Ароматты көмірсутектер тақырыптарын өту барысында қоршаған орта туралы білімін қалыптастыру

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«ХИМИЯ» БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАР БӨЛІМІ

«Ароматты көмірсутектер тақырыптарын өту барысында қоршаған орта туралы білімін қалыптастыру » тақырыбында жүргізілген зерттеу сабақтарының оқыту әдістемесі

Студенттер мен оқушылар, және химия пәнінің мұғалімдеріне арналған

Алматы 2023

«Ароматты көмірсутектер тақырыптарын өту барысында қоршаған орта туралы білімін қалыптастыру» тақырыбы негізінде жоғары оқу орындарында органикалық химия пәні бойынша студенттер мен оқушыларға арналып жасалған әдістемелік нұсқаулық.

«Ароматты көмірсутектер тақырыптарын өту барысында қоршаған орта туралы білімін қалыптастыру» тақырыбында жүргізілген зерттеу сабақтарының оқыту әдістемесіне әдістемелік нұсқаулық жасаған:

Абай атындағы ҚазҰПУ, 6В01510- Химия мамандығының студенті

• Бекзақ Арайлым Ерболқызы

• Талипов Ержигит Каримугли

• Джуманиязова Наргул Тазабаевна

Пікір білдіруші:

• Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, х.ғ.д., профессор Мусабеков Қ.Б.

• Абай атындағы ҚазҰПУ, х.ғ.к., профессор Сейтжанов А.Ф.

«Ароматты көмірсутектер тақырыптарын өту барысында қоршаған орта туралы білімін қалыптастыру» тақырыбы негізінде жоғары оқу орындарында органикалық химия пәні бойынша зерттеу сабақтарының студенттер мен оқушыларға арналып жасалған әдістемелік нұсқаулықтар.

Әдістемелік нұсқаулық жалпы білім беретін орта мектептегі оқушылар, ЖОО студенттеріне, химия пәнінің мұғалімдеріне және химимя пәнінен сабақ беретін жоғары оқу орындарының студенттеріне ұсынылады.

Абай атындағы ҚазҰПУ

Алматы, 2023

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Органикалық химия курсынан экологиялық тәрбие мен білім беруді қалыптастырудағы басты мәселе – экологиялық сананы ояту. Ал ол үшін тек қана нақты экологиялық мәліметтерді игеру жеткіліксіз. Оқушыларға экологиялық білім беруде оқытушының жеке шығармашылық тәжірибесі қажет. Экологиялық мәселелердің туындауы ең алдымен адам қажеттілігінің өсуіне байланысты. Экологиялық мәселелер әр адамның өзіне әсер етеді. Осының бәрін жастар санасына жеткізу үлкен іс.

Экологиялық проблемаларды түбегейлі шешу - көптеген аспектілері және бағыттары бар жауапкершілігі мол экологиялық саясат жүргізу жағдайында ғана мүмкін. Кез-келген шаруашылық іс-әрекет нәтижесінде экологиялық зардаптардың мөлшерін минималды, мейлінше төмен жасауды білдіретін экологиялық қауіп концепциясы осы ережелердің бірі болып табылады.

Бұл жағдайда қоршаған ортаға тигізетін зардаптың қауіптің деңгейі басты мәселе болып табылады. Экологиялық қауіп концепциясының талабына сәйкес алдымен адамның тұрмыс-тіршілігі мен қоршаған ортаға жағымсыз әсер ететін факторлар кешенін анықтау қажет. Осының негізінде әртүрлі шешімдердің ішінен ең қолайлысы таңдап алынады. Экологиялық қауіп — бұл қазіргі кезде немесе болашақта жоспарланып отырған адамның іс-әрекеті әсерінен, қоршаған табиғи ортаның экологиялық деградацияға немесе тұрақсыз, құбылмалы жағдайға ұшырау ықтималдығы.

Жалпы қазіргі таңда адамзаттың қоршаған ортаға байланысты білімін арттырудың қажеттілігін әрбір азаматтың бойына сіңіру маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Себебі, бүгінгі таңдағы экологиялық жағдайға байланысты табиғат және бізді қоршаған ортаның заңдары мен қалай жұмыс істеу жолдары туралы көптеген ақпараттар беру болашақ ұрпақ үшін маңызды болып саналады. Бұл тақырып көмегімен біздің болашақ бүлдіршіндеріміздің бізді қоршаған орта туралы түсінігін жетілдіріп қана қоймай, олардың жұмыс істеу заңдылығы мен бір-бірімен тығыз байланыста екендігін, баланста екендігін түсінуіне жол ашу. Осы арқылы зерттелінген ақпараттарды талдап оларды тәжірибе барысында зерделеу арқылы қорытынды жасау орта мектепте жүргізіліп жатқан тақырыптардың қоршаған ортамен қаншалықты байланыста және маңызды екендігін анықтауымызға мүмкінді береді.

1. «АРОМАТТЫ КӨМІРСУТЕКТЕРДІҢ ГАЛОГЕН НИТРО ЖӘНЕ СУЛЬФОТУЫНДЫЛАРЫ ТАҚЫРЫПТАРЫН ӨТУ БАРЫСЫНДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІ МЕН ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

1. Ароматты галогентуындылар

Молекуласында тікелей ароматты сақинамен байланысқан, немесе бүйір тізбекте ораналасқан бір немесе бірнеше галоген атомдары(Cl, Br, I, F) бар қосылыстарды ароматты көмірсутектердің галоген туындылары немесе галогенарендер дейді. [ 1, 325 б]

Ароматты көмірсутектердің галоген туындыларының қатарында хлорбензол, п-дихлорбензол және бензилхлорид, ДДТ үлкен мәнге ие.

Хлорбензол химия өнеркәсібінде анилин, фенол және инсектицидтер өндірісінде аралық өнім ретінде қолданылады.

п-дихлорбензол «ларвицид» (ауыл шаруашылығы дақылдарының жәндік зиянкестерінің дернәсілдерін өлтіретін агент) және көбелекке қарсы агент ретінде қолданылады.

Бензилхлорид – бензил спиртін өндірудегі аралық өнім, парфюмерия өнеркәсібіндегі маңызды аралық өнім.

ДДТ (дихлордифенилтрихлорметилметан)–«инсектицид» (жәндікжойғылар – зиянды жәндіктерді құртуға арналған химиялық қосылыстар) ретінде қолданылады.

ДДТ (дихлордифенилтрихлорметилметан)

ДДТ (дихлордифенилтрихлорметилметан) - бұрын ауыл шаруашылығында және денсаулық сақтауда жәндіктер зиянкестерімен күресу үшін инсектицид ретінде кеңінен қолданылған химиялық қосылыс. Ол алғаш рет 1874 жылы синтезделді, бірақ оның пестицид ретіндегі қасиеттері 1939 жылы ғана ашылды. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ДДТ іш сүзегі, тырысқақ және безгек эпидемияларының алдын алу үшін жұқпалы аурулардың жәндік тасымалдаушыларымен күресуде қолданылды. Осыдан кейін ғана ДДТ ауыл шаруашылығында кеңінен қолданыла бастады. 1948 жылы ДДТ инсектицидтік қасиетін ашқан швейцариялық ғалым П.Мюллерге Нобель сыйлығы берілді.

ДДТ жануарлар мен адамдарға тамақ, су және ауа арқылы әсер етеді. Бұл әртүрлі ауруларға әкелуі мүмкін, мысалы, қатерлі ісік, жүйке жүйесінің проблемалары, иммунитеттің төмендеуі, бедеулік және т.б.Дегенмен, кейбір елдер безгек пен басқа инфекцияларды тарататын масалар сияқты векторлық жәндіктерді бақылау үшін ДДТ қолдануда. Мұндай жағдайларда ДДТ сақтықпен және жәндіктермен күресудің басқа әдістері тиімсіздігі дәлелденген кезде ғана қолданылады.

Олар топырақта жиналып, онда шірімей, ондаған жылдар бойы сақталады. Су қоймаларындағы ДДТ аз дозалары да планктонның дамуын және балықтардың тіршілік әрекетін тежейді. Олар сондай-ақ құстарға зиянды әсер етеді, оларда зат алмасу бұзылады, бұл жалпы жануарлардың барлық түрлерінің жойылу қаупін тудырады.

Биосфераны зерттеу жұмыстары көрсеткендей қазіргі таңда табиғи ортада ДДТ айналымы 1 млн. тоннаны көрсетеді. Ол 1970 жылға дейін шашылған 1,5 млн. тонна инсектицидтің қалдыңы болып табылады.

Қысқа мерзімді (сабақ) жоспары

Ароматты көмірсутектердің галоген-,нитро- және сульфотуындыларының қоршаған ортаға әсер.

Сабақтың барысы

1.Қосымша

Т-кестесі

2. Ароматты нитро және сульфотуындылары

Нитротопшасы сақинамен тікелей байланысқан нитротуындылар анилин өндірісінде, бояу өндірісінде, парфюмерияда (жасанды мускус),копарылғышзаттар (тротил), еріткіштер, жұмсақтотықтырғышретінде және т.б. колданылады.

Нитроарендер уыттылығы мен тұрақтылығына байланысты қоршаған ортаға теріс әсер етуі мүмкін. Кейбір әсерлерге мыналар жатады:

Топырақтың ластануы: Нитроарендер жиі бояғыштар, фармацевтикалық препараттар және пестицидтер өндірісінде қолданылады. Бұл қосылыстар қорш