Адам қанқасы

Бұлшықеттер мен сүйектер
БИОЛОГИЯ • АДАМ ДЕНЕСІ • БҰЛШЫҚЕТТЕР МЕН СҮЙЕКТЕР

1-бөлім: Бұлшықеттер

• Қозғалыс пен орын ауыстыру арасында қандай айырмашылық бар?
Әрбір тірі ағза іс-қимыл қабілетіне ие, тіпті өсімдіктердің өзі күн сәулесіне бағыттала өсетіні белгілі. Дегенмен, бір
орыннан екінші орынға қозғалу қабілеті барлығына тән емес. Егер адам қозғала алатын болса, отырғыш өсімдіктер
керісінше жерге нық бекітіліп, қозғалыс қабілетіне ие емес. Қозғалыс қабілеті тірі ағзаларға азығын аулау кезінде,
қауіптен қашу барысында және жұп серігін таңдау кезінде үлкен артықшылық береді.


Қосымша сұрақ
С1. Қандай ағзалар отырғыш деп аталады және олардың
артықшылығы қандай?
Көптеген омыртқасыздар, оның ішінде ұлулар мен былқылдақ
денелілер тәрізділер көптеген өсімдіктер мен саңырауқұлақтар жерге
нық бекітілген.
Отырғыш ағзаларға қозғалатын ағзаларға қарағанда көп энергия
керек емес. Бұл олардың денесінің қарапайым болатындығын және
күніне аз тағам мөлшерін қажет ететіндігін білдіреді.

Адамдар бір орыннан екінші
орынға қозғала алады

• Ұсынылатын фильм
– Сүйектер

• Қозғалыс әрекетіне қалай бейімделеміз?
Адамдар қозғалыс әрекетін тудыратын, бұлшықеттері бекітілген қаңқаға ие.
Адам қаңқасы буындармен байланысатын көптеген сүйектерден құралған.
Бұлшықеттер осы буындар көмегімен қозғалысқа келіп, нәтижесінде адам
сүйектері бір-бірімен үйлесімде қозғалады.

• Ұсынылатын фильм
Қаңқа бұлшықеттері қаңқаға
бекітіледі, сондықтан, олар
жиырылғанда сүйектер
қозғалысқа келеді



– Қаңқа бұлшықеттері


• Бұлшықеттер деген не?
Бұлшықет – жиырылуы қабілетіне ие бұлшықет ұлпасының түрі болып келеді. Бұлшықет
ұлпаларының үш түрі болады: жүрек, бірыңғайсалалы және қаңқа. Жүрек бұлшықеттері
жүрек айналасында орналасқан, ол қанды қысып, қан жүйесімен айналуына мүмкіндік
береді. Бірыңғайсалалы бұлшықеттер ағза ішінде көп таралған; ол ішекте, бронхиолалар
мен көптеген басқа ішкі мүшелерде бар. Жүрек бұлшықеттері тәрізді, бірыңғайсалалы
бұлшықеттер де вегетативті жүйке жүйесінің бақылауында болғандықтан, сана әрекетімен
басқарылмайды. Қаңқа бұлшықеттері, жүрек бұлшықеттері сияқты қаңқаға бекітіліп, сана
сезімінің бұйрығына жауап ретінде жиырылады.

• Ұсынылатын фильм


Арқа бұлшықеттері

– Жүрек бұлшықеттері және тегіс бұлшықеттер
1


БИОЛОГИЯ • АДАМ ДЕНЕСІ • БҰЛШЫҚЕТТЕР МЕН СҮЙЕКТЕР

2-бөлім: Қаңқа

• Адам қаңқасы неден құралған?
Адам қаңқасы жүздеген сүйектерден құралған
және олар бірігіп маңызды функцияларды
атқарады. Мысалы, сүйектер қаңқаның
жалпы пішінін қамтамасыз етіп, қаңқаны
тіреп, ұстап тұрады, сонымен бірге тетік
жұмысын атқарып, қозғалыс тудырады. Ал
бассүйек пен қабырға сүйектері сезімтал ішкі
ағза мүшелерінің қорғанысын қамтамасыз
етеді.

ДИАГРАММА 01:

• Ұсынылатын фильмдер
– Сүйектер
– Қанның түсі неге қызыл?
– Ежелгі Олимпиадашы


– Жетілу аурулары

• Ұсынылатын жаттығулар
– Қаңқа үлгісін қарастырыңыздар
– Оқушыларға адам қаңқасының
үлкен, белгіленген суретін салуды
тапсырыңыз
– Сүйекті жағыңыз

Қосымша сұрақтар
С2. Сүйектер жанды ма?
Иә, сүйектер тірі ұлпалардан құралады.
Сол себепті сынған сүйекті емдеуге
болады, ал белгілі бір сүйектердің қайта
қолданылуы сүйек пішінінің өзгерісіне
алып келеді.

С3. Сүйектер неден жасалынады?
Сүйек остеоцит деп аталатын сүйек жасушаларынан құралған. Бұл жасушалар, негізінен кальций мен фосфор
иондарынан тұратын сүйек материалын бөліп шығарады. Бала кезінде кальций жетіспеушілігінен адам рахит
ауруына шалдығуы мүмкін. Бұл жағдайда бала сүйегі қалыпты түрде дамымайды. Сүйек жұмсақ күйде болады,
және аяқ сүйектерінің салмағы өзгеріске ұшырауы мүмкін.

2

БИОЛОГИЯ • АДАМ ДЕНЕСІ • БҰЛШЫҚЕТТЕР МЕН СҮЙЕКТЕР

Қосымша сұрақ
С4. Остеопороз дегеніміз не?
Остеопороз егде әйелдерде байқалатын
құбылыс.
Бұл
жағдайда
кальций
фосфатының жылдам реабсорбциясынан
сүйек ұлпаларының тығыздығы төмендейді.
Сүйектері әлсіз және тез сынғыш болады.
Ортан жілік
сүйектерінің сынуы

Остеопороз кезінде
қаңқа сүйектерінің ұлғаюы

• Буын дегеніміз не?
Буын – екі сүйектің жалғасқан жері. Мысалы,
жамбас буыны не шынтақ. Буындағы сүйектің
ұштары, негізінен, қорғаныс шеміршегі деп
аталатын тегіс қабатпен қапталған. Сүйектер
сіңір арқылы байланысады, бұл сүйектің
щығуына тосқауыл болып келеді.

ДИАГРАММА 02:

Буындардың әртүрлі түрлері бар. Олардың
кейбіреуі еркін қозғалмалы, мысалы, иықтың
шар тәрізді буыны мен шынтақтың шығыр тәрізді
буыны. Ал, кейбіреуі аздап қана қозғалады,
оларға омыртқа бөлімдері аралығындағы
буындар жатады. Кейбір буындар бекітілген
болып келеді, мысалы, бассүйекті құрайтын
сүйектердің аралығындағы буындар.

• Ұсынылатын фильмдер
– Буындар
– Қолдағы епті бас бармақ
– Саусақ сүйектерін сыртылдатқанда не
болады?

• Ұсынылатын жаттығу
– Шикі етті зерттеңіз немесе супермаркеттен
сатып алынған тауықты кесіп, талдаңыз

Қосымша сұрақ
С5. Шар және шығыр тәрізді буындарға
қандай мысал келтіруге болады?
Жамбас буыны – шар тәрізді буын. Тізе
буыны – шығыр тәрізді буын.

3

БИОЛОГИЯ • АДАМ ДЕНЕСІ • БҰЛШЫҚЕТТЕР МЕН СҮЙЕКТЕР

• Адам қаңқасы қалай қозғалады?
Бұлшықеттер адам қаңқасына сіңірлер деп
аталатын қатты талшықтар арқылы бекітілген.
Бұлшықет жиырылғанда сіңір тартылады, ал,
сіңір өз кезегінде сүйекті тартады. Бұл үдерістің
нәтижесінде, буынның екі жағындағы сүйектер
үйлесімді түрде қозғалады. Кейбір бұлшықеттер
арқылы буындарды бүгуге (мысалы, қолдың
жоғарғы бөлігіндегі екібасты бұлшықеттер),
ал, кейбіреуі буындарды кеңейтуге (мысалы,
үшбасты бұлшықеттер) мүмкіндік береді.

ДИАГРАММА 03:

• Ұсынылатын фильм

– Жүрек бұлшықеттері және тегіс
бұлшықеттер

• Ұсынылатын жаттығу
– Тауықты кесіп, қанаттарын қозғалту
үшін төссүйек бұлшықеттерін тартып
көріңіз

Қосымша сұрақтар
С6 . Тізе асты сіңірі дегеніміз не?
Тізе асты сіңірі – сан сүйегінің артқы
бөлігіндегі ірі бұлшықет. Ол жиырылғанда,
біз тіземізді бүгеміз. Тізе асты сіңірлерін
тіземіздің артқы жағынан сезуге болады.

С8. Ахилл сіңірі қай жерде орналасқан?
Ахилл сіңірі балтырды өкше сүйегіне бекітеді. Грек мифологиясы бойынша, Ахиллдің анасы баласын сақтап
қалу мақсатында Стикс өзеніне батырып жібереді. Алайда, ол баласының өкшесінен ұстап тұрғандықтан, Ахилл
денесінің сол бөлігі қорғаусыз қалады. Бұл Ахилл сіңірі деп аталады. Троян соғысы кезінде, уланған садақ оғы
Ахиллдің өкшесіне тигендіктен, ол мерт болады.

4

БИОЛОГИЯ • АДАМ ДЕНЕСІ • БҰЛШЫҚЕТТЕР МЕН СҮЙЕКТЕР

3-бөлім: Бұлшықеттер

• Бұлшықет қалай жиырылады?
Бұлшықеттер – ақуыз талшықтарынан тұратын ұзын жасушалар
жиынтығы. Қозу барысында, бұлшықет және оның жасушаларының
қысқаруы әсерінен, талшықтар бір-бірімен үйкеліседі. Дегенмен,
бұлшықеттер тек жиырыла алады, сондықтан, оларға қайта
қалпына келу үшін қарама-қарсы әрекет ететін бұлшықет қажет.
Олар антагонистік бұлшықет деп аталады. Мысалы, екібасты
бұлшықеттер қолды созу үшін емес, қолды бүгу үшін жиырылады.
Қолды созу үшін антагонистік тұрғыдан әрекет ететін ұшбасты
бұлшықеттер қажет.

• Ұсынылатын фильм

Тізені бүгу үшін антагонистік бұлшықет
жұптары қажет

– Қаңқа бұлшықеттері

Қосымша сұрақ
С9. Денеде басқа антогонистік бұлшықет жұптары бар ма?
Сан сүйегінің артқы бөлігіндегі тізе асты сіңірлері жиырылып, тізені бүгуге мүмкіндік береді. Төрт басты
бұлшықеттер жиырылғанда, аяқты қайта түзу ұстауға болады. Жүріс кезінде, жүгіру және доп тебу кезінде бұл
бұлшықеттердің маңыздылығы сөзсіз.

• Бұлшықет қатаюы мен созылуының арасында қандай айырмашылық бар?
Бұлшықеттің қатты созылып жыртылуын бұлшықеттің қатаюы деп
атаймыз. Егер сіңір қатты созылса, біреу буынын шығарып алды деп
айтамыз. Мысалы, сіз тобығыңызды шығарып аласыз, ал, тізе асты
сіңірін созып аласыз.
Қысқартылған акроним ДМЖК (RICE) бұлшықет пен буын создыруы
кезінде бірінші көмек көрсету үшін қолданылады. Қысқартылған атау
келесі сөздердің басты әріптерінің жиынтығы болып келеді, Демалу
(Rest), Мұз (Ice), Жиырылу (Compression) және Көтерілу (Elevation).
Мақсаты: ұлпаның қалпына келуіне дейін зақымданған жерді ықшамдау,
ісінуді, домбыққандықты және сыздауды азайту.

• Ұсынылатын фильм


– Буындар
Тобық шыққанда, оның үстіне мұз
қойылуы керек

• Ұсынылатын жаттығу
– Оқушыларға буын алмастыруына қатысты зерттеу жүргізіп, плакат
салуды тапсырыңыз

5

БИОЛОГИЯ • АДАМ ДЕНЕСІ • БҰЛШЫҚЕТТЕР МЕН СҮЙЕКТЕР

• Тест
Бұлшықеттер
Негізгі

Тереңдетілген

• Адам денесіндегі бұлшықеттің үш түрі қалай
аталады?

• Адам денесіндегі бұлшықеттің үш түрі қалай
аталады?

A – бірыңғайсалалы, кедір-бұдыр, қаңқа

A – бірыңғайсалалы, кедір-бұдыр, қаңқа

B – бірыңғайсалалы, кедір-бұдыр, жүрек

B – бірыңғайсалалы, кедір-бұдыр, жүрек

C – бірыңғайсалалы, жүрек, қаңқа

C – бірыңғайсалалы, жүрек, қаңқа

D – бірыңғайсалалы, коронарлық, қаңқа

D – бірыңғайсалалы, коронарлық, қаңқа

• Жүрек бұлшықеті қайда орналасқан?

• Төмендегілердің қайсысы еріксіз
жиырылатын бұлшықетке жатады?

A – тоқішек
B – өкпе

A – бірыңғайсалалы және қаңқа

C – жүрек

B – бірыңғайсалалы және кедір-бұдыр
C – жүрек және қаңқа

D – қол

D – бірыңғайсалалы және жүрек

• Бірыңғайсалалы бұлшықет көмегімен
төмендегі функциялардың қайсысы жүзеге
асады?
A – жүректің жиырылуы

• Бірыңғайсалалы бұлшықет көмегімен
төмендегі функциялардың қайсысы жүзеге
асады?
A – жүректің жиырылуы

B – жүгіру
C – сөйлесу

B – тепе-теңдік сақтау

D – көзді бағыттау

C – сөйлесу
D – көзді бағыттау

• Қаңқа бұлшықетінің көмегімен төмендегі
функциялардың қайсысы жүзеге асады?

• Қаңқа бұлшықетінің көмегімен төмендегі
функциялардың қайсысы жүзеге асады?

A – жүректің жиырылуы
B – жүгіру

A – жүректің жиырылуы

C – сөйлесу

B – жүгіру

D – көзді бағыттау

C – толқи жиырылу
D – көзді бағыттау

6

БИОЛОГИЯ • АДАМ ДЕНЕСІ • БҰЛШЫҚЕТТЕР МЕН СҮЙЕКТЕР

Сүйектер
Негізгі

Тереңдетілген

• Адам қаңқасының қай бөлігі жүрек пен
өкпені қорғайды?

• Ми жасушалары қалай аталады?
A – кальций

A – кеуде қуысы

B – остео жасушалары

B – жамбас

C – остеоциттер

C – омыртқа жотасы

D – гепатоциттер

D – бас қаңқасы
• Қандай минералдар сүйек ұлпасының
маңызды құрамдас бөліктері болып табылады?

• Сау сүйектерге қажетті минерал қандай?
A – темір

A – темір және кальций

B – мыс

B – мыс және кальций

C – кальций

C – фосфор және кальций

D – күкірт

D – күкірт және кальций

• Миды қорғайтын “балқыған сүйектер” тобы
қалай аталады?

• Омыртқа сүйектерінің ғылыми атауы
қандай?

A – остеоциттер

A – остеоциттер

B – омыртқа бөлімдері

B – омыртқа бөлімдері

C – шынтақ сүйек

C – шынтақ сүйек

D – бассүйек

D – бассүйек

7

БИОЛОГИЯ • АДАМ ДЕНЕСІ • БҰЛШЫҚЕТТЕР МЕН СҮЙЕКТЕР

• Жауаптар
Бүлшықеттер
Негізгі

Тереңдетілген

• Адам денесіндегі бұлшықеттің үш түрі қалай
аталады?

• Адам денесіндегі бұлшықеттің үш түрі қалай
аталады?

A – бірыңғайсалалы, кедір-бұдыр, қаңқа

A – бірыңғайсалалы, кедір-бұдыр, қаңқа

B – бірыңғайсалалы, кедір-бұдыр, жүрек

B – бірыңғайсалалы, кедір-бұдыр, жүрек

C – бірыңғайсалалы, жүрек, қаңқа

C – бірыңғайсалалы, жүрек, қаңқа

D – бірыңғайсалалы, коронарлық , қаңқа

D – бірыңғайсалалы, коронарлық , қаңқа

• Жүрек бұлшықеті қайда орналасқан?

• Төмендегілердің қайсысы еріксіз
жиырылатын бұлшықетке жатады?

A – тоқішек
B – өкпе

A – бірыңғайсалалы және қаңқа

C – жүрек

B – бірыңғайсалалы және кедір-бұдыр
C – жүрек және қаңқа

D – қол

D – бірыңғайсалалы және жүрек

• Бірыңғайсалалы бұлшықет көмегімен
төмендегі функциялардың қайсысы жүзеге
асады?
A – жүректің жиырылуы

• Бірыңғайсалалы бұлшықет көмегімен
төмендегі функциялардың қайсысы жүзеге
асады?
A – жүректің жиырылуы

B – жүгіру
C – сөйлесу

B – тепе-теңдік сақтау

D – көзді бағыттау

C – сөйлесу
D – көзді бағыттау

• Қаңқа бұлшықетінің көмегімен төмендегі
функциялардың қайсысы жүзеге асады?

• Қаңқа бұлшықетінің көмегімен төмендегі
функциялардың қайсысы жүзеге асады?

A – жүректің жиырылуы
B – жүгіру

A – жүректің жиырылуы

C – сөйлесу

B – жүгіру

D – көзді бағыттау

C – толқи жиырылу
D – көзді бағыттау

8

БИОЛОГИЯ • АДАМ ДЕНЕСІ • БҰЛШЫҚЕТТЕР МЕН СҮЙЕКТЕР

Сүйектер
Негізгі

Тереңдетілген

• Адам қаңқасының қай бөлігі жүрек пен өкпені
қорғайды?

• Ми жасушалары қалай аталады?
A – кальций

A – кеуде қуысы

B – остео жасушалары

B – жамбас

C – остеоциттер

C – омыртқа жотасы

D – гепатоциттер

D – бас қаңқасы
• Қандай минералдар сүйек ұлпасының
маңызды құрамдас бөліктері болып табылады?

• Сау сүйектерге қажетті минерал қандай?
A – темір

A – темір және кальций

B – мыс

B – мыс және кальций

C – кальций

C – фосфор және кальций

D – күкірт

D – күкірт және кальций

• Миды қорғайтын “балқыған сүйектер” тобы
қалай аталады?

• Омыртқа сүйектерінің ғылыми атауы
қандай?

A – остеоциттер

A – остеоциттер

B – омыртқа бөлімдері

B – омыртқа бөлімдері

C – шынтақ сүйек

C – шынтақ сүйек

D – бассүйек

D – бассүйек

9