конкорданттылык жоғары болады. Қан топтары, Қас-қабақтын пішіні,Көздің түсі, Шаштың түсі,

Биохимиялык әдіс- гендік мутациялар нәтижесінде пайда болған гендік ауруларды, яғни зат алмасу бұзылуының ауруларын аныктайды. Жиі кездесетін ауруларға кантты диабет, галактоземия, фенилкетонурия, т.б. жатады. Биохи­миялык әдісті пайдаланып, қаннын ж\е зәрдің құрамындағы зат алмасу өнімінің мөлшері тексеріледі.

ІІІ. Бекіту. Көз түсі бойынша шежірелік сызба нұсқаны талдау. 118 бет.

ІV. Үйге 1.§38 оқу. Жеке тапсырма беру.

5. 1. Мутациялар деген не ?

6. 2. Мутацичлардың себебі неде

Тест.

1. Мутация елшем бірлігі: а - ген,ә - хромосома, б - мутон.

2. Мутация жиілігі мыналарға байланысты:

а - нактылы тенге,ә - дарактың биологиялык түріне,

б - хромосомадағы тендер санына, в - дұрыс жауабы жок.

а - жакын туысты түрлердің ұқсас тұқым куалау өзгергіштігі болады,

9-сынып

Сабақтың тақырыбы:Адамның тұқым қуалайтын аурулары.Генотип.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды адамда тұқым қуалайтын аурулар неден пайда болатынын және олардың қандайц түрлері бар екендігін түсіндіру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: проблемелық

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,шығармашылық жұмыстар.

Сабақтың пән аралық байланысы:тәнтану, медицина,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба,эврикалық сұбхат.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

ІІ. Хромосомның ауытқуына байланысты аурулар.

1. Даун

2. Клайнфельтер

3. Шерешевский-Тернер

Гендік аурулар

4. Фенилкетонурия.

5. Алақан мен табан терісінің жұқаруы

6. Құрғақ терінің бетінде дақтардың пайда болуы. Оқушылар өздері әзірлеген материалдарын қорғап айтады.

ІІІ. Тұқым қуалайтын ауруларға ассосация құру.

ІV. Үйге 1.§39 оқу.

V. 1. Адам генетикасын зеттеудің қандай әідістердің бар,бұл әдістің маңызы неде?

2. Генеалогиялық әдістің ерекшелігі қандай ?

3. Генеалогиялық әдістің ерекшелігі қандай ?

4. Егіздерді салыстыру әдістің ерекшелігі қандай ?

5. Биохимиялык әдістің ерекшелігі қандай ?

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Селекция негіздері.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды селекцияның қандай ғылым екенін оның генетика

ғылымынан айырмашылығын түсіндіру.

Вавиловтың өмірбаянымен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. .

Сабақтың түрі: семинар.

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,шығармашылық жұмыстар.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: кеппешөп,карта, Вавилов портері.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

ІІ. 1. Селекция ғылымы.

2. Н.И.Вавиловтың өмірбаяны.

3. Мәдени өсімдіктердің шығу орталығы.

Селекция «сұрыптау» деген сөз. –үй жануарларының жаңа тұқымдарын және мәдени өсімдіктердің іріктемелерін,өндіріске қажтті микроорганизмдердің штамптарын шығыру туралы ғылым.

1887-1943 ботаник,генетик,саяхатшы

Вавилов 300 мың

М.орталық

ВАСХНИЛ -1929ж

Қазіргі кезде мәдени өсімдіктердің шығу тегі мен систематикалық орнын салыстырмалы морфологияльщ жөне биохимиялык зерттеулердің негізінде, сол сиякты генетикалық ерекшеліктеріне, яғни хромосомаларынын кұрылымы мен гендердің кұрамына карай анықтайды. Үй жануарларын да мәдени есімдіктер сияқты шығу орталыктарынан таратура болады. Жануарлардың колга үйретілуі туралы зоологиялык және археологиялык зерттеулердін негізінде мәдени өсімдіктердін шығу орталыктарымен байланыстыра отырыл пікір айтуға болады. Мысалы, индонезиялык-үндакытайльш, орталықта алғашқыда ұсак жануарлар — ит, шошка тауық, каз, үйректер қолға үйретілген деген болжам бар.

3. Мәдени өсімдіктердіц шығу орталықтары

1. Оңтүстік Азиялык тропиктік орталық	Баклажан, шай, күріш, қияр, лимон, апельсин, қант қамысы, манго, банан(50%)
2. Шығыс Азиялык	Соя, тары, қытай алмасы, кұрма, алмұрт, алхоры, қарақұмық ж\е т.б
3.Онтүстік-Батыс Азиялык орталық	Жұмсақ бидай, аласа бидай, домалақ дәнді бидай, асбұршақ, жасымық, атбұршақ (чина), ноқат, мақта, зығыр, алмұрт,(14%)
4. Жерорта тенізі	Орамжапырақ, зәйтүн, қызылша, бақша дакылдары
5. Абиссиния (Эфиопия)	Қатты бидай, арпа, кофе ағашы, зығыр, пияз, кырыққабат, сәбіз, жүзім, қызылша, тарна,банан
6. Орталык Америка	Жүгері, Америка үрмебүршағы, асқабақ, бұрыш, какао, темекі, батат, күнбағыс
7. Оңтүстік Америка (Анд) орталығы	Картон, темекі, ананас, жержанғақ (арахис), қызанақ (помидор), какао, жүгері, мақта,хина ағашы.

.

Сол сиякты Алдыңгы Азияда кой, Кіттті Азияда ешкі үй жануарларына айналдырылған. Ірі караның арғы тегі — күдір (тур) ең алғаш Еуропаның біраз елдерінде қолга үйретілген. Жылкы Еуразия даласынан шыккан деген болжам бар. Орталык Америкада таутайлак (лама) жөне күркетауыктар колга үйретілген.

Үй жануарларының шығу тегі жайлы көптеген даулы пікірлер де бар. Мысалы, иттің шығу тегі туралы пікірталастар болған. Зерттей келе олардьщ каскырдан шыккандығы дөлелденді. Көдімгі койдың шыккан тегі жабайы аркарлар болып есептеледі. Олар біздің Қазакстанда кең тараған, сондай-ак ертеде оңтүстік Еуропа мен Алыңғы Азия тауларында тіршілік еткен. Кудір (тур) Еуразия мен Оңтүстік Африкада тараған, бірак бірте-бірте жойылған. Қазіргі колда өсірілетін жылкының арғы тегі Орта Азиядан табылған жабайы керқұлан (Пржевальский жылқысы) болып табылады.

ІV. Үйге 1.§40 оқу 37

V. 1. Даун ауруының пайда болу себебі қандай?

2. Клайнфельтер пайда болу себебі қандай?

3. Шерешевский-Тернер пайда болу себебі қандай?

4. Гендік аурулар пайда болу себебі қандай?

5.Фенилкетонурия пайда болу себебі қандай?

6.Алақан мен табан терісінің жұқаруы

. Құрғақ терінің бетінде дақтардың пайда болуы.

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Өсімдіктер селекциясы.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды өсімдіктер селекцияның әдістерімен,мақсатымен

таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды экологиялық тәрбие беру. .

Сабақтың түрі:проблемалық

Сабақтың әдісі: жоба құру, топтастыру .

Сабақтың пән аралық байланысы:, өсімдіктану,экология,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,карта, Вавилов портері.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

ІІ, Мақсаты: Өсімдіктердің жаңа іріктемелерін алу. 1. Жаппай сұрыптау-айқас тозаңданатын өсімдіктерге қолданады. Бұл кезде қажетті белгілерді таңдап алады да, сол белгісі бар ұрпақты бірнеше қайтара егеді.

2. жеке сұрыптау –бір жағымды белгісі бар дараны бөліп алады, егіп осы белгіні сақтаған ұрпақты таңдайды.

Будандастыру. 1. Туыстық будан.-туыстық қатытынасы бар,генотиптері ұқсас дараларды шағылыстыру.жағымды белгіні алу.

2. Туыстық емес будандастыру- бір-бірімен туыстық қатынасы жоқ гинотиптері әр түрлі даралар. Мақсаты –тіршілік қабілеті жоғары,өнімділігі жоғары,қолайсыз жағдайға төзімді будан алу.

3. Аутбридинг- будандастырудың жағымды жолы. өзгергіштік қабілеті жоғары гетерозиготалы будан.

4. әріден будандастыру.- нәтижесінде гетерозис алынады. Бұл ұрпақ ата-аналарымен салыстырғанда тіршілік қабілеті жоғары,өнімділігі мол, сапасы жақсы.

ІІІ. «Қазақстандағы сұрыптаушылардың жетістіктері» реферат тыңдау.

ІV. Үйге 1.§41 оқу.кесте толтыру. 125 бет.

5. Өсімдіктер орталығына тоқталу.

9-сынып Сабақтың тақырыбы: Жануарлар селекциясы.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды жануарлар селекцияның әдістерімен,мақсатымен

таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушылар еңбекке тәрбиелеу. .

Сабақтың түрі:проблемалық

Сабақтың әдісі: жоба құру, топтастыру .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ 1. жаппай сұрыптау-қажетті бірнеше белгілері бойынша дараларды бөліп алып, ұрпақтан-ұрпаққа тұқым қуалауын бақылау.Осы жалмен Қазақтың ақбас сиыры –етті ж\е қырдың қызыл сиыры.

Жеке сұрыптау тиімді бір белгісі бар дараларды бөліп алып,туыстық шағылыстыру қолданады.бүдан гомозигаталы күйге көшті. Мол өнім алғанмен сытқы ортаға төзімсіз болып шықты.

2. туыстық емес шығ-у әр түрлі қолтұқым алынады. Қажетті белгінің ұрпаққа берілуін қадағалайды.бұл әдіспен Иванов жергілікті мегежінді ағылшын ұқабанымен шағ-п,далалық ақ шошқаны алды.

3. Әріден шағылыстыру. Түраралық шағылыстыру нәтижесінде будан ұрпақ бермейді. Бие мен есекті шағылыстыру кезінде алынған қашыр өте төзімді. Осы жолмен Есенжолов,Бутарин,Жандеркин арқар мери нос қойын, арқар х биязы жүнді қоймен.

. Академик В.А.Бальмонттың басшылығымен етті-жүнді бағыттағы казактың биязы жүнді қойы, Дегерес және кұйрыкты Еділбай қойлары шығарылды. Ғалымдар Б.М.Мусин, Н.З.Ғалиакбаров өз әріптестерімен бірігіп, етті бағыттағы қазақтың ақбас сиырын, ал Д.Н.Пак баскарған ғалымдар тобы сүтті бағыттағы Алатау сиырын шығарды. Сонымен қатар Ю.Н.Барминцев, С.С.Рзабаев бастаған топ жылкыныңетті-сүтті бағыттағы Көшім және Мұғалжар қол тұқымдарын шығарды.

ІІІ. Мынадай кестені толтырып, ауызша түсінік беріңдер.

Шағылыстыру жолдары	Мақсаты	Нөтижелері	Мысалдар	Шаруашылықтық ж\е селекциялық манызы
1. жаппай		і

ІV. Үйге 1.§42 оқу.

V. ІІ 1. жаппай сұрыптаудегеніміз не ?

2. туыстық емес сұрыптау түрлері қандай?

3.кестені тексеру.

4. Өсімдік селекциясын дамытуға еңбегі сіңген ғалымдар.

9-сынып 24.02. 2008ж

Сабақтың тақырыбы: Микроорганизмдер селекциясы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды микроорганизмдер селекцияның әдістерімен,мақсатымен таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушылады мамандықтаңдауға, еңбекке тәрбиелеу. .

Сабақтың түрі:дәріс

Сабақтың әдісі: жоба құру, сұрақ-жауап .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

Тамақ өнеркөсібінде нан пісіру, спирт алу жөне сүт ашыту, одан өр түрлі тагамдар даярлау, шарап жасау жұмыстары микроорганизмдердің тіршілік әрекетіне негізделген. Мұндай штамдар мал шаруашылығы үшін азықтық нәруызды, тамақ өнеркәсібі мен медицинада қолданылатын ферменттер мен витаминдік препараттарды өндіруде маңызды рөл атқарады.

Микроорганизмдер штамдарын алуда тәжірибелік мутагенез бен сұрыптау әдістерін қолданады. Түрлі радиоактивті сәулелермен және химиялық мутагендік заттармен әсер ету арқылы қажетті өнімдерді көп мөлшерде бөліп шығаратын мутантты штамдар алады.осы әдісті пайдалану арқылы . Мысалы, пенициллиум зең саңырауқүлағынан пенициллин, актиномицеттерден стрептомицин мен биомицин антибиотиктері алынып, адамның түрлі жұқпалы ауруларын емдеуге кеңінен қолданылады. Мутантты формалардан алынатын антибиотиктердің мөлшері кәдімгі штамдарға қарағанда 10—12 есе жоғары келеді. Сонымен қатар организмге кажетті аминқыш-қылдар мен витаминдер бөліп шығаратын жаңа мутанттар да шығарылды. Осындай бір бактериялык мутантты штамм кәдімгі штаммен салыстырғанда жануарлардың дұрыс өсіп жетілуін қамтамасыз ететін лизин ам.қыш 500 есе артық бөледі. Біздің елімізде микроорганизмдердің антибиотиктерді көп бөліп шығаратын мутантты формаларын алуға М.Х.Шығаева, Н.Б.Ахматуллина, К.А.Төлемісова, т.б. ғалымдар зор үлес қосты. Биотехнология және гендік инженерия. Биотехнология дегеніміз — тірі организмдер мен биологиялык процестерді адамның мақсатына сай өндірісте колдану. Биотехнологияның басты міндеті — халықты азық-түлікпен камтамасыз ету үшін мал шаруашылығы өнімдері мен мәдени өсімдіктерд. өнімін арттыру, микроорганизмдерден азыктық, нәруыз алуды жоғарылату, адам өміріне қажетті ам.қыш-ы, витамиңдерді, ферменттер мен антибиотиктерді мол ендіру. Биотехнологияньщ осы максатта жұмыс істейтін бағыты — өндірістік микробиология.

Автокөліктер шығаратын улы газдарды, ауыл шаруашылығы ж\е өндіріс қалдыктарын, ірі калалардан шығарылатын лас суларды микроорганизмдердің, көмегімен тазартады, Егістіктер мен бау-бакшалардағы арамшөптерге, түрлі зиянкес жәндіктерге қарсы күресуге колданылатын адам денсаулығы үшін зиянды пестиц-ң орнына экологиялық таза препараттар алу да биотехнлогиялык жолмен іске асырылуда.

Соңғы кезде мұнай мен газ қорының азайып, қымбаттауына байланысты кейбір мемлекеттерде фотосинтез нетижесінде түзілген органикалық заттарды микроорганизмдердің көмегімен спиртке айналдырып, жанармай ретінде пайдалану мүмкіндігі ашылды.

Өндірістік микробиологияны металлургияда пайдалану да жаксы нөтиже көрсетуде. Бактериялардың көмегімен уран, алтын және күмісті бөліп алу да жолға койылған. Кейбір бактериялар минералдарды тотықтырып, оларды жақсы еритін қосындыларга айналдыру. Бактериялардың осы қасиетін пайдаланып, бүкіл дүние жүзінде жылына мыстың жүздеген мың тоннасын өндіруге мүмкіндік туды. Бұған жұмсалатын шығын байырғы қарапайым әдіспен ендіруден 2—3 есе арзанға түседі. Осы аталған және баска да көптеген мөселелерді шешуде биотехнология молекулалық биологияның жаңа саласы — гендік инженериямен тығыз байланыс жасайды.

Гендік инженерияда гендерді тасымалдау арқылы түраралық кедергілерді жойып, қажетті тұқым қуалайтын белгілерді бір организмнен екіншісіне беру іске асырылады."Инженерия" түсінігінің өзі "күрастыру" деген мағана. гендік инженерия организмнің жағымды белгілерін сақтай отырып, оған арнайы мақсатта қосымша жаңа қасиет беріп, генотипін қалаған бағытта өзгерту болып табылады. Гендік инженерияның көмегімен бактериялық клеткадан вирустық ауруларды емдеуге қолданылатын интерферон және өсу гормоны — соматотропин нәруыздарын алды. Қантты диабет ауруын емдеуге колданылатын инсулин гормон алудың арзан жолы табылды. Бұрын инсулин жануарлардың ұйкы безінен ете қымбатқа түсетін жолмен алынатын еді. Қазіргі кезде гендік инженерия әдісімен ішек таяқшасы бактериясынан

Аус. ғалымдар гендер құрамына өсу гормонының генін енгізіп, шошкадан екі еседей жылдам өсетін шошқаның жаңа қолтұқымын шығарды.кәдімгі

Ағылшын ғалымдары геномына қанның ұюын тездететін ген енгізілген қой алды. арзанға түсетін препаратты гемофилия ауруын емдеуге колданады.

Геном — гаплоидті хромосомаларда орналасқан гендердің толық жиын-ғы.

ІІІ.Мынадай кестені толтырып, оған түсінік берікдер.

Микроорганизмдер селекциясынын бағыттары	Бағытт-ң мәні	Мысалдары	Практикалық мацызы

ІV. Үйге 1.§43 оқу.

V. Тест сұрақтары

1. Тарының әр гектарынан 201 ц өнім алып дүниежүзілік рекорд жасаған кім? а) М. Муратов; ә) Ы. Жақаев; б) Ц. Әбуғалиев;в) Ш. Берсиев.

2. Тамақ өнсркәсібінде қодданылатын микроорганизмдер қалай аталады?

а) патогенді бактерияяар; б) ашытқы бактерияпары; ә) сапрофитті бактерияяар; в) зең саңырауқүлақтары.

3. Мезозой заманынан бері сақталып келе жаткан тұмсықбастылар отрядына жататын гаттерия қандай сұрыптауға мысал болып табылады?

a) мутациялық; 6) қорғаушы; ә) тұрақтандырушы; в) жеке сүрыптау.

4. Сұрыптаудың теориялық негізі қай ғылым?

а) селекция; ә) эволюция; б) мутация; в) биология.

5. Алынған будандастыру нәтижесінде бие мен есектің арасынан қандай будан алынады?а) арқар-меринос э) алатау сиыры; б) қашыр; в) ақбас сиыр.

6. Гетерозис туралы ұғымды алғаш қай ғалым енгізді?

а) К. Шееле; э) П. Лукьяненко; б) Г.Карпеченко; в) М. Иванов.

7. Сұрыптаудың қандай түрін пайдаланып гетерозиготалы топтар алуға болады? а) жеке сурыптау; б) жаппаи сұрыптау;

ә) табиғи сүрыптау; в) қолдан сурыптау.

8. Жануарлардан асыл қолтұқамдар алу үшін сұрыптаудың қандай тұрін пайдалану қажет?

а) жаппай; ә) жекелей; б) инбридинг; в) аутбридинг.

9. Органикалық заттардың қалдықгарын шірітіп ыдырататын бактериялар.

а) ашыткы бактерияяар; б) патогенді бактериялар;

ә) сапрофитті бактерияяар; в) сүт қышкыяы.

10. Ірі караның сүтгі тұқымы алатау сиырын алған кім?

а) Д. Пак; ә) А. Жандеркин; б) Н. Бутарин; в) Б. Мусин.

11. Украинаның далалық ақ шошкя крлтұкдомын алған кім ?

а) М. Иванов; ә) И. Мичурин; б) Г. Карпеченко; в) И. Әбуғалиев.

12. Мүйізді ірі караның етті тұқымы қазақгың ақ бас сиырын шығар-ған ғалымдар?

а) Б. Мусин, Н. Галиакбаров; б) Ф. Мухаметкалиев, М. Иванов; о) В. Бальмонт, Б. Мусин; в) А. Жандеркин, Ә. Есенжолов.

13. Жаппай сұрыптауда ірі қараның қандай тұқымдары алынды?

а) қазақтың ақбас сиыры; б) даланың сүтті сиыры;

ә) қырдың қызыя сиыры; в) даланың етті сиыры.

14. Трансплантация әдісімен дүние жүзінде алғаш қозы алған ғалым?а) Б. Мусин б) Н. Галиакбаров;ә) М. Мухамбетқалиев;в) Ә. Есенжолов.

15. Инженерия сөзі кдндай мағына береді ?

а) араластыру; ө) қурастыру; б) қосу; в) ажырату.

16) Түраралық будандастыруды пайдаланып арқар меринос тұқымын қаңдай ғалым алды?

а) Н. Бутарин; ә) И. Мичурин; б) Ә. Есенжолов; в) М. Иванов.

17. Сұрыптаудың қандай түрінен гомозиготалы топтар бөліп алуға болады? а) қолдан сұрыптау; б) жеке сұрыптау;

ә) жаппай сүрыптау; в) қозгаушы сурыптау.

19. Дүние жүзіндегі мәдени өсіңдіктердің шығу тегін зерттеп, мәдени орталықгарын ашқан ғалым:

а) И. Мичурин; ә) Н. Вавилов; б) В. Ковалевский; в) Г. Карпеченко.

20. Қай жылы, кай жерде геномында қан ұйыту гені бар трансгенді қой алынды?

а) Жапонияда 1981 жылы; б) Англияда 1990 жылы;

ә) Австралияда 1987 жылы; в) АКЩ-та 1989 жылы.

1-в; 2-б; 3-ә; 4-а; 5-6; 6-а; 7-6; 8-в; 9-ә; 10-а; 11-г 14-ә;

15-ә; 16-а , б; 17-6; 18-6; 19-ә; 20-б.

8. Тұрып пен орамжапырақ түраралық буданын қандай ғалым алды?

а) И. Мичурин; ә) П. Лукъяненко; б) Г. Карпеченко; в) М. Иванов.

21. Күріштің эр гектарынан 171 ц өнім алып дүмиежүзілік рекорд жасаған кім ?

а) Ш. Берсиев; э) М. Муратов; б) Ы. Жақаев; в) И. Әбуғалиев.

22. И. Мичурин Антоновка мен ананас Ранетінің онтүстік іріктемелерін гибридтендіру архмлы кдндай алма ағашын алды?

а) Сібірлік К,ытай; б) Славянка;

ә) Бельфлер-китайка; в) Кандиль- китайка.

23. Бидайды карабидаймен будандастыру аркылы тритикале деп аталатын мәдени осімдіктің жаңа іріктемесін алған академик ғалым .

2і) Н. Бутарин; ә) И. Мичурин; б) Н. Цицин; в) Г. Карпеченко.

24. Бельфлер-китайка алма ағашын И. Мичурин кдндай одісті пайда­ланып алды?

а) будандастыру; б) тэрбиелеу немесе ментор;

ө) сурыптау; в) инбридинг.

25. Кдй жылы кдй елдің ғалымдары геномында осу гормонының гені енгізілген трансгенді шошқа алды?

а) Жапонияда 1981 жылы; б) Англияда 1990 жылы ■

э) Австралияда 1987 жылы; э) АКЩ-та 1989 жыл-

Тест жауаптары

1-в; 2-б; 3-ә; 4-а; 5-6; 6-а; 7-6; 8-в; 9-ә; 10-а; 11-г 14-ә;

15-ә; 16-а , б; 17-6; 18-6; 19-ә; 20-б; 21-б; 22-б; 23-б 24-б,25-ә

1. Микроорганизмдер селекциясынын шаруашылық салаларындағы ма-нызы кандай? 2. Өнеркөсіптік микробиологияға мысалдар келтіріңдер.

3. Биотехнология деген не? Оның кандай жетістіктерін білесіңдер?

4. Гендік инженерия деген не? Онын ауыл шаруашылыгында, өнеркөсіпте және медицинада кандай маңызы бар?131 актиномицеттердің, ашыткы

? 1. Жануарлар селекциясының ерекшелігі неде? Жаппай және жеке сұрып-таудыа мақсаты кандай? 2. Туыстык шағылыстыруға қандай даралар алынады? Бұл әдістін жағымды, жағымсыз жактары неде? 3. Өрілен шағылыстырудың нөтижесіне мысал келтіріңдер. 4. Жануарлар селек-циясындағы қазақстандық ғалымдардын кол жеткен табыстарын атап көрсетіңдер.

								1-сызбанусқа
		ЭКОЛОГИЯ
		—У— 1	1
Био­экология		Өлемдік экология			Адам экологиясы, өлеуметтік экология			Қолданбалы экология
Жалпы экология, микроорганизм-дер әкологиясы, өсімдіктер эколо-гиясы, жануар-лар экологиясы, т.б.		Кұрлык эколо-гиясы, мұхиттар экологиясы, тұ-шы сулар эколо­гиясы, т.б.			Кала экологиясы, ауыл экологиясы, адам экологиясы, т.б.			Өндіріс экология­сы, ауыл шар-уа- ШЫЛЫҒЫ ЭКОЛО­ГИЯСЫ, медицина экологиясы, т.б.

Т Экология. Биоценоз. Табиғи орта. Экожүйелер. Биосфера. Микро- жене макроэкожүйелер. Табиғат ресурстары.

.

Соңғыжылдары дүние жүзінде экологиялык жағдайлар шиеле-нісе түсуде. Оның көптеген себептері бар. Негізгі факторлар көбінесе адамның іс-әрекетінен туындап отыр. Ең басты мөселенін бірі — жер шарындағы халык санының артуы. Жер шарындағы халыкты азык-түлікпен, жылу энергиясымен, киім-кешекпен, т.б. материалдык жағдайлармен қамтамасыз ету үшін каншама табигат ресурстары кажет. Оның үстіне, XX ғасырда адам гылым мен техниканы игеру жагынан да бұрын-соңды болмаған жетістіктерге жетіп отыр. Өсіресе ғылыми-техникалык прогрестің дамуы коршаган орта жағдайын нашарлатьш, адамдардың денсаулығына орасан зор зиян келтіруде

Биология.9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Дүние жүзі және Қазақстан экологсы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды дүние жүзі және Қазақстан экологсы жағдайларымен таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Пікірталас.

Сабақтың әдісі: жоба құру, сұрақ-жауап .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Дүние жүзіндегі жөне Қазакстандағы қазіргі экологиялық мәселелер

Әлемдік экологиялык мөселелердің ішіндегі ең қауштілер-ң бірі — биосфераның ластануы. Ластану — жер шарының физиқалық, химиялық, биологиялық сапасының төмендеуі мен экожүйелердегі күрделі өзгерістер арқылы көрініс беруде. Жер бетіндегі мүндай өзгерістер ірі дауылдар, су тасқындары, жанартауатқылауы,теңіздермен мұхиттардың көтерілуі немесе төмендеуі, қуаңшылық, өрт сияқты апаттарға апарып соғуда. Адамның табиғатты өзгертуге байланысты іс-әрекеттері ғаламшардағы тіршілік үшін қауіп тудыратын өзгерістерді тудыратын денгейге жакындады.

Табиғат шектен тыс еркіндік пен кездейсоқтыкты көтермейді. Өз кезегінде табигат та адамның жіберген қателіктеріне жауап ретінде экологиялык апаттарды "сыйға" тартады. Мысалы, коршаған ортаның химиялык ластануьшан жер шарында "жылу эффектісі", "озон тесігі", "қыгшқыл жаңбырлар", "фотохимиялык у түтін" сиякты дүниежүзілік экологиялық мәселелер жиі байкалып отыр. Аталған апатты құбылыстар бүкіл ғаламшардың ырғақты тепе-теңдігін бұзып, дүниежүзілік климаттың өзгеру каупін туғызуда. Мысалы, адам Қарабүғазкөлді Каспий тенізінен топырак қамалы арқылы бөліп, теңіз денгейшің төмендеуін тоқтаткысы келді, Алайда құрғап калған шығанактық айдаладағы ортаға, жалпы шаруашылык салаларынан зиян келтіретіні ескерілмеді. Кейіннен, 25—30 жыл еткен соң Каспий теңізі деңгейінщ төмендеуі шығанақпен байланысты еместігі, оның жердің эволюциялық даму заңына тәуелді екені айкындалды. Ал кұрғап калган шығанақ түбінен атмосфераға жыл сайын 120—140 млн т натрий сульфатының тозаңы көтеріліп, тек Түрікменстан мен Қазақстан ғана емес, сондай-ак Ресей, Кавказ, Орта Азия, Түркия, Иран, Қытай, Монголия мен Еуропанын біркатар елдері химиялық ластанып отыр. Әсіресе Қазакстанға үлкен экономикалық зиян келтіруде. Соның салдарынан егіннің түсімділігі мен м/ш-ң өшмділігі төмендеп, халық арасында түрлі аурулар көбейіп кетті. Каспий теңізінің деңгейі қайта көтеріліп, жағалауды су баса бастады. Кейін топырақ камал алынып, теңіз суы шығанакқа жіберілді.

Арал апаты ғаламшарлық сипат алуда. Оның зиянды әсерін қазірдің өзінде көптеген мемлекеттер сезінуде. Сондыктан да Арал мәселесіне Германия, АҚШ, Жапония, т.б. елдердін араласуы тегін емес.

Қазакстанда соңғы жылдары Каспий теңізі деңгейінің көтерілуі жөне Арал теңізі мен Балкаш көлі деңгейішн төмендеуі жалпы ауа райына, фауна мен флоранын калыпты тіршілігіне зиян келтіруде. Аталган су алаптарынын өңірінде мыңдаған гектар орман-тоғай, жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлемі азайып, бұрынғы тамаша табити жайылымдар мен шалғындыктардың

орнына тіршілігі бұзылган немесе жойылуға жақын құмдар мен шөлейтті, сортан тақырлар пайда болды. Арал теңізінің тартылуына байланысты көптеген мәселелер туындады.

Балқаш өңірі де күрделі өзгерістерге ұшырады. 1970 жылы Балқаш көліне қүятын Іле өзенінщ орта ағысы тұсынан Қапшағай су электр станциясының салынуы Іле — Балкаш су алабының экологиялык жағдайын шиеленістіріп жіберді. Ғасырлар бойы калыптасқан табиғат кешені бұзылды. Қалшағай сукоймасы өзінін аукымын кенейте түсіп, мыңдаған гектар табиғи жайылымдар мен тоғайлар су астында қалды. күріш, бау-бакша дақылдарын өсіру жоспарланып, Іле суыньщ Балкашқа кұю мүмкіндігі азая түсті. Оның үстіне, Шарын өзенінің бойында Бестөбе бөгенінің, Үлкен Алматы тоғанының салынуы ол жерлерде табиғаттын тепе-теңдік калпьш бұзып, соньщ нәтижесінде "Қызыл кіталка" енген тораңғы, үйеңкі ағаштарынан тұратын жиделі нутоғайлары жойыла бастады. Іле өзенінің тоғайындағы елік, доңыз, мәлін, камыс мысығы, қырғауыл, т.б. көптеген аңдар мен күстардың саны азайып кетті. "Әнші қүм", "Таңбалы тастар", "Шарьш саябағы" сиякты белгілі табиғат ескерткіштеріне толы Іле бойы экологиялық апатты аймаққа айналды.

Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле, Шу, Нүра, Тобыл, Көксу өзендері өндіріс қалдықтары мен тұрмыстық лас сулар, ауыр металдар, химиялык зиянды заттармен ластануда. Ал Каспий тенізінің мұнай өнімдерінен ластанғаны сонша, судағы балықтар мен жағалаудағы құстардың, итбалықтардың жаппай қырылып қалу фактілері жиі кездеседі.

Елімізде топырақтың қүнарсыздануы, шөлейттену, жайылымдардын, табиғат ландшафтыларынъщ өзгеруі табири ортаға кері ықпалын тигізуде.

Қазакстанның экологиялык жағдайы табигатты тиімді пай-далану, көркейту және корғау мен кайта қалпына келтіру жүмыстарын жүйелі әрі ғылыми негізде, кешенді тұрғыда жүргізуді кажет етеді.

ІV. §45. оқу.

V. ? 1. Экология ғылымы нені зерттейді?

2. Экологияның басқа ғылымдармен кандай байланысы бар?

3. Экология ғылымының калыптасу кезеңдері туралы не білесіңдер?

4. Экология ғылымының қандай салалары бар?

5.Экология ғылымының негізін қалаушы және дамытушы ғалымдарды атандар.

? 1. Дүниежүзілік әкологиялық мөселелерге не жатады? 2. Экологиялык

меселелердің туындау себебі неде? 3. Каспий, Арал теңіздерінің мәсеяелері туралы не білесіндер? 4. Экологиялык мөселелерді шешудін кандай жолда-ры бар?

^ Өздерің түратын жердегі экологиялык мәселелер туралы реферат жазыңдар.

136

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Қала экологсы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды қала экологиясы туралы ғылыми түсініктер қалыптастыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Пікірталас.

Сабақтың әдісі: жоба құру, сұрақ-жауап .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.. Қала экологиясы Ірі калаларда халызқ санының артуы тұрмыстық-коммуналдық құрылыстар мен өнеркәсіп орындары, зауыт, фабрикалардың салыну қажеттігін тудырады. Осыған байланысты мұндай қалаларда техникалык және ақпа сулар көптеп жинакталуда. Қазакстанда жыл сайын шығарылатын ақпаба судын мөлшері, шамамен, 6 млрд м³ деп есептеледі. . Осындай каланың бірі — оңтүстік астана атанған Алматы каласы.Алматы қаласының халкы жыл сайьш артып, білім, ғылым ж\е мәдениет ошағына айналуда. Осы уакытка дейін Алматы каласының пайдаланылған тұрмыстык-коммуналдык суы 70 км жердегі Жаманқұм және Сорбұлақ жасанды көлдеріне жинақталып, ірі жасанды көлдерге айналған болатын.

Қалылты экологиялық жағдай 1986 жылы бұзылды, Жылдар бойы жинақталған ақпа су Жаманқұм жағалауын бұзып-жарып, Қапшағай сукоймасына қарай ақты. Бұл апатты жағдай көптеген құрылыстарды қиратып, шығынға ұшыратты. Қалшағай суқоймасы ластанып, демалыс орындары уакытша қызметін тоқтаткан болатын. Жаманқұм су жинактау орнының жойылуы Сорбүлаққа үлкен салмақ түсірді. Казір Сорбүлак суы шамадан тыс көбейіп, кауіпті деңгейге жетті. Суды азайтатын каналдар калылты жүмыс істемейді. Осының салдарынан Сорбүлактары су айдыны 60 км²-ге артып, ұзындығы — 15 км, ені — 8 км, терендігі — 18 метр, ал жинақталған судын көлемі 1 млрд м³-ка жетіп отыр.

Жасанды көлдің жиегін бүзып кету каупі күн өткен сайын өсе түсуде. Кейбір болжамдар бойынша Сорбүлак апаты болған жағдайда Іле — Балкаш алабы бүрын-сонды болмаган апатңа үшырап, шамамен 50000 түрғыны бар Балкаш өңірі зардап шекпек. Іле бойындағы гидромелиорациялык станциялар, елді мекендер, егіс алкаптары мен өзен бойындағы тоғайлардың ақаба су астьшда қалу қаупі төнуде.Сорбұлақ апаты әкелетін зардаптар қандай болмақ? Сорбұлақ жасанды келінің су сапасы өте кауіпті. Су құрамында көп мөлшерде уыттар (токсин), фенолдар, мұнай енімдері, нитриттер, ауыр металдар, т.б. зиянды химиялык заттар жинақталған. Зиянды заттардьщ шекті рауалы мөлшері (ШРМ) есепке алынбаған. Су күрамындағы химиялык кослалар тіршіліккө өте кауіпті диоксин тәрізді заттарды түзуі мүмкін. Ал диоксинді екінші дүниежүзілік соғыста улағыш қару ретінде колданган. Әрине Сорбүлақ көлінде судың өздігінен тазалану процесі журіл жатыр. Бірак оның түракты тазалану механизміне үздіксіз ағьш келіп косыльш жатқан лас сулар мүмкіддік бермей отыр.Тағы бір қауіпті мәселе — көлдегі органикальщ заттардың есебінен жәндіктердін кебейе түсуі. Нәтижесінде Сорбүлак

ІІІ. Пікірталас ұйымдастыру үшін сұрақтар беру.

ІV. Үйге 1.§46 оқу.

V. 1. Каспи,Арал теңізінің мәселері туралы ойларын ортаға салу.

2. Нарынның экологиясына тоқталу.

9-сынып 11.03. 2008ж

Сабақтың тақырыбы: . Өндіріс және тұтыну қалдықтары.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды өндіріс және тұтыну қалдықтарымен тан.ы стыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгерте отырып,қалдықсыз өнім өндіруге жаңа жолдар іздестіру қабілетін қалыптастыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Проблемалық.

Сабақтың әдісі: жоба құру, сұрақ-жауап .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

§48. Табиғаттағы адамның іс-әрекеттері

Қазіргі заманда жер шарындағы халық санының артуы заңды құбылыс. Ғылыми-техникалык, прогрестін дамуы адамзат қауымының тез көбеюіне қолайлы жағдайлар туғызуда.

Әлемдік экологиялык проблемалар

Уытты заттармен ластану	Радиоактивті заттармен ластану
Жылу эффектісі	Озон кабатының жүқаруы
Қышқыл жауындар	Фотохимиялык у түтін
Топырактың тозуы	Қокыс, калдыктар
Орманның кесІлуі	Шөлге айналу
Мұхиттардың ластануы	Биосфера қүрылымының
Климаттың өзгеруі	өзгеруі
Адам экологиясы
Биокөптүрліліктіц азаюы

Қоршаған ортага қауіпті заттарға: уытты заттар, ауыр металдар, нитраттар, нитриттер, пестицидтер, т.б. жатады. Бұл заттар Шыгыс Қазакстан аймағында (Өскемен, Риддер, Зырян) шекті рауалы мөлшерден асып кетуде.

Кең таралған химиялык заттардың ішінде канцерогендердің өте қауіптісі — бензапирен. Бұл заттармен ластану, әсіресе Алматы, Атырау, Теміртау, Жезказған, Тараз,Шымкент, Қаратау қалаларында байқалып отыр. Бұл заттар адам организміне ауаның кұрамы, су ж\е азық-түлік арқылы түседі.

Мұндай улы заттар көбіне тыныс мүшелерінің — өкпе мен колқаның кызметін бұзады. Егер біз өкпе арқылы тәулігіне 2000 л ауа өткізсек, онда ауаның құрамындағы зиянды газдарды қоса кабылдайтынымыз белгілі. Сондыктан болар Арал, Атырау, Орталык Қазақстан, ОңтүстІк Қазакстан, Шығыс Казакстан аймактарында түрғындардың өкпе-тыныс жолдарыньщ кабынуы, өкпе ісіктері, ентікпе ауруларына шалдықкандары басым.

. Әсіресе минералды тынайтқыштар мен зиянкестерге қарсы қолданылатын пестицидтер жеміс-жидек арқылы адам организміне нитрат түрінде түседі. Мерзімінен ерте піскен көкеністерде (карбыз, кауын, картоп, пияз, сөбіз, орамжапырак, т.б.) нитраттар көп болады. Мысалы, мамыр айларында піскен көкөністерде кейде зиянды заттардың шекті рауалы мөлшері 2—3 есеге артып кетеді. Сондыктан ерте піскен көкәністерді пайдаланганда сақ болған жөн. Нитраттардың мөлшері базарларда санэпидемиялык зертханаларда тексеріледі. Экологияльщ таза енімдерге мемлекеттік сапа сертификаты беріледі. Соңғы жылдары азык-түлік күрамында химиялық бояғыш заттардың мөлшері көбейіп, адамдардьң уланып қалуы жиі байқалуда.

Адамдардың ауыр металдардан зардап шегуі дүниежүзілік проблема деңгейінде қальш отыр, Сынап, кадмий, корғасын, мырыш, т.б. металдар азык-түлікпен адам организміне түсіп, түрлі аурулар туғызады. Мысалы, организмде кадмий мөлшері кебейген жағдайда Жапонияда кең таралған итай-итай ауруы пайда болтан. Оның негізгі белгілері — бүйрек қызметітң бүзылып, сүйектің майысуы. Бұл аурумен бір жылдары Жапонияда 3000 адам ауырғаны тіркелген.

Жапонияның Минамата өзені бойындағы тұрғындардың 1956 жылы сынаппен уланғаны белгілі. Соның салдарынан пайда болған ауру түрі жергілікті жердің атымен минамата деп аталған. Аурудьщ белгілері — есту, көру жөне сөйлеу мүшелері қызметінід бұзылып, адамдардың халінің нашарлап, тіпті өлімге душар болуы. Оның пайда болу себебі — өндіріс шығарындысы арқылы сынаптың өзенге көп мөлшерде түсуінен екендігі анықталған.

Этилендірілген бензинді пайдалану кезінде адам организміне түсетін қорғасын да өте кауіпті.Қазақстан жағдайында ластағыш заттармен қатар радиация-лык ластану жиі байқалады.

Радиациялык ластану, әсіресе уран шикізатын өндіретін орындарда болады. Мысалы, ОңтүстікҚазакстан облысындағы Қызылқұм ж\е Созақ аудандарында су құрамында торий шекті рауалы мөлшерден 2—400 есе, радий 3( есе артық екендігі тіркелген. Батыс Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазакстан, Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстік Қазакстан облыстарынд: уран кенін өндіргенде белінетін радиоактивті қалдықтардың жинакталуынан радионуклидтердің мөлшері көбейген.Экологиялык жағдайы нашар аумақтардағы халық денсаулығы туралы дер.

Аймақтар	Ауру түрлері
1. Арал өңірі (Қызылорда, Оңтүс-тік Қазаңстан облыстары)	Жұқпалы аурулар, жүрек, қан қысымы, жүйке аурулары, тері аурулары
2. Семей ядролық полигоны аймағы (Шығыс Қазакстан, Павлодар, Қарағранды облыстары)	Қатерлі ісік, каназдык, сөулелік ауру, жүйке, сезім мүшелері, өкпе-тыныс жолдары аурулары
3. Солтүстік Қазақстан	Жұкпалы аурулар, жүйке аурула­ры, кан қысымы, өкпе-тыныс жолдары аурулары
4. Жамбыл, Оңтүстік Қазакстан облыстары	Жұқпалы аурулар, жүйке, сүйек, бұлшык ет аурулары, түсік тастау, туа біткен кемістік
5. Атырау, Маңғыстау облыстары	Жұқпалы аурулар, өкпе-тыныс жолдары аурулары, тері жара-лары, кемтар балалардың туылуы

Арал теңізінің экологиялык жағдайы мен Каспий теңіэ деңгейшің көтерілуі осы аймактарда қатерлі ісік, жұкпалы аурулаі жүйке және тері ауруларын, т.б. ауруларды өршіте түсуде. А. полигондар болған жердегі халық қаназдық, сәулелік аурулардаі және қатерлі ісіктен зардап шегіп отыр.

ІІІ.Өндірістік жөне тұрмыстык калдықтардын бір-бірінен айырмашы-лығы неде? 2. Нағыз түрмыстык қалдықтарға нелер жатады? 3. Өндірістік калдыктарды жоюдын кандай жолдары бар? 4. Біздің республикамызда өндірістік калдыктарды өңдеу жолдары бар ма? 5. Калдыктардың пайдасы бар ма?

ІV. Үйге 1.§46,47 оқу.

9-сынып 15.03. 2008ж

Сабақтың тақырыбы: . Организмдердің тіршілік ортасы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің тіршілік ортасымен.

тан.ы стыру.

2. Оқушылардың организмдердің тіршілік ортасын біле отырып, олалдың сол ортаға сай морфологиялық ерекшеліктерін білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Шығармащшылық.

Сабақтың әдісі: көррненекі баяндау., рефератты қорғау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Кез келген организмнін еніп-өсіп, көбеюіне, ұрпактарьш жал-ғастыруына қолайлы табиғи-тарихи қалыптаскан ортаны тіршілік ортасы дейміз. Қазіргі кезде жер шарында су, құрлық-ауа, топырақ және организмдердін өзі.

Су тіршілік ортасы. Гидросфера ғаламшарымыздың ең үлкен көлемін алып жатыр. Су — жер шарының барлық көлемінің 71%-ынқамтиды. Судың негізгі қорын, яғни 98%-ын мұхиттар мен теңіздер құрайды. қалған 2%-ы мәңгі мүздықтар, езендер мен көлдердін үлесіне тиеді. Суда жануарлардын 150 мың, өсімдіктердің 10 мыңнан астам түрі тіршілік етеді.

Судың, өзіне тән ерекшеліктері: Оған судың тұтқырлығы, тұз концентрациясы, қысым, оттек мөлшері, су қабатының Теңіздер мен мұхиттардағы организмдердін дене формасының ерекшеліктері: қозғалыстары мен ағыстары, айналымдар, қорек қоры, судың тұщылығы жатады.

Судағы барлық организмдерге тән қасиет — жүзу. көптеген балдырлар, кейбір организмдер бекініп тіршілік етуге бейімделген. Жүзуге немесе баяу козғалуға байланысты гидробионттарда құрлык организмдерінде болмайтын ерекше морфологиялык ескіншелер, жүзу немесе ескек аяктары мен жүзбе-қанаттары, су жұқтырмайтын заттар, т.б.Мыс, тау өзендерінде тіршілік ететін балықтардың денесі жұмыр әрі ықшамды, ағыска карсы жүзуге бейімді болса, жазык жердегі көлдердегі балықтар, керісінше, ірі әрі жалпақ болып

1 — танкы дельфин; 2 — скат; 3 — теніз тасбакасы;

4 — ала жолақты итбальщ; 5 — арула келеді.

Ал мүхиттардың әр түрлі тереңдіктеріндегі организмдердің морфологиялық құрылысы, дене пішіні мен қозғалуы мүлдем баскаша болады.Жануарлардың суға бейімделуі де әр түрлі. Олардың анато-мияльщ, морфологиялык, физиологиялык, мінез-күлыктык, т.б. бейімділіктерін байкауға болады- Мысалы, судың терең кабатында тіршілік ететін организмдердің денесіндегі жүзбеканаттары жаксы жетілген өрі жүзуге икемді болса, бентос топтарында, керісінше, жүзуге икемсіз жөне су түбіндегі заттарға жабысып калуға бейімді мүшелері жаксы жетілген.

Су организмдерінің ітттінде медузалар, қосжактаулы былқыл-дакденелілер өз денесінен аткылаған су кысымы күшімен тез жүзуге бейімделген. Бүл күбылыс, өсіресе басаякты былкыл-дақденелілерде жаксы байкалады. Ал осы әдіспен козғалатын кальмардың жылдамдығы сағатына 40—50 інакъірымға жуьщ. Ірі киттердің жаксы жетілген әрі куатты жүзбеканаттары мен ескек аяқтары болады.

Тұщы су гидробионттарының кейбіреулері су бетінде кәдімгі құрлыктағыдай сырғанап та жүреді.. Олар — көдімгі су кандалалары мен су коңыздарының өкілдері.Құрлық-ауа тіршілік ортасы. Құрлык-ауа — организмдер үшін күрделі өзгерістер үздіксіз жүріп жататын, табиғат орта. Мұнда атмосфераның газдық кұрамы, ылғалдылық, тығыздық, қысым, т.б. факторлар жиынтығы литосфера қабатымен байланысып жатады. Жануарлар мен өсімдіктер құрлык-ауа кеңіс-тігінде тірпшгік етуге бейімделіл, оны толықтыра түседі. Тіршілік ортасына тен көптеген ерекшіліктерді (жарықтың мол түсуі, температура ауытңуының күшті байкалуы, ауа райының маусым мен тәулік бойынша өзгеруі, т.б.) байқауға болады. Аталған факторлардың күрделілігіне байла-нысты организмдер дүниесі эволюциялык даму жолында анато-миялык- морфологиялык, фи­зиологиялык, экологиялык, т.б. тұрғыда бейімдеді.

Оттекпен тыныс алу мү-шелері (лептесік, өкпе, кеңірдек), тірек қаңқасы, қолайсыз жағдайларға бейімделу әдістері (орын ауыстыру, ін қазу) жетіле түсті. Жануарлар мен құстардың ұшуға бейім жаңа түрлері пайда болды Құрлық-ауа факторларының ішінде ауа, жауын-шашын, топырақ ылғалы, эко-ж\е микроклимат пен геогра-фиялык белдеулер организмдер үшін үлкен рөл атқарады.Топырақ Тіршілік процесі — ұзақка созылған биогеохимиялык айналымның жемісі. Топырақтын түзілуімен байланысты жер бетін жасыл өсімдіктер әлемі басады. Одан соң топырактың микро- және макрофаунасы қалыптасты. Өсімдіктер мен жануарлар жене өлі табиғат арасындағы қоректік қарым-қатынастар топырақ түзілу процесін, оның физикалык, химиялык жөне механикалық құрылымын жақсарта түсті. Мысалы, топырактын жоғары бөлігшде өсімдіктерге қажетті азот, калий, кальций, фосфор жене т.б. химиялык элементтер жинакталады. Ал топырак ылғалы оттекті, еріген түздар мен минералды заттарды сіңіріп, сілтілік немесе қышкылдық ортаны қалыптастырады.

Топырақ тіршілік ортасына бейімделген организмдер:

1 — қарапайым жәндіктер; 2 — көпаяк; 3 — ұлу; 4 — шырыш; 5 — қодьіз; 6 — жауын құрты; 7 — ұсақ кенелер мен жәндіктер

Топырақтың құнарлы қабатын түзудегі микроорганизмдердің, өсімдік пен жануарлардың рөлі ерекше Микроорганизмдер әр түрлі өсімдіктер мен жануарлардың калдықтарымен қоректене отырып, топырақты оттекпен және органикалық заттармен байытады. Олардың ітттінде топырақта көп кездесетіні — микрофлора өкілдері — саңырауқұлақтар, актиномицеттер мен бактериялар . Ал топырақ микрофау-насының өкілдері — амеба, талшықтылар мен кірпікшелі кара-пайымдылар жырткыш немесе паразит ретінде зат және энергия алмасуды жүзеге асырады.

Организмдердің өзі тіршілік ортасы. Мұндай организмдерді паразиттер деп атайды. Барлық паразиттерді эктопаразиттер және эндопаразиттер (екішыі бір организмнің ішкі мүшелерінде кездесетіндер) деп жіктейді.

Эктонаразиттерге — кәдімгі кан сорғыш масалар, соналар, кене, бүрге, сүліктер, т.б., ал эндопаразиттерге — аскаридалар, карапайымдылар, бактериялар, қүрттар, т.б. жатады.

Паразиттер бір организмнің денесінде үнемі бола бермейді. Олар көбінесе коректену немесе көбею үшін — уақытша, кейде үзак уакыт тіршілік етеді (65-сурет). Ол үшін орта қолайлы болуы тиіс. Организм екінші бір организм денесінде тіршілік етуі үшін үзак жылдар бойы бейімделеді. Сонын нәтижесінде ондай кейбір паразиттердің бүрынғы жаксы жетілген ішкі жөне сыртқы мүшелерінін кызметі жойылып кетеді.

Тірі организмдердің өзі тіршілік ортасы: 1 — шаншардын

көбелек жүлдызқүртына жүмыртқа салып жатқан кезі; 2 — көбелек

жұлдызкұртыныи денесінен шаншар дернәсілдерінің өсіп шығуы.

ІІІ. 1. Тіршілік ортасы туралы не білесіңдер? 2. Су мен топыракта тіршілік ететін организмдердің ерекшеліктері неде? 3. Организмдердің өзі қалай-ша тіршілік ортасы бола алады?.

ІV. Үйге 1.§48 оқу.

V.

1- Қоршаған ортаның сапасы кандай болуы керек?

2. Әлемдік пробле-малардың түрлерін атаңдар.

3. Қазақстанға кандай әлемдік экология-лык проблемалар төн?

4. Ауру түрлерінің көбеюі неге байланысты болып отыр?

5. Қатерлі ауру түрлерін атап, себебін айтып беріндер.

Биология.9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Организмдерге әсер етуші факторлар

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдерге әсер етуші факторлар

таныстыру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: .

Сабақтың әдісі: көррненекі баяндау., рефератты қорғау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Экологиялык факторлар алуан турлі болғанымен, олар организмдерге бірдей әсер етпейді. Жарық — тірі организмдер үшін негізгі фактордың бірі. Күн сәулесінің жер бетіне келіп жететін барлық мөлшерінің 50%-ы ғана бізге көрінеді. Ал көрінбейтін бөлігі инфрақызыл және ультракүлгін сәулелерден тұрады. Жарық, әсіресе жасыл өсімдіктер үшін өте қажет. Өйткені фотосинтез процесі Күн сөулесі энергиясының әсерінен жүреді.Көптеген организмдердің тіршілігі үшін (көбею, орын ауыстыру, қореқ іздеу, т.б.) жарық міндетті түрде болуы керек.жарық сүйгіиітер (фототрофы) және жарық сүймейтіндер (фотобобы) деп те беледі.

Температура. Организмдердің тіршілігі мен дамуы және таралуы үшін қажетті факторлардың бірі — температура. Сондықтан организмдер төменгі немесе жогары темпера тураға бейімделе отырып, өзінін калыпты тіршілігін үйлестіріп отырады. Қазақстан табиғаты оңтүстіктен солтүстікке қарай өзгеріп отырадьі. Өсімдіктер мен жануарлар жылуды уакыт пен жыл маусымдарына байланысты түрліше қабылдайды. Мысалы, тундра өсімдіктері ағаш қабықтарына, тасқа, жартастарға жабысып өсуге, а л тропиктер мен субтропиктер өсімдіктері өркендерінің, жапырақтарының түрін өзгертіп, қурап немесе кеуіп кетуден сақтануға бейімделген. Шөл, шөлейтті жерлерде өсетін есімдіктердің сабақ, жапырақ, тамыр, т.б. мүшелерінін түрі өзгерген. Мысалға Қазақстанньщ шөл, шөлейтті аймақтарында өсетін сексеуіл, қылша,

кұм қарағаны, теріскен, жантақ, ақ жусан, изен, т.б. атауға болады. Жоғары немесе төменгі температура өсімдіктердің анатомиялык-физиологиялық бейімделуіне де күшті әсер етеді. Мысалы, жоғары температура өсімдіктерде транспирация процесін, клеткада тұз жинақталуды тездетіп, лептесік арқылы суды буландыруды азайта түседі. Ал температуранын төмендеуі өсімдік клеткасындағы қант, т.б. органикалык заттарды көбейте түсіп, суыққа төзімділігін арттырады.Т-ң өзгеруіне қарай жануарларда көптеген морфологиялық бейімделу нышандары (түсінің өзгеруі, май жинауы, т.б.) айқын білінеді.Жылу режімі жер шарындағы өсімдіктер мен жануарлардың таралуына фактор ретінде әсер етеді.Оларға жер шарынын жылулық, географиялык, климаттык белдеулері, топырақтың құрамы, ауа райы, т.б. көптеген факторлар жатады.. Таудың күнгей беттерінде құрғақ сүйгіш өсімдіктер, ал теріскейінде ылғал сүйгіш өсімдіктердің түрлері басым өседі. Жылу мол түсетіндіктен, таудың альпілік, салқын бөліктерінде де жәндіктердің көптеген өкілдерін кездестіреміз. Іле Алатауы баурайының терістігінде қаптап өскен шыршалар мен күнгей бетіндегі әр түрлі өсімдіктер бірегей биоценоздардың қалыптасуына тигізген әсерінің көрінісі болып табылады.Ылғал. Су — клетка цитоплазмасы, ұлпа, қан құрамында ж\е өсімдікте, жануарлар организмінде негізгі зат ретінде көптеген қызмет аткарады. Организмде сусыз ыдырау мен қалыптасу, зат және газ алмасу процестері жүруі мүмкін емес.Мысалы, балдырда — 96—98%, сәбізде — 87—91%, өсімдік жапырағында — 83—86%, былқылдақ денелілерде — 80—92%, жәндіктерде 46—92% мөлшерінде су болады. Тіпті, ең құрғап кеткен қына, мүк денесінің 5—7%-ы судан тұрады.

Құрлық жануарлары мен өсімдіктері үнемі су тапшылығын сезінеді. Өсімдіктердің суды қажет етуі ауа райы мен топырақ құрамына байланысты маусым бойы өзгеріп отырады. Өсімдіктер мен жануарлардың түсі де, түрлер санының азайып-көбеюі де өзгере бастайды. Мысалы, судың бетіне жақын көк жасыл, одан соң коңыр, тереңдікте қызыл балдырлар орналасады. Ал жануарлардың түсі су тереңдеген сайын көк жасыл түстен қызылға ауысады. Себебі, судың түбіндегі кызыл түс кара болып көрініп, организмдерге жауларынан қорғануға мүмкіндік береді.

. Мысалы, тұщы судың 1 л келемінде 0,5 г, ал теңіз суларында 35 г тұз болады.

Тұщы су организмдері үшін кальцийдің релі зор. Әсіресе былкылдадденелілер, шаянтәрізділер мен омырткасыз жәндіктер кальцийді бакалшақтар түзу үшін пайдаланады. Өзеннің немесе көлдің түбінде де өсімдіктер всетіндіктен, түщы су еріген оттекке бай келеді. Судағы еріген оттек мөлшері атмосферадан енген оттекке және су өсімдіктерінің фотосинтез процесіне байланысты болады. Өсіресе тау өзені суларында оттек көп. Осыган байланысты бүл ортада бахтах, тау албырты, хариус өздерін жаксы сезінсе, оттек аз көлдерде — сазан, мөңке балык, жайын, табанбалықтар еркін тірпгілік етеді. Ал кейбір хирономид, сирек қылтанды қүрт-тар, т.б. көптеген омыртқасыз жәндіктерге оттектің тіпті қажеттігі жоқ.Жауын-шашын.

Жер шарының көптеген аймак.тарында жиі жауатын нөсерлер, бүршақтар жалпы экожүйеге, фауна мен флораға көп зиян келтіреді. Кейбір несер жауындардың арты селге айналып, топырақ пен су өрекетін бұзуы да мүмкін.

Қар фактор ретінде организмдер үшін кебінесе қолайлы рол аткарады.

ІІІ. Жергілікті жердегі организмнің жарыққа, көлеңкеге,суға қатысты өкілдерін атаңдар.

ІV. Үйге 1.§51 оқу.

9-сынып .

Сабақтың тақырыбы: Биологиялық ырғақтар. Фотопериодизм

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды биологиялық ырғақтар,фотопериодизм туралы түсініктер беру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,өсімдіктануЭкология. .

Сабақтың әдісі: баяндау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу..

ІІ. Жер шарындағы табиғат белдеулері — климаттық ж\е географиялык белдеулердің жіктелуі, негізінен, Күн сәулесінің түсуіне, олардың мұхиттардан алыс немесе жақын орналасуына байланысты болады. Осыған орай әрбір өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің өзіндік ерекшеліктері ж\е қасиеттері туындайды. Ол анатомиялық-морфологиялык, физиологиялық, биохимиялық, т.б. түрдің жеке өзіне тән қасиеттерімен сипатталады. Жылдың, тәуліктін ырғақты ауысу мерзіміне байланысты әрбір организмнің де тіршілігінде тәуелді түрде қайталанып отыратын даму ырғағы пайда болады.Егер организмнің дамуы жылдың маусымдық ырғағымен сәйкес келмесе, онда түр жойылады. Бұған күзге карай ағаш жапырактарынын түсуі, жануарлар дүниесінің тіршілігшдегі өзге-рістер (жүнінің қалындауы, тері асты май қабаттарының калыңдауы, қыскы үйкыға кету, т.б.) айқын мысал бола алады. Аталған өзгерістер организмдердің тіршілігінде жыл сайын кайталанып отырады. Міне, осы күбылыстарды биологиялық ыргақтар дейді. байланысты тіршілік процесіндегі тәуліктік, маусымдық, жылдық физиологиялық өзгерістер ырғақты түрде қайталанып отырады.Көптеген жануарлардың тіршілігіндегі тәуліктік кайталанулар ішкі физиологиялык процестермен емес, тек козғалыс белсен-ділігімен реттеледі. Осы күбылысты сыртқы ыргақтар дейді... Қазақстанда организмдер үшін қолайлы маусым 5—7 айға созылады. Осы уакыт ішінде организмдер өздерінің тірпіілік процесін толық аяқтай алады. Көктемнің белгісі қардың еруімен, тал, терек, жеміс ағаштарының гүлдеуімен жөне жыл құстарының ұшып келе бастауымен керінеді. Республикамыз қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктеріне орналаскан. Мысалы, оңтүстікте шие мен ерік гүл ашкан кезде, солтүстікте әлі суык, боран соғып, қар жатады.

Фотопериодизм дегеніміз-организдердің тәуліктің жарық пен қараңғы мерзімінің ұзақтығына байланысты оған жауап беру реакциясы.

ІІІ. Жаңа ұғымдар: Биологиялық ырғақ. Жыл маусымдары.

Тәуліктік,маусымдық қайталану. Биоиндикаторлар.фенология. фотопериодизм.

Сөздеріне түсініктер беру.

ІV. Үйге .§52 оқу.

V. Сұрақтар. 1. Жарық, жылу режімін қалай түсінесіңдер? 2. Организмдер ушін судың тұздылығы, оттек, жауын-шашын қандай рөл атқарады?

:+: Жергілікті жердегі материалдар бойынша организмдердің жарыкка, көлеңкеге және суға қатысты өкілдерін топтап, оларға экологиялык сипаттама беріңдер. Организмдерге эсер ететін негізгі факторларды атаңдар. Организмдердің температураға катысты экологиялык топтарын атаңдар

I Экологиялық фактор лар. Орта. Антропогендік факторлар.

9-сынып 9.04.

Сабақтың тақырыбы: Организмнің бейімделу ерекшеліктері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмнің бейімделу ерекшеліктерімен таныстыру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,өсімдіктануЭкология. .

Сабақтың әдісі: баяндау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Жаңа сабақты түсінуге жетелейтін сұрақтар:

1. Жеке организмдер деңгейінде абиотикалық факторлардың әсері қандай?

2.Өсімдіктер қоршағанқалай бейімделеді?

3. Популяциялық деңгейдегі бейімделулер қандай көрініс береді?

4. организмдердің түрлік деңгейдегі ортаға бейімделуі қалай жүреді?

5. Абитикалық факторладың тиімсіз жағы қандай ?

6. Организдердің тыныштық кезеңдерінің түрлеріне және маңызына тоқтал.

7. қоныс аудару себебі ж\е түрлері қандай?

Факторлардың организмге тигізетін әсеріне көрнекті эколог А.К.Бродский жоғары деңгейде жан-жақты зерттеулер жүргізді. Ол абиотикалы0 факторлардың әсерін және организмдердің оған бейімделу ерекшеліктерш жеке организм (дара), популяция, түр және экожүйе деңгейінде қарастырды.

Жеке организмдер деңгейінде абиотикалык факторлар, ең алдымен, олардың мінез-құлқына, көбею бейімділігіне, өсімталдығына, өсу жылдамдығына және тіршілігінін ұзактығына әсер етеді: Өсімдіктің "жарықтыкқ жөне "көлеңкелік" формасын

салыстырса, екеуі бір-бірінен сырткы пішіндері, биіктігі, жапырағының көлемі, жүйкеленуі, т.б.

Популяциялық деңгейдегі бейімделулер, көбінесе, организм-дердің өсімталдық, шығыны, тіршілік ұзактығы, популяцияның өсу жылдамдығы және кеңістікте таралуы жағдайларында көрініс береді. Мысалы, топырақтың сипатына карай кышқылдык, түздылык, ылғалдык, құрғактық, т.б. қасиеттері болуы мүмкін.

. Түр деңгейінде бейімделу, организмдердің аймақтар шегінде климаттык, сырткы ортаның физикалық және химиялық қасиеттерінін әр алуандығы, әдетте, түрлердін географиялық өзгергіштігінің п,б. Абиотикалык факторлардың өзгеруіне түрлердін бейімделуінің негізгі жолы — бейімделу эволюциясы әсер етеді. Ал экологиялык факторлар — географиялык таралуды анықтаушы шарттар, олар организмдердің аймактық орналасуьша, пішініне жене көлеміне ықпал жасайды. отандык түрлеріне қарағанда, дене түрқы жагынан кішілеу, ал көбею, өсімталдық жағынан жоғары көрсеткішті көрсетеді.

Экологиялык, деңейлер деңгейің барлык экофакторлардың организмдерге кешенді түрде әсер ету жиынтығы деп қарауға болады. Өйткені абиотикалык факторлардын жиынтығы экожүйенің климаттык режімін түзеді, түрдің барлық тіршілік процестері және түрлердің өзара әсерлесуі соның аукымында жүзеге асырылады. Абиотикалык факторлардын тиімсіз әсері даралар саның кемітіп немесе жойып жібереді де, экожүйе кұрамына кіретін популяциялардын тығыздығын кемітеді. Ал бүл өсерлер өз кезегінде бүкіл әкожүйедегі зат және энергия алмасулар тепе-теддігін биологиялык өнімділікті өзгерте келіп, сукцессия құбылысына апарды.Организмдердің маусымның қолайсыз жағдайларына бейімделу жолдары әр түрлі. өсудің тоқтап тыныштық кезеңге кетуі. Органикалық тыныштық кезең жеміс тамыр, бүршіктерге тән. Күзде жоғарғы температурада сақталсада өнбейді.Жануарларда қоныс аудару .Анабиоз-организмдердің бейімделу деңгейінің төменгі сатысы.

ІІІ. тест сұрақтары.

ІV. Үйге .§53 оқу.

V

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Популяция туралы түсініктер.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға популяция туралы түсініктер. туралы түсініктер беру..

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін ароттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: трек-сызба құру талдау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу..

Популяция дегеніміз — белгілі бір географиялық аумақта тір-шілік етуге бейімделген, генетикалык шығу тегі бір, бір түрге жататын даралар жиынтығы.

Әрбір жеке түрдің өзіне төн таралу аймағы болады. Олардын сол таралу аймақтағы тобы, сан мөлшері әр түрлі болуы мүмкін. Популяциянын сан мөлшерішң аз немесе көп болуы түрдің шығу тегіне, тарихына, таралуына, т.б. көптеген себептерге байланысты. Организмдердің популяцияларын С.С.Шварц, А.М.Гиляров, А.В.Яблоков, т.б. ғалымдар жан-жақты зерттеді.

Популяция биологиялык бірлік ретінде өзінің белгілі бір кү-рылымы, қасиеттері жөне аткаратын кызметтері арқылы ерек-шеленеді. Популяция құрылымы ондағы даралар санымен және кеністікте таралуымен сипатта-лады. Ал популяцияның қызметі баска биологиялык жүйелермен ұқсас келеді. Популяцияға өсу, даму, көбею, орта жағдайларынын оз өгерісіне бешмділігі, генетикалык шығу тегі, экологиялық жағдайлары жатады.

. Популяция саны дегеніміз — белгілі бір көлемдегі немесе аумақтағы даралардың жалпы саны. Организ өсімталдығы мен шығынына байланысты өзгеріп отырады.

Популяцияның тыгыздыгы белгілі бір келемдегі немесе ке-ңістіктегі даралардын саны мен биомассасыыың салмагымен өлшенеді. Мысалы, 1 гектардағы. Популяциялар: ,,.«.. і

1 - аккулар полуляциясы; шыршалардың саны - 150; 1 м³

2 — кұландар популяциясы көлемдегі су дафнияларынын биомассасы — 0,5 г, т.б.

озгеріп отырады. популяциялардың кездейсоқ, біркелкі және топтанып таралу жолдары бар.

Кездейсоқ таралу — тек бірегей ортаға тән құбылыс. Мысалы, егістіктерде зиянкес жәндіктердің таралуы алғашында кездейсоқ болғанымен, бірте-бірте көбейе түсіп топтанады немесе шашырайды. Организмдердін топтанып таралуы жиі кездеседі әрі кездейсок та болуы мүмкін. Мысалы, ормандарда агаштар алғашында топтанып кездессе, бірте-бірте біркелкі кездесе бастайды. Өсімдіктердің таралуы спора, тұқым, жеміс арқылы жүзеге асады. Ал жануарлар белсенді немесе енжар таралуы мүмкін. Мысалы, түлкі, бұғы, т.б. белсенді тараладыПопуляциялар аймактарының кең немесе тар болуы орга-низмдердід дене мөлшеріне, қозғалу белсенддлігіне, қореқ қорына, т.б. көптеген абиотикалык факторларга байланысты болады. Мысалы, кәдімгі шептесін жерлерде жәндіктердің саны мындаған дараға жетуі мүмкін. Ал, керісінше, ірі жануарлар мен үлкен ағаштар популяцияларының саны мен тығыздығы шамалы болады.. Ол ак тиін, коян, кекілік, кыргауылдардың, т.б. табиғатта корек аз болған жылдары күрт азайып кетуінен байкалады. Сондықтан табиғатта популяция санының ешқашан түрақты болмайтыны заңды күбылыс. Бірақ кейбір жағдайларда популяциялардын саны бір бағытта күрт кебейіп немесе азайьш кетуі мүмкін. Бүл процестер табиғатта жиі кездеседі. Оныц себептері кеп. Оларға түрдің генетикалық шығу тегі, орта факторлары, өсу жылдамдығы, бәсекелестік, қоректің мол болуы, т.б. жатады.

ІІІ. Популяция. Бірлестіктер. Популяция саны, тығыздығы, таралуы. Ай­мақ. 1. Популяция дегеніміз не? 2. Популяциянын негізгі биологиялык касиеттері қандай? 3. Популяция кеңістікте қалай таралған?

ІV. Үйге .§54 оқу.

V.. тест сұрақтары.

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Популяцияның негізгі қасиеттері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға популяцияның негізгі қасиеттерімен таныстыру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін арттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: трек-сызба құру талдау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу..

.Әpбip түрдің көбінің жоғарғы ж\е төменгі шегіболады. Одан әpi түр көбейе алмайды. Сондықтан кез келген популяция өзінің сан мөлшерін оңтайлы (оптимальды) жагдайда ұстап туруға тырысады. Организмдердің табиғаттағы санының ауытқуының тәуліктік жене маусымдық кезеңдерін байқауға болады. Мысалы, ұсақ сүткоректілер, кемірупплер, кейбір құстар мен жәнддктердің өсу, көбею бейімі өте жоғары. Кемірушілер 6ip маусым iшінде 300—500 есе, ал кейбір жәндіктер 1300—1500 есе көбейеді. Мұндай құбылыстар, әcipece шегірткелерде, жұқпалы аурулардың қоздырғыштарында, вирустар мен бактериялар тіршілігінде жиі кездесіп, ауыл шаруашылығына немесе адам өміріне үлкен қауіп төндіреді,. Популяциялардың табиғаттағы санының тұрақты қайталанбайтын, сирек кайталанатын, ырғақты қайталанатын, тұрақты кайталанатын жагдайларын кездестіруге болады. Тұрақты кайталанбайтын мысал . АҚШ-та 1900 жылдан бастап жыл сайын 2000 т шабақ ауланған. Одан соц оны аулау б1рнеше жыл катарынан б1рден 98%-га кемш кеткен. Ал 1944 жылдан бастап жылына 2500 т шабақ аулана бастаған.

Популяциялардыц өсімталдығы, шығыны және таралуы мен орын ауыстыруы олардың табиғаттағы сан мөлшерінің ауыт-қуына теуелдд болып келед!.

Организмдердің көбею мүмкіндігі ете жоғары болса организімнің биологиялық күшіi дейд1.

Организмдердің табиғаттағы сан мөлшері олардың шығынына да байланысты болады. Популяция шыгыны (өлім-жітімі) дегешміз — белгілі бip уақыт аралығында тіршілгін жойған даралардың саны... Популяцияның күрт азаюы кейде абиотикалық факторларға да байланысты. Мысалы, соңгы жылдары Қазакстанда ондатрдың азайып кету факторы тіркелді. Оның басты ce6e6i — тіршілік ортасының бұзылуы мен ластануы болып отыр. Түрлердің жойылып кетуіне соңғы кездері абиотикалық факторлармен қатар антропогендік жағдайлар да тікелей немесе жанама әсерін тигізуде. Мысалы, 1960—1965 жылдары Казакстанда тың және тыңайған жерлері игеру кезінде — дала дуадағы, безгелдек, байбақ, зорман; батыс аймақтардан — құндыз, сусар; Бетпакдалан — құлан, түзат, қабыландардың біржола жойылып кетуш айтуга болады. Казакстандағы түз тағысы атанған ақ.бекендерің XX гасырдыц басында жойылып кете жаздап, ғасырдыц сонында қайтадан қалпына келуін айтуға болады.

.

ІІІ.Қызыл кітапқа енген жануарлар туралы деректерді мысалға келтіріп, оқушылардың тапсырмасын талдау.

ІV. §55 оқу.

V. 1 Популяция. Бірлестіктер ұғымыеа түсініктер беру.

2. Популяция саны, тығыздығы, таралуы. Ай­мақ.

3. Популяция дегеніміз не?

4. Популяциянын негізгі биологиялык касиеттері қандай?

3. Популяция кеңістікте қалай таралған?

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Биоценоз туралы түсініктер:

Сабақтың мақсаты. 1. Оқушыларға биоценоз туралы түсініктер беру .

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін арттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: трек-сызба құру талдау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І . Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу. .Биоценоз — табиғат жағдайлары бірдей жерлерде тіршілік ететін өсімдіктер, жа-нуарлар және микроорганизмдердің жиын-тығы. Биоценоз үғымын алғаш рет неміс зоологы К.Мебиус ұсынды(1871)Өйткені кез келген био­ценоз өлі табиғатпен бірлестікте ғана тіршілік етеді. Сондықтан биоценоз кұрам бөліктерінің қолайлы тіршілік ортасы — биотоптардан, яғни тірі организмдердің жиынтығы тіршілік ететін ортадан тұрады. Орта мен бірлестік затпен жөне энергиямен өзара алмасады: тірі организмдер ортадан өздеріне қажетті затты, энергияны алып, оларды қайтадан коршаған ортаға қайтарады. Соның нәтижесіяде биоценоз бен биотоп бірлесіп биогеоценозды құрайды Алғаш рет бұл терминді гылымга 1940 жылы биоценология ғылымының негізін салушы,

көрнекті орыс академигі В.Н.Сукачев енгізді. биогеоценоз—

Ол мынадай күрамбөліктерден түрады: продуценттер, яғни В.Н.Сукачев 1880—1967 түзушілер (жасыл осімдіктер), консументтер немесе түтынушылар (өсімдік)текті жөне жануар текті корекпен коректенетіндер), редуценттер, яғни ыдыратушылар (микроорганизмдер) және өлі табиғаттың қүрамбөліктері. Міне, осы құрамбеліктер арасында үздіксіз қарым-қатынастар, зат және энер­гия алмасулар жүріп жатады.

Биоценозды зерттейтін ғылым саласы биоценология деп атала-ды. Биогеоценоз — биоценоз бен биотоп жиынтығы ғана емес, табиғаттағы біртұтас және өзінің даму заңдылығы бар күрделі жүйе.

. Биогеоценоз құрылымы: 1 — өсімдіктер; 2 —жануарлар;

3 — микроорганизмдер; 4 — атмосфера; 5 — топырак

Сондыктан табиғаттағы бірлестіктер — кез келген популяциялар мен биотоптардан түратын кіптігірім жануар інінен бастап, мүхиттардың биотасын камтитын бірегей табиғи ке-ңістіктер. Ең үлкен табиғи жүйеге биосфера немесе эко­сфера жатады. Ол жер шарыныц барлық тірі организмдері мен оның тіршілік ететін физикалык ортасын қамтиды.

Ғылымда "экожүйе" термині биогеоценоз үғымының балама-сы ретінде жиі колданылады. Оны 1935 жылы агылшын ботанигі А.Тенсли енгізді. Шын мәнінде екі үғым да бірдей мағынаны білдіріп, бірін-бірі то-лыктыра түседі.

Биогеоценоз қүрылымы.Биоценоздың өзі фитоценоз (өсімдік), зооценоз (жануар) және микробиоценоздан (микроорганизмдер) құралады.

Биогеоценоз тропиктік сипаты түрғысынан уакыт пен кеністікке байланысты автотрофты жөне гетеротрофты организмдерге жіктеледі. Егер биогеоценоз, кобінесе зерттелетін нысанның күрылымын сипаттаумен шектелсе, ал экожүйе олардың аткаратын функциясын көбірек сипаттайды. Мысалы, экожүйелер: 1) энергия ағынын; 2)қоректіктізбектерді; 3) кеңістік пен уакытка байланысты сан алуандық күрылымын; 4) биогенді элементтер айналымьш; 5) эволюция мен дамуды; 6) баскаруды; 7) күрамбөліктердің карым-катынастарын толык карастырады.

Сондыктан экожүйе — экологияның функциялык. бірлік өлшемі. Қоректік қарым-катынастарды ғылымда биотикалық факторлар деп атайды. Аталған факторлар әр түрлі сипат ала отырып, бір ортада тіршілік ететін

организмдер арасында анык немесе байкаусыз түрде білініп Тенсли (1871-1955 ) отырады. Мысалы , ӨСІМДІК осімдік қоректі организм (фитофаг) үшін ең кажетті рөл атқарғанымен, кезегінде фитофагтар да өсімдіктің өнімділігін кемітіп, Қолайсыз жағдай туғызады. Сол сиякты гүлді осімдіктер үпіін оны тозаңдандыратын аралар, т.б. жөндіктер үлкен рол аткарады. Олар-Дьщ барлығы биоценоз қүрылымының күрделілігін жоне сол Жердегі тіршілік иелерінің бір-біріне тәуелді, паидалы немесе кері өсер етіп, үнемі дамып отыратынын керсетеді.

ІІІ. тест

ІV. § 56

V. I Популяцияның табигаттагы сан мөлшері. Популяцияның ездігінен реттелуі. Популяцияныц көбеюі. Популяцияның шығыны. Шектен тыс көбею. Биологиялык күш.

7 1. Популяциялар табиғатта калай көбейеді? 2. Популящтялардын са-нын кандай факторлар реттейді? 3. Популяциялар шектен тыс көбейіп кетсе, табиғатта кандай өзгерістер болуы мүмкін?

Табиғатта шектен тыс көбейіп, ауыл шаруашылығына зиян келтіретін түр популяцияларын атап, оның себебін түсіндіріп беріңдер.

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Биоценоз туралы түсініктер:

Сабақтың мақсаты. 1. Оқушыларға биоценоз құрлымымен таныстыру .

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін арттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: реферат жазу..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

Биоценоздың түрлік құрылымы.биоценозда бір түрдің популяциялары өте көп болса, ал екіншілері керісінше болуы мүмкін. Осыған байланысты биоценоз ондағы түрлердің санымен және сапасымен сипатталады. Егер биоценозда бір немесе екі өсімдік түрі оның 90%-ын кұраса, басым өсімдіктерге ие болады. Кейде мұндай өсімдіктерді сол биоценоздың эдификаторы (басым түр) деп те атайды. Мысалы, карағайлы орманда карағай эдификатор болып саналады.

Биоценоздың кеңістік құрылымы. Организмдер биоценоздарға алғаш рет қоныстанғаннан бастап, көптеген экология-қ факторларға байланысты орын алады. Олар жер бедеріне карай көлбеу немесе тік бағытта орналасуы мүмкін. Ол үшін әрбір жеке түр бір-біріне кедергі келтірмеуі тиіс. Соның биоценоздағы бір көрінісі — белдеуленіп орналасу, яғни биоценоздардың биіктік бойынша жіктелуі. Белдеуленіп орналасуды өсімдіктер бірлестігінен көруге болады. Мысалы, орманнан 6 белдеулікті кездестіруге болады:

Экожүйенін кұрамбөліктері: 1 — продуценттер (өсімдіктер);

2 — консументтер (өсімдікқоректілер, жырткыштар); 3 — редуценттер (бактериялар, саңыраукұлактар); 4 — биогенді заттар

1 — ең биік агаштар (шырша, карағай, емен, т.б.); 2 — келесі катардағы ағаштар (шетен, ырғай); 3 — бұталар (шие, итмүрын, т.б.); 4 — бұташыктар (тобылғы, сасырлар); 5 — шөптесін өсімдіктер (кымыздық, шайкурай); 6 — қыналар мен мүктер. Тіпті белдеулікті жер асты бөлімдерден де айқындауға болады. Әрбір белдеуге төн микроклиматы, түрлік кұрамы, бейімделу белгілері жіктелген.

Топырақтагы, судағы организмдерден де өзіне төн белдеулілікті байқаута болады. Бірак мұндағы экологияльщ факторлар мен талаптар эр түрлі болуы мумкін. Сол сиякты белдеулілік занына багынбайтьш түрлер де бар. Мысалы, көптеген паразиттерді, ірі андар мен кұстарды солардьщ катарьша жаткызуға болады. Белдеулілік пен колбеу биоценоздардың да кеңістік қүрылымы ерекшеленеді

Биоценоздың экологиялық қүрылымы. Әрбір биоценоз организм-дердің белгілі бір экологиялың топтарынан тұрады. Олар, көбінесе, ылғалға, жарыкка, қорекке, т.б. факторларға байланысты жіктеліп, өзіндік кызмет аткарады. Қазақстанның орманды дала биоценоздарын ешбір салыстыруға болмайды. Олар бір-бірінен түрдін сан алуандығымен де, биомассасымен де ерекшеленеді. Атап айтканда, шөл, шелейтті жер, тундра биоценоздары жай биоценоздар қатарына жатады, ал орман, орманды дала, тропик биоценоздары күрделі биоценоздар болып есептеледі.

Су экожүйелері күрлықпен салыстырғанда қарапайым болып келеді. Су жүйесінде құрлықтағыдай атмосфера мен топырак, негізгі факторлар (жарык, температура, корек, қысым, оттек, т.б.) бірдей болмайды.

ІІІ.Негізгі ұғымдар. Биотоп. Биоценоз. Биогеоценоз. Продуценттер. Консументтер. Редуцент­тер. Биота. Биопеноз кұрылымы. Фитофаг.

? 1. Биотоп, биоценоз, биогеоценоз дегеніміз не? 2. Биоценоз кұрылымы неден тұрады? 3. Биоценоздың экологияльщ кұрылымы кандай?

Биоценоз кұрьшымын жергілікті жердің жағдайына карай сипаттап ре­ферат жазыңдар. Биогеоценоз құрылымын сызып көрсетіндер.

ІV. §57.

V. 1.Биоценоз қандай құрымдардан тұрады?

2.Биоценология ғылымының негізін қалауға еңбегі сіңген глымдар?

Организмдер арасындағы қарым-қатынастар

Бәсекелестік. Бір немесе бірнеше түрге жататьш организмдер тіршілік ресурстары үшін езара бәсекелестікке түсуі мүмкін.

Ч.Дарвин түр ішіндегі бәсекелестікті тіршілік үшін күрестің Маңызды өрі жоғары формасы ретінде бағалаған. Бүл көрініс өсімдіктер мен жануарлар арасында жиі байкдлады. Мысалға, Көдімгі шыршалардың өздігінен сиреуін немесе кұмырскалардың Қырылып, өз популяциясын реттеуін келтіруге болады.

Түрарадық бәсекелестік әр түрге жататын түрлер арасында болады. Ол бірде айкын байкалса, кейде анык көрінбейді. Сондык-тан орыс биологі Г.Ф.Гаузенің зерттеулері бойынша екі түрге жататын популяциялар еш уакытта бір жерде тіршілік ете алмайды. Оньщ біреуі белсенді түр ретінде басымдылык көрсетіп, екшпгісін ығыстырады немесе жойьт жібереді. Бұл, әрине, коректік ресурсқа төуелді болған жағдайда іске асады.

Кейбір жагдайда қоректік факторларға ғана емес, баска да (мінез-кұлык, мекен ететін ортасы ушін күрес, т.б.) ресурстарга байланысты бөсекелестік тууы мүмкін.

Жыртқыштық. Жырткьіштык — түрлер арасындағы байла-ныстың кең таралған, ең жоғары формасы. Ол кейде корек, мекен ететін орта, т.б. ресурстар үшін даралардың бірін-бірі өлтіруі, кууы, жеуі аркылы керініс береді.

Жыртқыштык тіршілік ету организмдер үшін оңайға түспейді. Ол үпгін — жырткыш алдымен жемтігін іздеп табуы кажет. Ал жемтік ез кезегінде жауынан корғану бейімше немесе жоғары бейімделупшгік касиетке ие болады. Бүл күбылыстар ғасырлар бойы дамып, организмде морфологиялык, физиологияльщ, биохи-миялык, т.б. өзгерістер пайда болуы мүмкін. Олар өсімдіктерде тікен, кабық, жағымсыз иіс түрінде білінсе, ал жануарларда улы т бездер, сауыттар, корғаныс түстер, мінез-[ кылығы мен түрін өзгерту, денесінің кейбір ( мүшесін бөліп тастау, кашып кету, жасырыну, j т.б. құбылыстар аркылы жүзеге асады. Тіпті I күстар, түз тағылары сес корсету, карсы ! шабу, қатты дыбыс шығаруға дейін бейім-I делген. Эволюция барысында кейбір жырт-I кыштар жемтігін тандап жеуге, екіншілері ! талғамсыз коректілерге айналған. Мысалы, I каскыр талғамсыз коректі болса, кейбір күстар » тек балыкпен коректенуге бейімделген. Тіпті ' кейбір ірі жырткыпітар корегін таңдаумен

70-сурет. Организмдердің жыртқыштықка бейімделу түрлері:

1 — шаншардың өрмекшіні кармауы; 2 — бұғыларға

шапқан қаскырлар

172

катар, оны корғап отырған. Соның нөтижесінде жыртқыштардың жауыккыш, енжар, кейде өлекселермен коректенетін түрлері •шыккан (70-сурет, 1, 2).

Адам әр кезендерде жырткыш аң мен күстарды зиян келтіреді деп кьгрып-жойып отырған. XIX ғасырдың басында жырткыш-тарды (каскыр, жырткыш қүстар, т.б.)жойьт,күтпегенэкологиялық апаттарға үшыраған. Мысалы, каскырларды кьірғанда — түз тағы-ларының арасында жүкпалы аурулардың тез таралып, аңдардың жаппай кырылуы; жырткыш қүстарды шектен тыс өлтіргенде — ауру тараткыш кемргіштердің каптал кетуі; Қытай жерінде кос канатты күстарды көп жойып жібергенде — егін түсімінің темендеуі, т.б. бай-қалды. Шьш мөнінде жыртқыш жануарлар ете пайдалы екені белгілі. Олар дала санитары ретінде биоценоздағы түрлер арасындағы тепе-теңдікті сақтап, оның даму ырғағын реттеп отырады. Яғни жырткьіштьщ — табиғи сү/рыпталудағы негізгі жетекші фактор. Сонын нәтижесіндр популяциялардың сапалык кұрамы реттеліп отырады. Ал жемтік өз кезегінде жырткышқа тікелей эсер ете отырып,' оның дамуына ыкпал жасайды. Осылайша карама-қарсы-лыктың әсері эволюцияның қозғаушы күшіне айналып, жырткыш пен жемтіктің ара салмағын теңсіздік жағдайында реттеп отыра-тыны анық.

Паразитизм. Паразитизм — бір түр әкілішң екінші бір түр өкілін тіршілік ортасы немесе корегі ретінде пайдалану аркьілы тіршілік етуі.

Паразиттік күбылыс организмдер арасында корек үшін тікелей жанасу аркылы бірте-бірте пайда болтан. Бүл процесс, әсіресе, вирус, бактерия, саңыраукүлак, карапайымдылар, күрттар арасында жиі кездеседі. Сол сиякты осімдік пен өсімдік, жануар мен жануар жене өсімдік пен жануар арасындағы паразиттік күбылыс та жаксы дамыған. Паразиттер коректі тандауына, бейімделуіне карай: монопаразиттер, олигополипаразиттер болып жіктеледі. Кейбіреу-лері сырткы (эктопаразиттер) және ішкі (эндопаразиттер) паразиттер болып бейімделген. Олардьщ ішінде пайдалы да немесе өте кауіпті ауру тарататын түрлері де баршылык. Бірак олардың кай түрінің болсын, табиғатта орны толмас рөлі бар. Мысалы, біздің жерімізде кездесетін зиянкес жануарлардың паразиттері олардың табиғаттағы санын реттел, ауыл щаруашылығына мол пайда әкеледі. Бір ғана күмтыпгқаннан паразиттердің 19 түрі табылған. Адамның ішек-карын, өкпе, бауырларында кездесетін аскарида, эхинококк, т.б. паразиттер қатарына жатады.

Паразиттердің көптеген түрлері (жиі кездесетін маса, сона, күмыты, бүрге, кенелер) жүкпалы аурулар (сүзек, тырыскак, безгек, энцефалит, оба, т.б.) таратады.

Көптеген жануарлар (түлкі, коян, жырткыш күстар, карсак, т.б.) паразиттерді таратушылар ретінде рөл аткарады. Мысалы, Алматы, Шығыс Қазакстан облыстарының таулы алкаптарында жапон энцефалитінің кауіпті паразиті кең таралуда.

173Симбиоз. Екі түрге жататын организмдердің кеңістікте бір-біріне ешбір зиянын тигізбей, керісінше, селбесіп, пайдалы тірші-лік етуі симбиоз деп аталады. Мысалға, тақуа шаян мен актиния арасындағы селбесуді, сондай-ак балдыр мен саңырауқұлақтын селбесуі нөтижесінде кыналардың тіршілік етуін келтіруге болады.

Комменсализм (серіктестік) симбиоздың бір формасы ретінде белгілі. Яғни бір түрдің коректік калдығымен екінші организм коректене отырып, оған ешбір зиян келтірмеиді. Кейде бір орга­низм екіншісін қозғалу құралы немесе корғанышы ретінде де пайдаланады. Мысалы, ірі бальщтардын желбезегінде үсақ балыктар еркін тіршілік етуге бейімделген. Егер комменсалдар бір-біріне зиян келтіре бастаса, оның біреуі паразиттік немесе бәсекелестік жолга түседі.

Мутуализм. Эр түрге жататьш организмдердің бір-бірінен бөлек тіріігілік ете алмай, өзара долайлы жағдай туғыза отырып, селбесіп тіршілік етуі мутуализм деп аталады. Мысал ретінде, термиттер мен олардың ішегінде тіршілік ететін, сүрек целлюлозасының корытылуына ыклал ететін микроорганизмдерді келтіруге болады. Зоохория. Жануарлардың орын ауыстыруы аркылы өсімдік түқымдарын кеңістікке тарату құбылысы зоохория деп аталады. Зоохория — өсімдіктер өлемі мен жануарлар дүниесінін бір тобыньщ ұзак жылдар бойы бірлестікте тіршілік етуінін жемісі. Соның нәтижесінде өсімдік түкымында жабысқыш ілгектер, қылшьщтар пайда болып, олар кұстардың, сүткоректілердің, баска да жануарлардың денесіне жабысу аркылы алыс аймактарға таралып отырған. Өсімдік түқымдарының осындай жолмен таралуын эктозоохория дейді. Ал кейбір өсімдіктердщ тұкымдары жануар­лардьщ нәжістері арқылы таралады. Оларды эндозоохориялық таралу жолы деп атайды.

Аллелопатия. Бұл организмдердің денесінен өзіне тән химия-лык енімдер шығару аркылы карым-қатынас жасау жолы. Өсімдіктерден бөлінетін кейбір заттар жануарларға жағымсыз немесе жағымды әсерін тигізетін қасиетке ие болады. Мысалы, кәдімгі жусан иісі көптеген өсімдіктерге (жүгері, картоп, кызан, т.б.) жағымсыз әсерін тигізеді, сүмбілбүршак. пен бидайдың есуі тежеледі.

Өсімдіктерден болінетін заттар жануарларға еліктіргіш (аттрак-танты) немесе үркіткіш (репелленты) түрінде эсер етеді. Бүл касиеттер, өсіресе біртекті коректілер және паразиттер үшін өте

мацызды.

Жануарлар да ездерінен жағымды, кейде жағымсыз өр түрлі активті заттар бөліп, өзінің жауына карсы немесе еліктіргіш белгі беру сипатына ие бола алады.

Организмдерге кері ықпалын тигізу аркылы карым-қатынас жасаудың тағы бір түрін аменсализм деп атайды. 174

Кейбір организмдер екіншілері үшін піектен тыс агрессивті болып келеді. Мысалы, кейбір күмырсқалар коршілес құмырска илеулерінен жүмыртқа мен дернөсілдерді тартьш өкеліл, иелік жасайды. Бұл кұбылыс — организмдерде болатын инстинктің жоғары деңгейдегі корінісі.

f Биотикалық карым-катынастар. Бөсекелестік. ЭКырткыштық. Парази­тизм. Зиянкес жөндіктер. Пайдалы жәндіктер. Ауру таратушылар. Сим­биоз. Комменсализм. Мутуализм. Зоохория. Аллелопатия. Аменсализм.

? 1. Биотикалык карым-қатынастар дегеніміз не? 2. Организмдердің арасындағы карым-катынастар не себептен болады? 3. Организмдер денесінен жағымсыз немесе жағымды заттарды не үшін бөледі? 4. Организмдерлін агрессивті өрекеті неге байланысты?

j^ Әздерің тұратын жерлердегі биотикалык байланыстарды байңап, экологиялык түрғыда сипаттап жазыңдар. Қарым-қатынас түрлерін атап, мысал* келтіріндер.

§58. Экожүйелер құрылымы жөне қызметі

Биоценоз жене экожүйе күрылымдарьшьщ бірыңрай қүрам-боліктерден тұратыны белгілі. Енді олардың кейбір үк.састыктары мен айырмашылыктарьша тоқталамыз.

Биосфера шегінде калыптаскан екі жүйе де күрылымы мен аткаратьш кызметі түргысынан алғанда бірдей сиякты. Мысал ретінде, күрлык экожүйесін алайык. Қүрлық экожүйесіндегі авто-трофтар кәдімгі тамыры, сабағы, гүлі бар өсімдіктер болыл келсе, ал су экожүйесіндегі олардың орнын микрофлора өкілдері басады. Ал жануарлар дүниесін қүрлыкта омырткасыздар, ірі сүтқорек-тілер және т.б. күраса, су экожүйесі бальщтар мен үсақ фитопланктоннан, зоопланктоннан түрады. Екі жүйеде де бактериялар кездеседі.

Құрлык экожүйесі мен су экожүйесішң күрылымын, аткара-тын кызметін жан-жақты зерттеген орыс ботанигі В.Н.Сукачев олардың салыстырмалы түрдегі моделін сызбанұска түрінде көрсеткен болатын (71-сурет).

Көрсетілген сызбанұскадан біз екі жүйенің де атқаратын кыз-меттерінің бірдей екенін кореміз. Экожүйе моделі ретінде кәдімгі үйдегі аквариумды мысалға алуға болады. Аквариумда да эко-жүйе қүрамбеліктері бар жене оз рөлдерін табиғи экожүйелер (көлшік, көл, өзен, теніз) сиякты шағын өрі шектелген жағдайда атқарады. Эколог Ю.Одумның кезкарасы бойынша бір тамшы су Да, ғарыш кемесі де экожүйенің моделін кұрайды. Микроскоп арқылы бір тамшы суға үңілсек, продуценттер рөлін аткаратын балдырларды, консументтер — жануарларды, редуценттер — бактерияларды және абиотикалык күрамбөліктерді көреміз.

Күы энергиясы

71-сурет. Құрлык және су экожүйелерінін жалпы кұрылымынын

сызбанүсқасы: 1 — абиотикальщ факторлар; 2 — продуценттер;

3 — консументтер (За — өсімдікқоректілер, Зә — қалдыккоректілер,

36 — жыртқыштар); 4 — редуценттер

Сонымен барлық жерде де табиғи жөне жасанды жүйелердегі бірлестіктердің қоректік қүрылымының бір-бірімен үздіксіз қарым-қатынаста өрекет ететініне көз жеткіздік. Ең бастысы, барлык жүйедегі тіршілік процесінің козғаушы күші Щн энергиясы екенін әркдшан есте сақтау кажет. Сонда ғана табиғатта зат пен энергия айналымы үздіксіз жүріп, биосферадагы калыпты тіршілікті қамтамасыз етіп отырады.

Әкожүйедегі ңоректік тізбек және энергия. Биоценоздағы орга-низмдер арасында түрақты қоректік байланыстар калыптасқан. Осы қатынастар белгілі бір организмдердің тобын біріктіріп отырады. Қоректік тізбектер үш бөлімнен түрады.

Бірінші — продуценттер немесе түзушілер. Бүларға автотрофты жасыл өсімдіктер жатады. Жасыл өсімдіктер органикальщ заттармен катар алғашқы биологиялық өнімді түзеді жөне Күн энергиясын жүмсайды (сіңіреді).

Екінші — консументтер немесе түтынушылар (гетеротрофты организмдер). Бүларға жануарлар дүниесі жатады.

Үшінші — редуценттер — ыдыратушылар немесе кайта кдл-пына келтірушілер. Оларға микроорганизмдер жатады. Микро-организмдер заттарды ыдыратып, кайта калпына келтіріп, зат айналымын жалғастырады.

176

_,

Ә

В

72-сурет. Биоценоз немесе экожүйедегі коректік тізбектер: А — бірінші; Ө — екінші; Б — үшінші; В — төртінші қоректік денгейлер

Әрбір қоректік тізбектің катарында белгілі бір қоректік денгей калыптасады. Ол өзінен өтетін зат және энергия агынының белсенділігімен сипатталады. Мысалы, жасыл өсімдіктер — бірін-ші, фитофагтар — екінші, ал жануаржегілер (зоофаги) — үшінші қоректік деңгейді түзеді(72-сурет).

Барльщ қоректік тізбектер бір-бірімен байланысты және тәуелді болып отырады. Бір деңгейден екіншісіне, үнііншісіне өткен сайын зат немесе энергия беру жүзеге асады. Осының бәрі биоценоздағы Қоректік тізбектің күрделілігін жөне біртұтас жүйе ретінде өрекет ететінін көрсетеді.

177Экологиялық пирамида. Биоценоздагы коректік тізбектегі корек түгел дерлік организмнің өсуіне немесе биомассаның жинакталуьша жүмсалмайды. Оньщ біразы организмнің энергия куатына: тыныс алу, козғалу, көбею жөне дене температурасын ұстап тұруга жұмсалады. Сондыктан бір тізбектің биомассасы екішшсіне толық үқсамайды. Егер ондай болған жағдайда табиғатта кор ресурсы таусылган болар еді. Осыған байланысты әрбір келесі коректік тізбекке өткен сайын азықтык биомассасы азайып отырады. Соның нөтижесінде бір коректік деңгейден екіншісіне өткен сайын биомасса, сандық кұрамы жөне энергия коры азайып отыратьшы аныкталған. Бұл зандылыкты америкалық зоолог Ч.Элтон зерттеген. Сондыктан ол «Элтон пирамидасы» деп аталады.

Экологиялык пирамиданың негізгі 3 тиігі бар:

1) сандық пирамида — организмдердщ жеке сандьщ көрсет-кішін айкындайды;

2) биомасса пирамидасы — белгілі бір көлем мен уақыттағы жалпы кұрғақ салмакты аныктайды;

3) энергиялық пирамида — энергия ағынының куатын немесе "өнімділікті" аныктайды (3-сызбанұска).

3-сызбанусңа

Экологиялық пирамида типтері:

А ~ сандық пирамида; Ө — биомасса пирамидасы;

Б — энергиялык пирамида

10 дана

ірі жырткыштар

100 дана

ұсак жырткыштар

1000 дана

өсімдіккоректілер

10 000 дана

. өсімдштер

А

1 кг

жырткыштар

10 кг

өсімдікқоректілер

1000 кг

өсімдіктер

Ө

1 к/Дж

ірі жырткыштар

10 к/Дж

усак жыртқыштар

100 к/Дж

өсімдіккоректілер

1000 к/Дж

өсімдіктер

Б

Зат жөне энергия ағыны. В.И.Вернадский биосферадагы тір-шіліктің тұракты дамуы ондағы "тірі заттардың" (организмде жиі кездесетін химия лык элементтер) табиғаттағы үздіксіз айналымының жемісінін нәтижесі екенін айткан болатын. Өйткені биогенді элементтер коршаған табиғи ортага, одан соң тірі организмдер аркылы кайтадан айналымға түсетіні белгілі. Осы­лайша өрбір элемент тірі организмдерді бірнеше рет пайдаланып отырады. Соның нөтижесінде жер бетінде тіршілік үнемі даму барысында жүзеге асып, биогеоценоздағы табиғи айналымды жүзеге асырады. Бірак заттардың табиғи айналымын абсолютті түрғыда деп ойлауға болмайды, Себебі, айналымдагы заттар бір коректік деңгейден екіншісіне өткен кезде әлсін-өлсін зат айналымына түсіп, үздіксіз қайталанып отырады. Соның нөтижесінде жер шарында органикалык заттардың коры (шымтөзек, көмір, мүнай, газ, жанғыіп тактатас) жинақталады. Бұл корлар да өз кезегінде жұмсальш, кайтадан айналымға түсіп, зат айналымьшың үздіксіз (шексіз) процесін жалғастырады.

*Табиғи зат айналымының негізгі көзі фотосинтез процесінен бастау алады. Мысапы, атмосферадағы барлық оттек тірі организмдер арқылы (тыныс алу, т.б.) 2 мың, көмІрқышқыл газы 300, ал су 2 млн жылда бір рет өтіп отыратыны дәлелденген.

Дегенмен елемдегі биологиялық айналым үшін энергия қажет. Оның негізгі көзі — автотрофты (жасыл өсімдіктер) организмдер сіңіретін Күн энергиясы. Күн энергиясы биогеоценозда үнемі әрекет етеді. Күн энергиясының зат айналымынан ерекшелІгі — ол үнемі жұмсалып отырады. Ал зат айналымы тек бір деңгейден екінші деңгейге ауысатыны белгІлі, Мысалы, Күн энергиясының 30%-ы атмосферада сейілсе, 20%-ы атмосфера қабатына сіңіріледі де, ал 50%-ы құрлық және мұхиттар бетіне жылу ретінде сіңіріледі. Тек Күн энергиясының 0,1—0,2%-ы ғана биосфера шегіндегі жасыл өсімдіктер үлесіне тиіп, әлемдік зат айналымын қамтамасыз етеді. Оның жартысы фотосинтез лроцесі кезінде өсімдіктердің тыныс алуына жұмсапып, ал қалған бөлігі қоректік тізбектің айналымына түседі.

Экологиялық сукцессия. Биоценоздагы тәуліктік, маусымдык ауыткулар бірте-бірте бірлестіктерді толык өзгертуі мүмкін. Осылайша биоценоздардың ауысуын экологиялық сукцессия процесі дейді. Өрине сукцессия процесі көптеген факторларға байланысты (климаттың езгеруі, табиғаттағы апаттар, т.б.) үзақ мерзімде немесе кыска уакыт ішінде жүзеге асуы мүмкін. Соның нөтижесінде жер бетіндегі биоценоздар жойылып, орнына жаңалары пайда болады. Онымен бірге фауна мен флора да өзгереді. Мысалға, Қазақстандағы Арал өндрінің биоценоз сапасының өзгеруін айтуға болады. Қазір бүрынғы ылгалды мезобиоценоздардын орнына күрғак сүйгіш

178

179▼

өсімдіктерден (ксерофиты) тұратын биоценоздар пайда болды. Ал кейбір теңізге жакын жерлер таза кұмдар мен шөлдерге, такыр жерлерге айналды. Сондьщтан сукцессия процесі белгілі бір шарттарға байланысты болып отырады. Ол зандылықты көрнекті эколог Ю.Одум зерттей келіп, онъщ 4 түрін көрсетті: 1) сукцессия кезінде өсімдіктер мен жануарлардың түрлік күрамы үздіксіз өзгереді; 2) сукцессия барысында органикальщ заттардьщ биомасса-сы ұлғайып отырады; 3) сукцессия кезінде организмдердің алуан түрлілігі көбейе түседі. Оган себел — биоценоздардың жіктеліп, үсактаныл кетуініц нәтижесінде организмдерге қолайлы экологиялык ортаньщ тууы; 4) сукцессия кезінде таза биологиялык өнімділік күрт азая бастайды.

f Қүрлык экожүйесі. Су экожүйесі. Автотрофтар. Гетеротрофтар. Қоректік тізбек. Экожүйедегі энергия. Қоректік денгей. Экологиялык пирамида. Зат жөне энергия ағыны. Экологиялық сукцессия,

9 1 - Қүрлык жөне су экожүйелері қандай құрамбөліктерден түрады? 2. Қорек жөне коректік тізбектер дегеніміз не? 3. Зат жөне энергия агыны-ның тіршіліктегі рөлі кандай? 4. Экологиялық сукцессия күбылысы калай жүреді?

з)с Биоценоз және экожүйе күрылымдарын салыстыра отырып, олардағы зат жөне энергия айналымдарына сипаттама беріңдер. Экологиялык пи-рамиданын 3 типін ажыратып түсіндіріцдер.

4-зертханалық жүмыс

Тацырыбы. Қоршағанортаньщ экологиялык жавдайьша организм-дердің бейімделуі.

Маңсаты. Организмдердін орта жағдайларына бейімделу белгілерін аныктау.

Қажетті щрал-жабдыцтар: үй өсімдіктері, микроскоп, жәндік-тер жинактамасы (коллекция), кегшеөсімдіктер, жануарлар мен кус-тар туралы көрнекіліктер, заттык шыны, колбалар, тамшуыр (пи­петка), алмас (лезвия), аныктама материалдары, видеоматериалдар.

Ескертулер. Зертханалык сабакда үй өсімдіктерінің алуан түрлері, үлулар, жауын күрттары, таракандар мен кепаяктарды алдын ала дайындап кою керек.

1. Көрнекі күралдар бойынша организмдердің тіршілік орта-сына қарай бейімделуін бақылау.

Орындалуы.

Сүтқоректілердің суреті: а) орман андары;

ө) ағашка өрмелегіштер;

б) жартылай су жануарлары.

Күстардын суреті: а) бау-бакша кұстары;

ө) батпакты көлдер қүстары; 180

Буынаяқтылардың суреті:

в) дала күстары.

а) су жөндіктері; ө) өрмекшілер;

б) аралар.

Аталған организмдердін суреттері бойынша олардың тіршілік ортасына бейімделу ерекшеліктерін аныктап, дөптерге жазу (морфологиясы, түсі, т.б.).

Жүмыс аякталган соң мынадай кестені толтырыңдар.

Бейімделу белгілері	Орман, бау-бақша			Дала			Су
	қоян	то-кыл-дақ	ара­лар	суыр	дуа-дак	коныз	он­датр	тыр-на	су өр- мек-шісі
Түмсығы
Аяк күрьілымы
Түсі
Қоректену төсілі
Қозғалысы

Қорытындьи

2. Күндіз тірпгілік ететін организмдердін бейімделу ерекше-ліктерін бақылау. Орындалуы: Толыракта тірпгілік ететін организмдер:

а) жауьгн күрты; ә) өрмекші;

б) көпаяк. , Белме осімдіктері:

а) алоэ;

ө) бегония;

б) фиалка.

Бүл өсімдіктер мен топырақтағы организмдердің жарыкда калай бейімделетінін бакылап, дәптерлеріне жазыңдар.

181

9-сынып 6 .05. 2008ж

Сабақтың тақырыбы: Биосфера

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды биосфера құрамен таныстыру.

2. Оқу матералдарын түсіне отырып,ойлау қабілетін дамыту.

3.қоршаған биосфераны қорғауға және еңбекке баулу.

Сабақтың әдісі: көрнекі талдау,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,өсімдіктану.

Сабақтың көрнекілігі: альбом,суреттер.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Негізгі бөлім

ІІІ. Қорытынды.

І. Амандасу,түгелдеу

Биосфера жер шарынын тіршілігі бар жерлерін қамтиды. Биосфера — атмосфераның төменгі, литосфераньщ жоғары қабатын ж\е гидросфераны түгел дерліктей қамтитын тірі организмдердің тіршілік етуіне қолайлы табиғи орталар.

Биосфераның қалыптасуы — ұзақ жылдарға созылған күрделі процесс.Биосфераны академик В.И.Вернадский жан-жакты толык зерттеді.. В.И.Вернадскийдін негізгі идеясы "Биосфера" дегеі еңбегінде 1926 жылы жарық көрді.

Б иосфера 3 кұрамдас бөліктен түрады. Олар: ауа қабаты (атмосфера), су қабаты (гидросфера) және жер қабаты (литосфера) Атмосфера — біздің ғаламшарымыздың ғарыш кеңістігімеі шектесіп жатқан аралығы. Атмосфера арқылы зат және энергия алмасады. Жерге атмосфера арқылы ғарыштық шаң-тозан, метеорит сынықтары түсетін болса, жер сутек, гелий сиякты жеңіл газдарды жоғалтып отырады. Атмосфера тропосфера, стратосфера, мезосфера, термосфера, экзосфера деп аталатын бірнеше қабаттардан тұрады. Тіршілік тропосфера қабатына тән. Онда барлык тірі организмдерге қажетті оттек, азот, көміркышкыл газдары, т.б. бар. Атмосфераның ең маңызды атқаратын қызметі —тыныс алу, қорғаныш, зат жөне энергия алмасуды жүзеге асыру.В.И.Вернадский(1864-1945)

Гидросфера қабаты жер шарының 3/2 бөлігін алып жатыр. Сусыз әлемде тіршілік болмайды. Жер шарындағы барлық судың 94%-ы мүхиттар мен теңіздердің, 6%-ы ғана езен, көл, жерасты сулары мен мұздықтардың үлесіне тиеді. Судағы тіршілік мүхит

Судың беткі қабатында ұсақ организмдер калқып жүріп, тіршілік етеді. Оларды планктон дейді. Судың терең тұңғиықтарында еркін жүзіп жүретін балықтар тіршілік етеді. Оларды нектон дейді. Бұл кдбатта, негізінен, акула, кит, дельфин, камбала, скаттар тіршілік етеді. Ал мұхиттардың ең түбінде көбінесе козғалыссыз тіршілік етуге бейімделген су организмдері — бентос орнығады. Олар — кәдімгі теңіз жұлдызы, теңіз орамжапырағы, губкалар, былқылдақ-денелілер, т.б.

Өзен-көл суларында көптеген су өсімдіктері мен балықтар тіршілік етеді. Қазіргі кезде су көздерінің ластануы ондагы тіршішк иелеріне зардабын тигізуде. Өсіресе мұнай өнімдері, радиоактивті калдықтар мен химияльщ заттар суға түсіп, оньщ түракды тіришгік ырғагын бұзып отыр. Мысалы, Каспий, Арал теңіздері мен Ертіс, Іле, Жайық, Шу, Сырдария өзендерінің ластануы — шешімін таппай жатқан өзекті мөселелердің бірі.

Литосфера құрлықтағы тіршілікке ең қолайлы орта болып табылады. Оның түп негізін әр түрлі минералдар, тау жыныстары, шөгінділер, органикалық қалдықтар кұрайды. Топырақ қабатын "тіршілік тірегі" десек те болады. Онда тірі организм-дерге қажетті барлық жағдайлар бар. Топырақ организм үшін қолайлы орта, қореқ кезі, жауларынан корғанатын орын, көбею, таралу аймағы болып табылады. Тіршілік жердің беткі қабатынан бастап 3—10 см терендікте, ал кейбір бактериялар тіптен 1 мың м тереңдікте кездесетіні дәлелденіп отыр.

Биосфераньщ алуан түрлілігіне байланысты ондағы организм-дердід сан алуандығы, саны мен тығыздығы, кеңістікте кездесуі және олардъщ биологиялык өнімділігі де өр түрлі болып келеді. Мысалы, су мен күрлықтағы, тропиктік ормандар мен піөл белдемінщ биологиялык өшмділігі сөйкес келмейді. Сондыктан биосферадағы тірі организмдердің өнімділігі сол жердің биоценоз құрамындағы өсімдіктер мен жануарлардың белгЪгі бір уакьіт пен көлемдегі биомассасымен елшенеді. Күрлықта шел, шөлейтті жерлердщ биологиялық өнімділігі темен, ал ормандардын енімділігі жоғары деп есептеледі. Биологиялык енімділікті есепке алу — шаруашылық салаларын дұрыс үйымдастыру мен азык-түлік мөселесін шешуде үлкен рөл аткарады.

I Биосфера. Атмосфера. Гидросфера. Литосфера. Зат жене энергия айна-лымы. Атмосфера кабаттары. Биологиялык өнімділІк. Планктон. Нектон. Бентос. V

9 1. В.И.Вернадский ғылымға қандай үлес косты? 2. Атмосфера кабатта­ры кандай рол аткарады? 3. Гидросфера туралы не білесіндер? 4. Литосфераның тіршіліктегі рөлі кандай?

э|с 1. Биосфера тіршілік кабатының аткаратыы функциялары туралы айтып беріңдер. 2. Академик В.И.Вернадскийдін ғылымға косқан үлесі туралы реферат жазыңдар.

ІV. Үйге .§50 оқу.

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Биосферадағы зат және энергия айналшымдары

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды биосферадағы зат және энергия айналым үрдісімен таныстыру.

2. Оқу матералдарын түсіне отырып,ойлау қабілетін дамыту.

3.қоршаған биосфераны қорғауға және еңбекке баулу.

Сабақтың әдісі: көрнекі талдау,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,өсімдіктану.

Сабақтың көрнекілігі: альбом,суреттер, сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Негізгі бөлім

ІІІ. Қорытынды.

І. Амандасу,түгелдеу

Кез келген тірі организмнің тыныс-тіршілігі үшін ауа, су, топырақ өте қажет екені белгілі. Ал тірі организмдерде заттар бір түрден екінші түрге айналып, тіршілікке қозғаушы күш болады. Осы процестер жүру үшін Күн энергиясы кажет. Тірі заттар мен өлі заттар арасында ырғақты әрі тұракты зат жөне энергия айнальхмы жүріп, үнемі кайталанып отырады. Бұларды биогеохимиялық айналымдар деп атайды..

Су айналымы. Бүкіл жер шарындағы су Күн энергиясының әсерінен кіші жөне үлкен айналымға түседі. Судың булануы су бетінен топырак ж\е өсімдіктер арқылы жүреді. Одан соң су булары атмосфераға көтеріліп, салкындап, қайтадан жауып, қар, бұршақ түрінде жерге түседі.

Суд ың кінгі айналымы кезінде мұхиттар, теніздер, көлдер бетінен кетерілген су булары кайтадан сол жерге, ал судың үлкен айналымы кезінде буланған судың біразы алыстағы құрлықка түседі. Ендігі жерде күрлыкта жинакталған су корлары өзен, жер асты сулары күйінде кайтадан мүхиттарға кұяды. Осылайша құрлык пен мұхиттар арасындағы судың тепе-теңдігі сақталады.Құрлықтағы су айналымның тұрақты болуы көбінесе өсімдіктерге және адамнын суды тиімді пайдалануына байланысты. Мысалы, орман ағаштарын жаппай кесу, жою, өртеу немесе суды тиімсіз пайдалану су-ң үлкен жөне кіші айналымдарын бұзып, табиғатта экологиялық апаттар тудырады. Соның салдарынан жер бетінде көлдер мен өзендердің суы тартылып, шөлейтті жерлер көбейеді, куаңшылық сиякты адамзат үшін қолайсыз жағдайлар п.б.

Каспий, Арал теңдерінің суында тұз көп. Мысалы, Каспий теңізшің 1 кг суында 14 г тұз болса, Арал тенізшің 1 кг суында 45 г тұз бар. Тұздың шектен тыс көп болуы тірі организмдер үшін зиян. Су айналымының ерекшелігі — литосфера, атмосфера жөне тірі заттар мен топырақтағы ылғал, мұхит, өзен, жер асты суларын жөне атмосфералық ылғалды байланыстыруы.

Экологиялык апат аймағы — Арал төңірегінде су ресурстарының жетіспеушілігінен экожүйелер деградациясы жүруде ж\е кеуіп қалған Арал теңізі түбінен мыңдаған тонна түзды шаң-тозаң үшып, табиғи коршаған ортаға зиянын тигізуде.

Қазіргі кездегі аса қауіп төндіретін мөселелердің бірі — теңіздер мен мұхиттардың мұнаймен ластануы. Каспий теңізінің көтерілуінен мұнай коймалары мен мүнай үңғымалары су астында калып, теңіз жануарлары мен күстарын көп шығынға үшыратуда.

Табиғаттагы көміртек айналымы. Табиғатта көміртек бос күйіңде (алмаз, графит) жөне коспа түрінде (кеміркышкыл газы, көмір, мүнай, табиғи газдар, т.б.) кездеседі. Сол сияқты көміртек тірі организмдердің де күрамында болады. Мысалы, біз ауамен тыныс аламыз.

Ауаның құрамбөліктері	үлес мөлшері %
	Көлемі	Массасы
Азот Оттек Көміртек Басқа газдар	78,09 0,95 0,03 0,9	75,51 23,15 0,046 1,28

Кестеде керсетілген газдардың шекті мөлшері ауытқыса, атмосфера ауасының қүрамы өзгеріп, тепе-тендік бүзылады. Көмір-тектін табиғаттағы айналымы жасыл өсімдіктерде Күн сөулесінің катысуымен жүретін фотосинтез процесі кезінде үнемі жүзеге асып отырады. біраз бөлігі литосфера кабатында шымтезек, көмір күйінде жинақталып отырады. 5-сызбанусқа

Табиғаттағы көміртек айналымы

Тыныс алу Жанартау

Шіру Зауыттар

Өнеркөсіптер Көмір

Автокөліктер Фотосинтез

(өсімдік)

Адам көміртектің табиғаттағы айналымына кері әсерін тигізеді. Мысалы, көмір, шымтезек, мұнай өнімдерін пайдаланып, жыл сайын атмосферага 6 млрд тоннадан астам көміртек шығарады. Керісінше, ормандарды жойып, оттек мөлшерін азайтьш отыр. Соньщ салдарынан, табиғатта тепе-теңдік бүзылып, кеміртек мөлшері артып, тірі организмдерге кауіп төнуде. Соңғы жылдары жер шары бойынша көміркышкьіл газының көбеюі салдарьшан ауа райы озгеріп, қышкыл жанбырлар, жылу эффектісі, т.б. экологиялық апаттардың нышаны білініп, бүкіл адамзат қауымдастыгын ойландыратын мәселе тудыруда.

Оттек айналымы. Атмосферадагы бос оттек табиғатта фотосинтез лроцесі кезінде түзіледі. Оттек — нағыз активті газ. Биосфера шегінде оттектің тірі организмдермен немесе олар шірігеннен кейінгі қалдықтарымен алмасуы жүреді. Өсімдіктер бөліп шыгаратын оттек атмосфера кұрамында азоттан кейінгі екінші орынды алады. Биосферадағы оттек айналымы — күрделі процесс, өйткені ол минералды және органикалық қосылыстардың көбісінің құрамына кіреді

Табнғаттағы оттек айналымы Атмосфера- 21% О₂

Фотосинтез О₂ Гидросфера-89% О₂

Тыныс алу

Жану,тотығу Литосфера— 49% О₂

Тірі организмдер — 68°/о О

жылына шамамен 155 109 т бос оттек түзілсе, жылына 2 161 010 т оттек жұмсалады (сініріледі), яғни шығындалу түзілуге Караганда артык. Мұндай тепе-тендіктің бүзылуын реттеу — адам-заттьщ борышы.

Азот, күкірт және фосфор айналымы. Азот тірі организмдер денесіне өсімдік аркқылы келеді.

ІV. Үйге .§ 61 оқу. Биосферадағы зат ж\е энергия айналымдары

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Табиғи ортаның сапасы

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды табиғаттағы ластаушы заттармен тангыстыру. таныстыру.

2. Оқу матералдарын түсіне отырып,ойлау қабілетін дамыту.

3.қоршаған биосфераны қорғауға және еңбекке баулу.

Сабақтың әдісі: көрнекі талдау,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,өсімдіктану.

Сабақтың көрнекілігі: альбом,суреттер.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

. ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

ІІІ. Қорытынды.

І. Амандасу,түгелдеу.

ІІ. химиялық заттармен улану бұл жерлерде жиі байкалады. Өйткені улы заттар адам организміне түсіп, бүкіл денеге тарайды да, адам тез шаршап, жұмыс қабілеті нашарлайды, төбеті төмендеп, ұйкы басьш тұрады. Одан өрі организм уланып, ішкі мүшелердің қабьшуына, жүйкенің жұқаруына н\е ентікпе, аллергия, қатерлі ісік ауруларына шалдығады.

Улы заттардың қатарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекіш жиі тарту (әсіресе балалар) өкпе мен қолканың созылмалы ауруына, өкпе жолдарының қатерлі ісік ауруларына апарып соғады. Табиғи ортпаның радиациялық ластануы . Атом каруларын сынаған кезде кейбір химиялык элементтер-ден зиянды сәулелердің бөлінуі радиациялык ластануға апарып соғады. Ол сөулелер көзге көрінбейді, бірак тірі организм клет-каларына өтіп, оны закымдайды, канның кұрамьш бүзьш, тоқтаусыз дамиды. Мүндай қауіпті сәулелер көбінесе ядролық сынактар жасаған полигондарда, ғарышқа үшатын және ірі кешенді өнеркәсіп шоғырланған аймақтарда болады. Қарапайым мысал ретінде кәдДмгі рентген аппаратын келтірейік. Адам рентгенге түскенде радиациялык сәуленің ніекті мөлшерін ғана алады. Оның зияны болмайды.

Ірі өнеркәсіп, атом реакторларының кдлдыктары, ғарыш кеме-лерінің сыныктары — барлығы зиянды сөулелер шығарады.

Сәулелік ауру, ақкан ауруы, катерлі ісік аурулары радиоактивті заттардың әсерінен болады.: әлсіздік, бас айналу, көздің бұлдырауы, жүректің айнуы, құсу, іш өту, терінщ бозаруы, қан кысымыньщ ауыткуы.

Жер шары бойынша адам бірнеше тарихи радиациялык апаттардың куәсі болып, зардап шекті. Мысалы, 1945 жылы АҚШ-тын Жапониядағы Хиросима, Нагасаки қалаларына атом бомбасын тастауының салдарынан күні бүгінге дейін мыңдаған адам­дар сәулелік аурудың зардабын шегуде. Одан кейінгі жылдары атом қаруларын суда, жер астында жене атмосферада сынау басталды. Сол сиякты ірі елдерде атом электр станциялары, мұз жарғыш кемелер, ядролық қондыргылары бар сүңгуір қайықтар кең түрде пайдаланыла бастады. Атом электр станциялары мен кемелерде сөәтсіздіктің болуы коршаған ортаға өте кауіпті. Оған Чернобыль АЭС-індегі апатты мысалға келтіруге болады. Апат кезінде атмосфераға радиоактивті зат­тар 3000 шақырым көлемінде тарады.

Біздің республикамызда 40 жылдан астам уакыт бойы Се­мей өңірінде, сол сияқты Тайсойған, Азғыр, Нарын жерінде 500-ден астам ядролық сынақ жасалғаны белгілі. Оның әрбіреуінің куаты Хиросимаға тасталған атом бомбасынан кем болмады.

Табиғи ортпаның биологиялық ластануы да ерекше орын ала­ды. Биологиялық ластаушыларға ауру туғызатын микроорга-низмдер, вирустар, құрттар, қарапайымдылар жатады. Олар ауа, су, топыракта, тірі организмдердің ішінде адамда кездеседі. Тек адам организмінде 500-дей паразиттер тіршілік етеді. Па­разиттер, мысалы, бүрге, маса, сүлік, кенелер адам денесін уақытша мекендеп, безгек, тырыскақ, қотыр, сүзек, оба ауру­ларын таратады. Бұл аурулардың көбісі жұқпалы әрі тез таралады. Ауру адамнан сау адамға ауру түрлері бірнеше жолмен жүғады. Мысалы, тұмау, қызылша, күл, шешек аурулары адам түшкіргенде, жөтелгенде ауа аркылы жұғады. Кейбір ауру түрлері азық-түлікпен таралады. Оларға дизентерия, тырыскақ, сальмонеллез, полиомиелит, т.б. аурулар жатады.

Аурудың енді бір тобы қан аркылы тарайды. Мысалы, бүрге, маса, сона, кандала, бит, кене, т.б. жәндіктер шаккан кезде вирустар канға түседі. Бұл аурулар тобына безгек, бөртпе, сүзек, оба, туляремия, мидың қабынуы (энцефалит), т.б. жатады.

Соңғы жылдары жүклалы аурулардың бір тобы жыныс жолдары арқылы кен таралуда. Бұлар: мерез, соз, ЖИЖС (СПИД), т.б. Солардың ішінде ЖИЖС — өте кауіпті ауру.

ІV. Үйге .§50 оқу.

V. 1. қоршаған орта сапасы қандай болу керек ?

2.Табиғатты ластаушы заттарды қандай топьарға бөледі.?

3.химиялық ластану дегеніміз не ?

4, биологиялық ластану дегеніміз не ?

5. радиактивті ластану ненің әсерінен болады ?

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Биосфераны қорғау..

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға тангыстыру. таныстыру.

2. Оқу матералдарын түсіне отырып,ойлау қабілетін дамыту.

3.қоршаған биосфераны қорғауға және еңбекке баулу.

Сабақтың әдісі: көрнекі талдау,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,өсімдіктану.

Сабақтың көрнекілігі: альбом,суреттер.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

. ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

ІІІ. Қорытынды.

І. Амандасу,түгелдеу.

В.И.Вернадский биосфера туралы ілімін тұжырымдай келіп, ондағы тіршіліктін тракты дамуындағы адамның рөлін жоғары бағалайды. Ол: "Биосфераның болашағы адамның парасатты ақыл-ойына байланысты (ноосфера) бір қалыпты дамуы тиіс", — деді.

. Ол: "Егер адамзат табиғатты осылайша пайдалана берсе, бүкіл биосфера тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін", — деген болатын.

. Жер шарында жыл сайын 100 млрд т қазба байлыктары өндіріліп, 500 млн тоннадан астам химиялық заттар егістіктерге төгілді, 20 млрд т зиянды заттар мен 10 млрд т синтетикалык немесе қорытпа заттар, улы газдар қоршаған ортаға шығарылды.

Атмосферада көмірқышқыл газы көбейіп, керісінше, оттек азайып кетті. Сол сиякты ауадағы азот 110%-ға, азот диоксиді 7%-ға, ал күкірт 75%-ға көбейген.

Судың мұнай онімдері, өндіріс қалдыкқтары, ауыр металдар, улы химиялық заттармен ластануы етек алуда. Көптеген елдерде таза су сапасының төмендеуі, ауыз су тапшылығы байқалуда.. Топырақтын құнарсыздануы, шөлейттенуі, ластануы, батпақтануы, сорлануы мен топыракқ эрозиясы жер шарынын оңтүстік аймақарында жиі байқалуда.

Биосфера шегіндегі тепе-тендіктің бүзылуы бүкіл ғаламшардың тіршілігін түраксыздандыруда. Әсіресе климаттың өзгеруі адам баласын азьгқ-түлікпен камтамасыз етуді шектеуде. Жер шарындагы орман ағаштарының 50%-ға жуығы кесілген. Жануарлар дүниесі, сапалы жайылымдар жойылып отыр. барлык өсімдіктердің 10—15%-ы, жануарлар мен құстардың 226—400 түрі біржола жойылып кетсе, 1200 түрі жойылып кету каупінде түр.

Біріккен ұлттар Ұйымы (БҰҰ) жанын-дағы ЮНЕСКО (Білім, ғылым және мөдениет мәселелері жәніндегі Біріккен Ұлттар Үйымы) барлық елдердің табиғатты тиімді пайдалануы жөне корғауы максатьщда бағдарламалар қабылдап, оны қадағалап отырады. I Биосфера туралы ілім. Тіршілік бесігі. Ноосфера. Биосфера шегіндегі өзгерістер. Экожүйенін өзгеруі. Біріккен Үлттар Үйымы. ЮНЕСКО. Биосфераны корғау. Табиғатты тиімді пайдалану.

ІІІ.Тест

А) Автотрофтылар. В) Продуценттср. С) Саңыраукүлақтар мен ағзалар. D) Еткоректі жануарлар. Е) Бір жасушалы балдьтрлар.

1893. Өзінің тіршілік әрекетінде органикалық заттарды бейорганикалық заттарга айналдыратын ағзалар қандай топқа жатады?

А) Автотрофтылар. В) Продуценттер. С) Редуценттер.

D). Бір жасушалы бапдырлар

1894. Ас қорыту мүшелері қандай ұрық жапырақшасынан қалыптасады?

А) Эктодермадан. В) Энтодермадан. С) Мезодермадан. D Дәнекер ұлпасынан.

1895. Саңырауқұлақтар мен ұсақ ағзалар, органикалық қалдықты ыдыратушы - бұл: А) Консументтер. В) Продуценггер.C) Редуценттер. D) Еткоректі жануарлар. 1896. Су қоймасында мына ағзалардың қайсысы продуцент бола алады?

A) Шөп. В) Агаш. С) Балдыр. D) Мүктер. .

1897. Қай ағзалар редуцент бола алады? А) Балдыр мен қыналар.

B) Саңырауқұлак пен бактерия. С) Өсімдік пен балдыр. D) Бактерия мен балдыр.

898. Шөпқоректі жануарлардың биогеоценоздағы орны:

А) Продуцент. В) Автотрофтылар. С) Редуцент. D) Консумснт.

1899. Қай бірлестік биомассасы максималды өнімділігі жағынан ажыратылады?

А) Мұхит. В) Тундра. С) Аралас орман. D) Тропикалық орман.

1900.Адам санынын көбеюіне байланысты топырақ құнарлылығының кемуі кандай апатқа әкеліп соғады? А) Таза су кризисі. В) Энергетикалык кризис. С) Азық-түлік кризисі. D) Топырақ кризисі.

1901. Төмендегі қоректік тізбектің қайсысында энергия берілу дүрыс көрсетілген?

А) Түлкі —* жертесер —» жауын ку-рты —* түскен жапырак —* өсімдік.

В) Түскен жапыракқ— жауын қүрты — өсімдік — жертесер—► түлкі.

С) Өсімдік —» түскен жапырак —► жауын құрты —► жертесер — түлкі.

D) Өсімдік —* жертесер —* жауын құрты —* түскен жапырақ —" түлкі.

1902. Энергиянын. пирамидалык заңы бойынша, экологиялык пирамиданың бір трофикалық деңгейінен энергия ІІ-шісіне өтеді:

А) 10 % - тен астам болса. В) 50 % - тен астам болса. С) 10 % - тен аспаса.D) 20 % - тен аспаса. .

1903. Жыртқыштар - табиғи бірлестікте:

А) Қорек популяциясын жаңдандырады.

В) Қорек популяциясында дара санын кебейтеді.

C) Популяцияның даралар санына эсер етпейді. D) Тіршілік ортасына бейімделуге мүмкіндік береді. .

1904. Популяция дегеніміз -

А) Өсімдік, жануар, саны pay құлақтардың табиғи бірлестігі. В) Бір түрге дараларының, бслгілі бір жерде ұзак тіршілік ететін оқшауланған тобы

С) Тірі ағзалардың бір түрімен олар тіршілік ететін табиғи ортаның жиынтығы.

D) Бір түр дараларынң тіршілік ететін табиғи сферасы.

1905. Озон қабатындағы озон неден бұзылады?

А) Техногендік фреондар мен азот оксидінің (II) молекулаларыныц эсерінен. В) Инертті газдар молекуласынан. С) СО₂ молекуласынан. D) О. молекуласынан.

1906. Орман, тынымбақ, жасыл жамылғьшарға тән емес қызметтер;

А) СО₂ концентрациясының азайып, О₂ - мен баюы. В) Адамның емделіп, дем алуы. С) Жерасты суларын бір деңгейде устау. D) Адамды трансігортпен камтамасыз ету.

1907. Биологиялык зат айналым қайсыларының арасындағы арақатынас?

A) Топырак, есімдік, жануар, саңыраук^лак, микроағзалар арасында.

B) Өсімдік, жануар, саңырэуқұлак, микроағзалар арасында. С) Өсімдік, жануар, бактерияі/ар арасында.D) Өсімдік, жануарлар арасында..

1 908. Күн сәулесінің энергиясы, химиялык заттар энергиясына айналуы

қайсысының көмегімен жүзеге асады?

А) Продуценттер. В) Редуценттер. С) Консументтер D) Продуяенттер,

редуценттер.

3909. Озон қабаты - биосфера тіршшгіне жагдай жасайды, себебі:

А) Космостық сәулелену нәтижесінде тузіледі. В) Ультракүлгін сәуленің

етуіне тосқауыл болады. С) Атмосфераның ластануына жол бермейді.

D) Ауаны ластайды.

ІV. Үйге .§62 оқу.

1910. Озон кабаты азот оксиді мен көмірсутектің катысуымен О₂

молекуласынан нснің эсерінен түзіледі?

А) Ультракүлгін сэуле эсерінен. В) Инфрақызыл сәуле зсерінен.

С) Жарык сэулелерінің эсерінен. D) Рентген сэулелерінің эсерінен.

E) Гамма сэулелерінің эсерінен.

1911. Топырақтағы қарапайымдылар бактериялармен коректенеді, себебі зат айналымда олар:

А) Өсімдік қалдығын І-ші бұзушылар. В) Микроағзалар санын реттейді.

C) Фотосинтез процесінде органикалық заттар түзеді.

D) Жырткыштар санын реттейді.

1912. Органикалык заттардың ыдырауы жылдамырақ жүреді:

А) Шөлде. В) Саваннада. С) Дымқыл тропикалық ормандарда. D) Тундрада.

1913. Биосфера дегеніміз -

А) Жер ғаламшарының тіршілік бар аймағы. В) Жер ғаламиіарындагы тіршілік жоқ аймак. С) Жердің өткен заманда ғана тіршілік болған аймағы. D) Жердің ауа қабаты..

Тест ІV Тоқсан 9-сынып

А) Автотрофтылар. В) Продуценттср. С) Саңыраукүлақтар мен ағзалар. D) Еткоректі жануарлар. .

1893. Өзінің тіршілік әрекетінде органикалық заттарды бейорганикалық заттарға айналдыратын ағзалар қандай топқа жатады?

А) Автотрофтылар. В) Продуценттер. С) Редуценттер.

D). Бір жасушалы бапдырлар

1894. Ас қорыту мүшелері қандай ұрық жапырақшасынан қалыптасады?

А) Эктодермадан. В) Энтодермадан. С) Мезодермадан. D Дәнекер ұлпасынан.

1895. Саңырауқұлақтар мен ұсақ ағзалар, органикалық қалдықты ыдыратушы - бұл: А) Консументтер. В) Продуценггер.C) Редуценттер. D) Еткоректі жануарлар.

1896. Су қоймасында мына ағзалардың қайсысы продуцент бола алады?A) Шөп. В) Агаш. С) Балдыр. D) Мүктер. .

1897. Қай ағзалар редуцент бола алады? А) Балдыр мен қыналар.

B) Саңырауқұлак пен бактерия. С) Өсімдік пен балдыр. D) Бактерия мен балдыр.

898. Шөпқоректі жануарлардың биогеоценоздағы орны:

А) Продуцент. В) Автотрофтылар. С) Редуцент. D) Консумснт.

1899. Қай бірлестік биомассасы максималды өнімділігі жағынан ажыратылады? А) Мұхит. В) Тундра. С) Аралас орман. D) Тропикалық орман.

1900.Адам санынын көбеюіне байланысты топырақ құнарлылығының кемуі кандай апатқа әкеліп соғады? А) Таза су кризисі. В) Энергетикалык кризис. С) Азық-түлік кризисі. D) Топырақ кризисі.

1901. Төмендегі қоректік тізбектің қайсысында энергия берілу дүрыс көрсетілген?

А) Түлкі —* жертесер —» жауын ку-рты —* түскен жапырак —* өсімдік.

В) Түскен жапыракқ— жауын қүрты — өсімдік — жертесер—► түлкі.

С) Өсімдік —» түскен жапырак —► жауын құрты —► жертесер — түлкі.

D) Өсімдік —* жертесер —* жауын құрты —* түскен жапырақ —" түлкі.

1902. Энергиянын. пирамидалык заңы бойынша, экологиялык пирамиданың бір трофикалық деңгейінен энергия ІІ-шісіне өтеді:

А) 10 % - тен астам болса. В) 50 % - тен астам болса. С) 10 % - тен аспаса.D) 20 % - тен аспаса. .

1903. Жыртқыштар - табиғи бірлестікте:

А) Қорек популяциясын жаңдандырады.

В) Қорек популяциясында дара санын кебейтеді.

C) Популяцияның даралар санына эсер етпейді. D) Тіршілік ортасына бейімделуге мүмкіндік береді. .

1904. Популяция дегеніміз -

А) Өсімдік, жануар, саны pay құлақтардың табиғи бірлестігі. В) Бір түрге дараларының, бслгілі бір жерде ұзак тіршілік ететін оқшауланған тобы

С) Тірі ағзалардың бір түрімен олар тіршілік ететін табиғи ортаның жиынтығы.

D) Бір түр дараларынң тіршілік ететін табиғи сферасы.

1905. Озон қабатындағы озон неден бұзылады?

А) Техногендік фреондар мен азот оксидінің (II) молекулаларыныц эсерінен. В) Инертті газдар молекуласынан. С) СО₂ молекуласынан. D) О. молекуласынан.

1906. Орман, тынымбақ, жасыл жамылғьшарға тән емес қызметтер;

А) СО₂ концентрациясының азайып, О₂ - мен баюы. В) Адамның емделіп, дем алуы. С) Жерасты суларын бір деңгейде ұстау. D) Адамды транспортпен қамтамасыз ету.

1907. Биологиялык зат айналым қайсыларының арасындағы арақатынас?

A) Топырак, есімдік, жануар, саңырауқұлақ, микроағзалар арасында.

B) Өсімдік, жануар, саңырэуқұлак, микроағзалар арасында. С) Өсімдік, жануар, бактерияі/ар арасында.D) Өсімдік, жануарлар арасында..

1 908. Күн сәулесінің энергиясы, химиялык заттар энергиясына айналуы

қайсысының көмегімен жүзеге асады?

А) Продуценттер. В) Редуценттер. С) Консументтер D) Продуяенттер,

редуценттер.

3909. Озон қабаты - биосфера тіршшгіне жагдай жасайды, себебі:

А) Космостық сәулелену нәтижесінде тузіледі. В) Ультракүлгін сәуленің

етуіне тосқауыл болады. С) Атмосфераның ластануына жол бермейді.

D) Ауаны ластайды.

1910. Озон кабаты азот оксиді мен көмірсутектің катысуымен О₂

молекуласынан нснің эсерінен түзіледі?

А) Ультракүлгін сэуле эсерінен. В) Инфрақызыл сәуле әсерінен.

С) Жарык сэулелерінің эсерінен. D) Рентген сэулелерінің эсерінен.

E) Гамма сэулелерінің эсерінен.

1911. Топырақтағы қарапайымдылар бактериялармен коректенеді, себебі зат айналымда олар:

А) Өсімдік қалдығын І-ші бұзушылар. В) Микроағзалар санын реттейді.

C) Фотосинтез процесінде органикалық заттар түзеді.

D) Жырткыштар санын реттейді.

1912. Органикалык заттардың ыдырауы жылдамырақ жүреді:

А) Шөлде. В) Саваннада. С) Дымқыл тропикалық ормандарда. D) Тундрада.

1913. Биосфера дегеніміз -

А) Жер ғаламшарының тіршілік бар аймағы. В) Жер ғаламиіарындагы тіршілік жоқ аймак. С) Жердің өткен заманда ғана тіршілік болған аймағы. D) Жердің ауа қабаты..

ҮІтарау

1. Туқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін гылым

а) цитология; в) генетика;

б) кардиология; г) гибридиология.

2. Организмдердің өз белгілері мен қасиеттерін жэне даму ерекшеліктерін ұрпақтарына беру қабілетін не деп атайды?

а) Т^кымкуалаушылық; в) гибридиология;

"б) өзгергіштік; г) будандастыру.

3. Организмнің жана белгілері мен қасиеттеріне не болу қалан аталады?

а) Тұқымкуалаушылық; в) будандастыру;

б) өзгергіштік; г) тозандандыру

4. Көршбсіі қалған белгіні қалаіі атаймыз?

а) Доминантты; в)полигибридті;б) рецессивті; г) моногибритді.

5. Аллельді гендердің екеуі де доминантты АА, не екеуі де рецессивті аа болатын организмді қалай атаймыз?

а) Генотип; в) гомозигота;

б) гетерезигота; г) фенотип.

6. Организмнін ішкі сыртқы белгілері жиынтығын не деп атаймыз?

а) Генотип; в) гомозигота;

б) фенотип гетерезигота; г) гетерезигота.

7. Органнзмнің аллальді гендері екі түрлі Аа, біреуі доминантты А гені, екіншісі рецессивті а болса, ол:

а) гомозиготалы; в) гетерезиготалы;

б) гомологты; г) фенотип.

8. Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы қалай аталады?

а) Тіркесіп тұқым куалау; в) гаплоидты жиынтық;

б) диплоидты жиынтық; г) аутсома. 9- Басымдылық қасиет көрсететін белгі:

а) рецессивті; в) гомозиготалы;

б) гетерезиготалы; г) доминантты.

10. Бірінші ұрпакта бір жұп белгініц біреуі ғана көрініс беріп отырса, бұл қубылыс қалаіі аталады?

а) Мендельдің I заңы; в) Мендельдің тәуелсіз ажырау заңы;

б) Мендельдің II заңы; г) полигибрид.

VII тарау

1. Сыртқы орта жағдайларының әсеріне байланысты түқым қуаламайтын өзгерістердің қалыптасуын

а) мутациялық өзгергіштік; в) генотиптік өзгергіштік;

б) модификациялық өзгергіштік; г) комбинативтік өзгергіштік.

2. Түкым қуалайтын өзгергіштік қалай аталады?

а) Мутациялық өзгергіштік; в) комбинативтік өзгергіштік;

б) модификациялық өзгергіштік; г) генотиптік өзгергіштІк.

3. Орта жағдайларына байланысты белгілердін өзгеру шегі

а) мутация; в) модификация;

б) айқын өзгергіштік; г) реакция нормасы.

4. Хромосомалар санының еселенбей артуын немссс кемуін

а) полиплоидия; в) гетерплоид;

б) мутация; г) мутаген.

5. Мутация терминін енгізген ғалым

а) Ж.Б.Ламарк; в)К.Линней;

б)К.Бэр; г)Х.ДеФриз.

6. Аутосомалық хромосомалардың 21 жүбында артық бір жыныстық Х^ хромосома болса, бүл ауру қалай аталады?

а) Клайнфельтер; в) Даун;

б) Шершевский Тернер; г) шизофрения.

7. Ер адамдаорда хромосоманьщ 23 жұбында артық бір жыныстық Х-хромосома болса, бүл ауру қалай аталады?

а) Клайнфельтер; в) Шершевский Тернер;

б) полигендік; г) Даун.

8. Аугосомалық хромосомалар толық болғанмен, әйел жынысына тән екі X-хромосоманың біреуі болмайды, ХО, жалпы-45.

а) Даун; в) моногендік ауру;

б) Шершевский Тернер; г) полигендік.

9. Адамнын түкым қуалаушылығы мен өзгергіштігін, қалыпты белгілердің және түрлі тұқым қуалау еркшеліктерін зерттейтін ғылым?

а) Жыныс генетикасы; в) адам генетикасы; б.) мутация; г) модификация.

10. Бір белгі бойынша егіздердің ұқсастығын не деп атаймыз? 'а) Цитогенетика; в)генология;

б) конкорданттылық; г) дискорданттылық.

VIII тарау

1. Өсімдіктердің жаңа іріктсмелсрі мен жануарлардың бағалы қолтұқымдарын микроорганизмдердің қажетті штаммаларын алу әдістері туралы зерттейтін ғылым

а) генетика; в) цитология;

б) селекция; г) биология.

2. Селекция ғылымыма үлес қосқан f алым

а) Павлов; в) Вавилов;

б) Ч.Дарвин; г) Сеченов.

3. Адамныц іс-әрекетімен жүретін эволюция

а) будандастыру; в) сұрыптау;

б) селекция; г) іріктеу.МОЙ УРОК. КОНТРОЛЬ И ОЦЕНКА

4. Тірі организмдер мен биологиялық процесті адамның мақсатына сай өндірісте колдану

а) гендік инженерия; в) биотехнология;

б) микробиология; г) экология.

5. Барлық организм селекциясында байқалатын жағымды жағдай

а) аутбридинг; в) аутбридинг;

б) гертерозис; г) инбридинг.

6. Орамжапырақ, каит қызылшасы, жоңышканың орталығы

а) Шығыс Азия; в) Жерортатеңізі;

б) Абиссиния; г) Оңтүстік Америка.

7. Малдын шаруашылыққа тиімді нақ бір белгісі бойынша үрпак алу жолы

а) жаппай сұрыптау; в) туыстық шағылыстыру;

б) жеке сұрыптау; г) әріден шағылыстыру.

8. Тіршілік қабілеті жогары, өнімділігі мол, қолайсыз жағдайларға төзімді будандық үрпақ алу

а) аутбридинг; в) туыстық шағылыстыру;

б) гетерозис; г) эріден шағылыстыру.

9. Күріш, қант қамысы, көкөністердің шығу орталығы

а) Шығыс Азия; в) Оңтүстік Азия;

б) Орталық Америка; г) Абиссиния.

10. Гендерді тасымалдау арқылы түраралық кедергілерді жойып, қажетті тұқым қуалайтын белгілерді бір организмнен екіншісіне беру

а) биотехнология; в) микробиология;

б) гендікинтерия; г) селекция.

ІХтарау

1. «Экология» терминін енгЬген г алым

а) Ч.Дарвин; в) Э.Геккель;

б) П.Наумов; г) Ж.Ламарк.

2. Тірі органнзмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын оларды қоршаған ортасымен байланыстыратын ғылым

а) Экология; в) Биология;

б) Генетика; г) Антропология.

3. Жүқпалы аурулар, жүрек, қан қысымы, жүйке, тері аурулары көп аймақ

а) Арал; в) Жамбыл;

б) Семей; г) Атырау.

4. Өкпе-тыныс жолдары кемтар балалардьщ туылуы таралған аймақ

а) Арал; в) Жамбыл;

б) Семей; г) Солтүстік Қазақстан.

5. Организмде кадмий кобейген жагдайда болатын ауру

а) бери-бери; в) итай-итай;

б) сәулелік ауру; г) сезім мүшелері.

6. Әлемдік экологияға жататындар

а) ауыл экологиясы; в)өндіріс,ауыл шаруашылығы;

б) жалпы экология; г) кұрлык, мұхит, тұщы су экологиясы.

7. Қалыпты экологиялық жағдай Қазақстанда нешінші жылы бүзылды? а)1981; в)1936;

6)1990; г)1986.

8.1 кезең бойынша, экология ғыльшына үлес қосқандар

а) Мебиус; в) Докучаев;

«Биология в Казахстанской школе.

34 Биология Қазиқстап мектебінде»

050t г. Алматы, а/я S9

№ 1 (25), 2009

МОЙ УРОК. КОНТРОЛЬ И ОЦЕНКА

б) Реймерст; г) Наумов.

9. II кезен, бойынша экологиялык зерттеу жүргізген

а) Дерябо;

б) Наумов;

10. Қолданбалы экология:

а) кала,ауыл,адам экологиясы;

б) микроорганизмдер экологиясы;

в) Тілепбергенов;

г) Северцов.

в) өндіріс,ауылшаруашылық экологиясы;

г) кұрлық экологиясы.

Хтарау

1. Кез-келген оргапизмнің өіііп-өсіп, көбеюіне үрпақтарын жалғастыруына қолайлы табиғи-тарихи қалыптасқан орта

а) экологиялык фактор; в) биотикалық фактор;

б) төзімділік; г) тіршілік ортасы.

2. Кэдімгі қансорғыш масалар, соналар, кенс, бүрге, сүліктер

а) паразиттер; в) эндопаразит;

б) экропаразит; г) бактериалар.

3. Организмнің өсіп-көбеюіне, тіршілігіне, дамуына, таралуына тікелей, жанама эсер ететін қоршаған ортаның қүрам бөлігінің жиынтығы

а) организмге кажетті жағдай; в) орта;

б) экологиялык фактор; г) абиотика.

4. Организмнің тікелей немесе жанама эсер ететін бейорганикалық ортаның қүрам бөлігінің жиынтығы

а) абитакалық фактор; в) антропогендік фактор;

б) экологиялык фактор; г) оптимум.

5. Организмнің тәуліктік жарықпен қараңгы мерзімдерінің үзақтыгына байланысты жауап беру реакциясы

а) фенология; в) фотопериодизм;

б) жыл маусымы; г) биологиялық ырғақ.

6. Организмнің маусымдық өзгерістерге бейімделушілігін, тіршілігіндегі биологиялық процесс

а) фотопериодизм; в) биоиндикатор;

б) жыл маусымы; г) фенология.

7. Организмдердің бейімделу процесіндегі ерекше қүбылыс

а) анабиоз; в) диапауза;

б) миграция; г) тыныштық кезең.*

8. Организм үшін өзіне тән қолайлы тіршілік ету аймағы, организмнің үрпақ беріп, толыққанды тіршілікті жалғастыратын аймақ

а) төзімділік заңы; в) эврибонт;

б) оптимум; г) стенобионт.

9. Таралу аймағы шектеулі орта мен факторларга талгамы жоғары тобы қалай аталады?

а) Стенобионттар; в) эврибонт;

б) минимум; г) бейімделу.

10. Тірі организмдердің бір-біріне және табиғи ортаға жағымды, жағымсыз эсер етуі

а) антропогендік; в) абиотикалық;

б) биотикалық; г) экологилық.

«Биология в Казахстанской школе.

Виология Қазақспшн мектебінде»

№ I (25), 2009

050010, г. Алматы, а/я 89

3S

экологиялық проблема

§63. Әлемдік экологиялык проблемалар

Биосфера — тіршілікке колайлы Жер шарының кабаты болғандықтан, онда күрделі процестер болып жатады.

Зиянды заттардың мөлшері шектен тыс көбейіп, бүкіл адамзат қауымына, коршаған орта табиғатына зиянын тигізеді. Бірте-бірте бүл жағдайлар кауіпті экологиялык проблемаларға айна-лады.

Қазіргі кезде Жер шарындағы экологиялык проблемаларды — жергілікті, аймақтык және әлемдік деп жіктейді. Жергілікті экологиялык проблемалар — белгілі бір аудан, облыс көлемін қамтиды. Мысалы, қаланың ауасы, кіпіігірім өзен мен колдердін ластануы, ірі өнеркәсіп айналасының ластануы, т.б.

Аймактык экологиялык проблемалар колемі бірнеше аудан м^еН облысты камтиды. Мысалы, Балкаш, Арал, т.б. проблемалары- Ал

1. Биосфера туралы ілімді кандай ғалым тұжырымдады? 2. Биосфераны не үшін корғау керек? 3. Экожүйелерді корғау керек пе? 4. ЮНЕСКО ұйымынын рөлі кандай?

^ ЖергіліктІ аймактын басты экологиялык лроблемаларын шешу мен таби-ғатты корғау туралы мөселе көтеріндер. Облыстық, аймаңтык экология және табиғат ресурстары мекемелерінің қызметкерлерімен кездесіп, конференция еткізіп, туған жер экологиясын жаксартуш үлес ңосын-дар.