Адам және жыртқыш аң 5-сынып ҚМЖ

1. Сібір тау ешкісі (Capra sibirica) – Алтайдың биік тау шыңдарын мекендейтін, аса ептілікпен биікте жүре алатын жануар. Бұл ешкілер қалың түкті, қысқа төзімді.

2. Қар барысы (Panthera uncia) – сирек кездесетін, жойылу қаупі төніп тұрған жыртқыш аң. Қар барысы Алтай тауларындағы биік, қарлы аймақтарды мекендейді.

3. Қоңыр аю (Ursus arctos) – орманды және тау бөктерлерінде тіршілік ететін ірі жыртқыш. Қоңыр аю Алтайдың орманды аймақтарында жиі кездеседі.

4. Бұлғын (Martes zibellina) – бағалы терісі үшін ауға түсетін терісі қалың жыртқыш аң. Ормандар мен тау бөктерінде мекендейді.

5. Қызыл қасқыр (Cuon alpinus) – сирек кездесетін қасқыр тұқымдас жыртқыш. Алтайдың табиғат жағдайына бейімделген, көбіне топ болып жүреді.

6. Сібір бұғысы (Cervus elaphus sibiricus) – Алтайдың орманды және таулы аймақтарында тіршілік ететін жануар. Сібір бұғыларының мүйіздері үлкен әрі әдемі.

7. Арқар (Ovis ammon) – тау-тастарда жүретін, жылдам әрі күшті жабайы қой. Алтай тауларының биік жерлерінде кездеседі.

8. Сібір үйректасы (Tetrao parvirostris) – Алтайдың таулы орманды аймақтарында тіршілік ететін құс түрі.

9. Алтай улары (Tetrao tetrix) – тау бөктерлерінде мекендейтін құстардың бірі, аңшылық құсы ретінде танымал.

10. Сусар (Mustela sibirica) – көбінесе ормандар мен таулы жерлерде кездесетін ұсақ жыртқыш аң.

Бұл жануарлардың көпшілігі Алтай тауларының қатал табиғатына бейімделген, әрі аймақтың биологиялық әралуандығын сақтауда маңызды рөл атқарады.

Сарыарқа – Қазақстанның орталық бөлігінде орналасқан кең жазықтық пен таулы аймақтарды қамтитын географиялық аймақ. Бұл аймақтың табиғаты негізінен далалы және шөлейтті болғандықтан, мұнда тіршілік ететін жануарлар да осы ортаға бейімделген. Сарыарқада мекендейтін жануарлардың кейбір түрлері:

1. Арқар (Ovis ammon) – Сарыарқаның тасты, биік таулы жерлерінде тіршілік етеді. Қатты суық пен ыстыққа төзімді болып келеді, күшті, епті жануар.

2. Қасқыр (Canis lupus) – Сарыарқадағы барлық дерлік аймақтарда кездесетін жыртқыш аң. Олар топтасып жүріп, көбіне арқар, елік, және ұсақ аңдарды аулайды.

3. Түлкі (Vulpes vulpes) – Сарыарқаның далалы, таулы және шөлейтті аймақтарында кеңінен таралған. Ол ұсақ сүтқоректілер мен құстармен қоректенеді.

4. Қабан (Sus scrofa) – өзен аңғарлары мен орманды алқаптарда кездеседі. Шөптермен, тамырлармен және түрлі ұсақ жәндіктермен қоректенеді.

5. Қарақұйрық (Gazella subgutturosa) – көбіне шөлейтті және далалы аймақтарды мекендейді. Бұл аң Қазақстанда сирек кездеседі және қорғауға алынған.

6. Қоян (Lepus europaeus) – Сарыарқаның далалары мен таулы аймақтарында тіршілік етеді. Негізінен шөптермен және өсімдік тамырларымен қоректенеді.

7. Сарышұнақ (Spermophilus major) – далалы және шөлейтті жерлерде көп кездесетін кеміргіш. Олар індер қазып, топ болып өмір сүреді.

8. Ақбөкен (Saiga tatarica) – Қазақстанның далалық өңірлеріне тән жануар. Сарыарқаның кейбір бөліктерінде кездеседі. Бұл жануар да ерекше қорғалатын түрлердің бірі.

9. Бүркіт (Aquila chrysaetos) – Сарыарқаның таулы аймақтарында кездесетін құс. Бүркіт аңшылыққа бейімделген жыртқыш құс ретінде белгілі.

10. Дала қыраны (Aquila nipalensis) – дала аймақтарында кең таралған құстардың бірі. Ұсақ сүтқоректілермен және құстармен қоректенеді.

11. Дала тасбақасы (Agrionemys horsfieldii) – негізінен шөлейтті және құрғақ далалы жерлерде кездеседі.

Сарыарқа өңірінің жануарлар дүниесі климаттық жағдайларға байланысты бейімделген. Бұл аймақта мекендейтін жануарлар шөлейтке төзімділікке ие, әрі өсімдік жамылғысының аздығына қарамастан тіршіліктерін сақтап келеді. Сарыарқаның табиғаты ерекше қорғауды қажет етеді, себебі бұл аймақтың фаунасы экологиялық теңгерімді сақтауда маңызды рөл атқарады.

Тянь-Шань таулары – Орталық Азияның үлкен таулы жүйелерінің бірі, оның Қазақстан, Қырғызстан, Қытай және Өзбекстан аумақтарында бөліктері бар. Бұл тауларда түрлі климаттық белдеулер болғандықтан, мұнда әртүрлі жануарлар түрлері мекендейді. Тянь-Шань тауларының биік шыңдарында, орманды белдеулерінде және альпі шалғындарында әртүрлі жануарлар кездеседі.

Тянь-Шань тауларында мекендейтін жануарлардың кейбіреулері:

1. Сібір тау ешкісі (Capra sibirica) – Таудың биік жартасты, қиын жетілетін жерлерінде тіршілік етеді. Олар биік шыңдарда және альпі шалғындарында жайылады. Қатты суық пен қиын жерлерге бейімделген.

2. Арқар (Ovis ammon) – Тянь-Шаньның биік шыңдары мен жартасты аймақтарында кездеседі. Қалың қыстық жүнімен ерекшеленеді, бұл оған суықта тірі қалуға көмектеседі.

3. Қар барысы (Panthera uncia) – Тянь-Шаньның ең сирек кездесетін және ерекше жануарларының бірі. Ол өте сақ, әрі өте мықты жыртқыш болып келеді. Негізінен арқарлар, тау ешкілері сияқты таулы аймақтың жануарларымен қоректенеді. Қар барысы ерекше қорғауға алынған және Халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген.

4. Тянь-Шань қоңыр аюы (Ursus arctos isabellinus) – Тянь-Шаньның орманды белдеулерінде кездеседі. Күзде тамақ қоры жеткілікті болған кезде, олар қысқы ұйқыға дайындалады.

5. Марал (Cervus elaphus) – Тянь-Шаньның орманды және биік таулы аймақтарында мекендейді. Бұл жануардың мүйіздері өте бағалы, оларды көбінесе дәрілік мақсатта қолданады.

6. Түлкі (Vulpes vulpes) – Таулы аймақтың әртүрлі белдеулерінде тіршілік етеді. Ол ұсақ кеміргіштер мен құстарды аулайды.

7. Бұғы (Capreolus pygargus) – Тянь-Шаньның орманды жерлерінде кездеседі. Бұғының мүйіздері мен еті бағалы болып саналады, бірақ ол сирек кездесетін жануарлардың бірі.

8. Қасқыр (Canis lupus) – Тянь-Шаньның әртүрлі аймақтарында мекендейді, таулы жерлерде де жиі кездеседі. Бұл жыртқыш аңның популяциясы біршама тұрақты.

9. Сібір бұлдырығы (Tetrao urogallus) – орманды жерлерде мекендейтін ірі құс. Көбінесе шырша мен аршалы ормандарда кездеседі.

10. Сарышұнақ (Spermophilus spp.) – төменгі және орташа биіктіктегі тау аймақтарында тіршілік ететін кеміргіш. Олар індерде өмір сүреді және көбінесе топтасып тіршілік етеді.

11. Алтай ұлары (Tetraogallus altaicus) – Тянь-Шаньның тасты аймақтарында мекендейді, тау беткейлерінде тіршілік етеді. Бұл құс тек таулы жерлерде кездеседі.

12. Тянь-Шань тасбақасы (Testudo horsfieldii) – Төменгі белдеулерде, шөлейтті жерлерге жақын аймақтарда кездеседі.

Тянь-Шань табиғатының күрделілігі, биіктік белдеулерінің көптігі жануарлардың ерекше тіршілік ету жағдайына бейімделуіне ықпал етеді. Таудың биік шыңдарында тіршілік ететін жануарлар төменгі температураға төзімді болса, орта және төменгі белдеулердегі жануарлар өздерін қоршаған ортаға бейімделген. Тянь-Шаньның фаунасы өте бай және ерекше қорғалуға мұқтаж, себебі көптеген жануар түрлері Қызыл кітапқа енгізілген.

БАҒАЛАУ