АРАЛ ТЕҢІЗІНІҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ПРОБЛЕМАСЫ
Пәні:Экология
Орындаған: Сарсенбай Жаңыл, Жарылқасын Нұржан,Мырзатаев
Галымжан

ЖОСПАРЫ:
ҢІЗІ

1. АРАЛ ТЕ

ҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ

2.АРАЛ ТЕ

ПРОБЛЕМАСЫ

3.ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

ҚОРЫТЫНДЫ

4.

ҢІЗІ

АРАЛ ТЕ

Арал теңізі - Қазақстан мен Өзбекстан шекарасында
орналасқан сутоған. Теңіз XX ғасырда ауданы
жағынан (68 мың км2) әлемде төртінші орында
болған болатын, бірақ 1960 жылдардан бастап
теңіздің суы азайып келеді.
Арал теңізі, Кайнозой дәуірінің орта шетінде, яғни
бұдан 21 млн. 1200 жыл бұрын Каспий теңізіне
қосылып жатқан. Бұған теңіздің терістік бетіндегі
қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр
тереңдіктен Олигоцен уақытында өмір сүрген қызыл
балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектерінің
тасқа айнала бастаған күйінде табылуы дәлел болмақ.
Бұл теңіздің кезінде мұхитпен қосылып
жатқандығын көрсетеді.

ҢІЗІ

АРАЛ ТЕ

Арал маңынан акуланың тісі мен сүйегі табылды. ХІХ
ғасырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының пайда
болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің
геологиялық ерте кезеңде Жерорта теңізімен тұтасып
жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі Альпілік
дәуірлерде жер қыртысының көтерілуіне байланысты
ұсақ су айдындарына бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ,
Арал теңізінің көлемі жайлы, Арал теңізі жайлы ұғымдар
сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.

1740-1741 жылдары Сырдария мен
Арал маңын зерттеуге
алғашқылардың бірі болып, Иван
Мурауин қатысып, тұңғыш рет Арал
теңізінің шығыс жағалауларын өте
дәлдікпен арнайы түсірілімге түсіріп,
карта жасаған.
Жалпы Арал теңізі жайлы соңғы
толық зерттеулер 1946–1950 жылдар
аралығында болған. Ондағы
мәліметтер бойынша теңіз көлемі 66
мың шаршы шақырымды құрап, ең
ұзын бөлігі 424 шақырым, ал ендігі
бөлігі 292 шақырым, орташа
тереңдігі 16,1 метр, ең терең жері 68
метр деп сипатталып жазылған.
Содан қалған бүгінгі теңізде
шамамен 15-20 мың шаршы
шақырымға жуық қана су айдындары
бар көрінеді.

Арал экологиясы – шөлейт аудандарда суды көп қажет ететін өндірістерді орналастырудағы стратегиялық қателіктердің нәтижесінде
пайда болған экологиялық жағдай.




1961 жылға дейін Арал теңізінің көп жылдық орташа деңгейі 53 абс. м, орташа аумағы 66,1 км², көл. 1062 км3 болған. Өзендердің теңізге
құйылу мөлшерінің кемуі, теңіздің су деңгейінің азаюына, оның 2-ге бөлінуіне әкеп соқтырды.


Енді ол Үлкен Арал және Солтүстік Арал теңізі болып аталады (1992 ж.). Бұл 2 көлдің арасын бөліп тұрған құрғақ жердің ауданы жылданжылға ұлғаюда. Арал теңізінің тартылуы және оңтүстік ендікте суғармалы егіндік жерлердің көбеюі қуат, жылу, ылғал алмасуының
тапшылығы сол өңірдің экологиясын және ландшафты мен ауа райын өзгертті.


1970 ж. Арал теңізіне құйылатын өзен суының көл. 7 – 11 км3-ге дейін азайса, ал 1980 ж. теңізге құятын өзен сулары мүлдем сарқылды. Су
тазартудың және бірнеше рет пайдаланған сулардың шығыны шөлді жерлерді жарамсыз батпақ шалшыққа айналдырды.

Салдарлары:
Теңіз жағасындағы аймақта көктем және күз кезінде теңізден келетін бриздер мүлдем жойылды.
Егістік жерлерді суландырудың ұлғаюынан, шалшықтанған аумақтың көбеюінен судың булануы өсті, ал каналда
(жасанды арналар) мен сүзгілік (фильтрлік) көлдерден шыққан су булары микроклиматты өзгертуге әсер етті
Шаңды дауыл жиілігі 60 есе көбейіп, кеуіп кеткен теңіз түбінен көтерілген тұзды шаң жылына 15 – 75 млн. т-ға
жетті. Жыл сайын суғармалы жердің 1 га-сынан 15 т-дан 90 т-ға дейін тұз жиналды.
Бірнеше рет пайдаланған сумен суғарылғандықтан, Әмудария және Сырдария өзендерінің төм.
құйылысында орналасқан аудандардағы жер қыртысы сортаңға (мыс., Қызылорда облысының 52%-ы)
айналды.
Тұзды шаңның көтерілуі атмосфераның бір тәуліктік радиац. балансын 2 есе азайтты.
Өсімдіктерге қонған тұзды шаң, оның биол. өнімділігін төмендетті

Өсімдіктердің бағалы түрлерін арамшөптер басуда. «Қызыл кітапқа» енгізілген 70-тен астам жергілікті
өсімдіктер сирек кездесетін өсімдіктердің қатарына жатады және олардың болашақта мүлдем жойылып кету
қаупі бар
Табиғи ортаның азып-тозуы жергілікті халықтың денсаулығына да зардабын тигізіп отыр. Тұрғындар
пестицидтерден, т.б. химикаттардан, түрлі улы тыңайтқыштар мен тұздан тазартылмаған сапасы төмен суды
пайдалануда. Соның нәтижесінде бұл аймақта рак ауруы, баланың өлі тууы, генетик. ауытқулар, сүзек, сары
ауру және жүрек қан тамырлары аурулары көбеюде.






Ң ОСЫНДАЙ
КҮЙГЕ ТҮСУІНЕ НЕ

АРАЛДЫ

СЕБЕП?



СЕБЕБІ
Арал экологиялық дағдарысы — адам
қарекетінің әсерімен болған экологиялық
дағдарыстың неғұрлым айқын мысалы,
Арал теңізі экологиялық жүйесінің
құлдырауы. Соңғы ондаған жылдар
бойында халық санының көбеюі, суармалы
жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы,
Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы
теңіз деңгейінің апатты түрде төмендеуінің
негізгі себебі болды.

Ғ

АРАЛ ЖА ДАЙЫ

ҚСАРЫЛУЫ ҮШІН
ҚАНДАЙ ЖҰМЫСТАР
ЖҮРГІЗІЛУДЕ?

ЖА






Арал теңізін апаттан сақтау үшін
көптеген жобалардың
ұсынылғаны белгілі. Алайда
олардың көпшілігі тенізді
толтыруды емес, оны тек бүгінгі
деңгейде ұстап қалуды көздейді.
Ол ұсыныстар мынандай
болатын:

Сыр және Амудария өзендерінің суларын
тиімді пайдалану;

Оңтүстіктен солтүстікке карай Возрождение
аралын пайдаланып дамба салу. Кіші Аралдан тұз
өндіріледі, ал Үлкен Арал Сыр және Амудария
есебінен сақталады;
Жел тұрғанда аспаннан тұз жаумас үшін
жағалауларға сексеуіл т.б. жасыл желек
ағаштарды отырғызу;
Арал аймағын Иран еліндегідей жер асты
суларымен камтамасыз ету;
Сібір өзендерінің бір бөлігін Аралға бұру.

АРАЛ
ПРОБЛЕМАСЫ
ЖӨНІНДЕГІ
БІРЛЕСКЕН
ШЕШІМ

Арал проблемасы жөніндегі бірлескен шешім – Орталық
Азия мемлекеттері мен Қазақстан басшыларының
Ташкентте өткен кездесуінің шешіміне сәйкес Қызылордада
шақырылған Арал проблемалары жөніндегі тұңғыш
халықар. конференцияда қабылданған шешімі.
Келісімде Әмудария мен Сырдария атырауы аумағында, оған
шектес теңіз түбінің құрғап бара жатқан телімдерінде бұзылған
экологиялық жүйенің тепе-теңдігін қалпына келтіру, суды
пайдалану тәртібін күшейтетін мемлекетаралық құқықтық
және нормативтік актілерді әзірлеу, келтірілген залал мен
зиянның орнын толтыру, жергілікті тұрғылықты халықтың
санитарлық-гигиеналық және медицина-биологиялық
жағдайын жақсарту мәселелері қаралды.
Конференция Аралды құтқару жөніндегі халықар. қор құру
туралы ереже қабылдады. Арнаулы шешіммен оның
президенті болып Қазақстанның Елбасы Н.Назарбаев
сайланды.

ҢІЗІНІҢ ҚҰРҒАП ҚАЛҒАН ҰЛТАНЫНА
СЕКСЕУІЛ ЕГУ БАҒДАРЛАМАСЫ ҚАБЫЛДАНАДЫ
ЕЛДЕ АРАЛ ТЕ

Сондай-ақ биыл Арал маңының экологиялық ахуалын
жақсартуға бағытталған жоба басталады. Жобаға Германияның
экономикалық әріптестік және даму федералды министрлігі 8
миллион еуро бөлген. Жоба Қызылорда, Маңғыстау
облыстарында және Қарақалпақстан, Өзбекстанның Хорезм
облыстарында жүзеге асады. Бұл туралы еліміздің Экология,
геология және табиғи ресурстар министрі Мағзұм Мырзағалиев
Қызылорда облысына жасаған жұмыс сапары кезінде
мәлімдеді. Жалпы Арал тартылғаннан кейін 4 миллион 6 жүз
мың гектар жер құрғап қалған. Оның 2 миллионнан аса
гектары Қазақстанда, ал 2,3 миллионы Өзбекстан аумағында
жатыр. Осы жерден жыл сайын 100 миллион тонна тұзды құм
көшіп, әлемдік экологияға кері әсерін тигізіп келеді. Ал мұнда
егілген 1 түп сексеуіл, 4 тонна құмды тоқтата алады. Бүгінге
дейін мың гектар жерге 2 миллионға жуық көшет
отырғызылды. 2025 жылға дейін тағы 213 мың гектарға
сексеуіл егу жоспарланған.



АРАЛЬСКОЕ МОРЕ:
КЛАДБИЩЕ
КОРАБЛЕЙ



Ғ

ПАЙДАЛАНЫЛ АН

ӘДЕБИЕТТЕР

ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ
САЙТ КАЗАХСТАНА,
АРАЛ ТЕҢІЗІ ЖӘНЕ
ЭКОЛОГИЯСЫ,
TEMAKOSAN


"ЗЕРДЕ"
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ
ҒЫЛЫМИ-КӨПШІЛІК
ЖУРНАЛ.


ҚАЗАҚ
ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫ I
ТОМ


HTTPS://24.KZ/KZ/ZH
A-ALY-TAR/O-AM