Ашық сабак жоғары медициналық колледж

Жоғарғы медициналық колледж

Мі 22-10
Абдурашид Айжан
Аманкелдіұлы Сенім
Смаханова Жансая
Сембек Диляра

Сабақ тақырыбы: 17топ элементтері
(VII а топшасы)

Сабақ мақсыты:
•
топ бойынша галогендердің физикалық және
химиялық қасиеттерінің
өзгеруіндегі заңдылықтарды оқып-үйренеміз
•
галогендердің
тотықтырғыш-тотықсыздандырғыш қасиеттерімен
танысуды жалғастырамыз

•
суды зарарсыздандырудың бір әдісі —
хлорлау тәсілімен
танысамыз;
•
галогендер және олардың қосылыстарының
қолданылуы туралы
білетін боламыз

Периодтық жүйедегі VII топтың негізгі
топшасын галогендер құрайтыны
сендерге белгілі.
Галогендерге: фтор F, хлор Cl, бром Br,
йод I
және қасиеттері аз зерттелген астат At
жатады.
Галогендер металдармен және сутекті
бинарлық қосылыстарында
–1 тотығу дәрежесін көрсетеді, мысалы:
NaF–1, KF–1, HCl–1.
Галогендердің тотықтырғыш қасиеттері
күшті болғандықтан табиғатта бос
күйінде кездеспейді, олар түрлі
тұздардың құрамында кездеседі. Осыдан галогендер —
тұзтудырушы деген сөз шыққан

Жай заттардың құрамы және
физикалық қасиеттері. Галоген
жай
заттары екіатомды
молекулалардан тұрады: F2, Cl2,
Br2, I2. Жай заттардың молекулаларындағы
атомдар арасындағы химиялық
байланыс — ковалентті полюсті.
Хлор мен бромның
судағы ерітінділері сәйкесінше
хлор суы және бром суы деп
аталады.
Үй дәрілерінің ішіндегі йод деп
аталатын сұйықтық — бос
йодтың
спирттегі ерітіндісі болып
табылады.

Галоген жай заттарының химиялық белсенділігі өте жоғары. Олар металдармен, көптеген
бейметалдармен және бірқатар күрделі заттармен әрекеттесіп күшті тотықтырғыш қасиет
көрсетеді. Фтор барлық бейметалдардың ішіндегі ең химиялық белсенді элемент. Ол барлық
дерлік жай және күрделі заттармен, тіпті асыл
газдармен де әрекеттеседі. Мысалы, сәулелендіргенде фтор ксенонмен реакцияласады:
Хе + F2 = ХеF2 + 152 кДж.
Фтор атмосферасында шыны (шыны
мақта)
сияқты тұрақты заттың жануы таң
қалдырады.
Ал су буы фторда ашық күлгін жалынмен
жануы таңғажайып құбылыс. Реакция
нәтижесінде су молекуласындағы
оттектің орнын фтор басады:
2F²0+ 2H2O²– = 4H+F–↑ + O2↑
SiO2 + F2 = SiF4 + O2
Бұл реакцияда фтор — тотықтырғыш, ал
оттек — тотықсыздандырғыш.
Әрі фтор оттектен де белсенді екенін
дәлелдейді.

Йод пен сутек қыздырғында баяу
реакцияласады. Бұл реакциялардың
нәтижесінде
фторсутек НF, хлорсутек HCl, бромсутек HBr
және йодсутек HI
түзіледі. Бұл реакциялар галоген жай
заттарының фтордан йодқа қарай
тотықтырғыш қасиеттерінің әлсірейтінін
дәлелдейді.
Алынған ерітінділер жавель суы деп аталады,
құрамында СlOиондары болғандықтан ол да хлор суы
сияқты күшті тотықтырғыш
қасиеттерге ие және маталар мен қағаздарды
ағарту үшін қолданылады.
Сілтілердің ыстық ерітіндісімен хлор тұз
және хлорлау қышқылының
тұздарын түзеді:
3Cl20 + 6Nа+О2–Н+ = 5Nа+Сl– + Nа+Сl5+O32– 3H2+О2–3Сl2 + 6KОН = 5KСl + KСlO3 + 3Н2О
Түзілген калий хлораты KClO3 бертолле тұзы
деп аталады. Бұл екі реакцияда да хлор
ерекше қасиет көрсетеді, яғни тек қана
хлордың тотығу дәрежесі өзгереді.

Бұл реакцияда хлор — тотықтырғыш, ал бром —
тотықсыздандырғыш:
Хлор суын калий йодидіне қоссақ, бұл жолы йодқа тән қоңыр
түс пайда болады, себебі йод бөлініп шығады. Оған крахмал
қосып оңай көз
жеткіземіз, крахмал қара көк түске өзгереді. Бұл реакцияда да
хлор
йодтың орнын басты, йод бос күйінде бөлініп шықты:
2K+I– + Cl20 = 2K+Cl– + I20
Бұл реакцияда хлор — тотықтырғыш, ал йод —
тотықсыздандырғыш.
Осыған ұқсас реакцияларда бром йодты қосылыстарынан
ығыстырады.
Сөйтіп, бұл тәжірибелер мынаны дәлелдейді: фтор барлық
галогендерді
олардың қосылыстарынан ығыстырады; хлор бром мен
йодты
ығыстырады; бром йодты ғана ығыстырады; йод
галогендердің бірдебіреуін ығыстыра алмайды. Галогендер басқа химиялық
реакцияларда
хлорға ұқсас қасиеттер көрсетеді.

Судың адам өміріндегі
маңызы өте зор.
Суды ағызғанда біз оны
зарарсыздандыру
және оның сапасы туралы
ойламаймыз. Бұл
бекершілік, себебі ауыр
металдар, ауру тудырушы бактериялар адам
организмін ауыр
сырқаттарға душар етеді.
Бүгінгі күнде судың
тазалығына көп көңіл
бөлінеді. Ауыз суды
зарарсыздандырудың
заманауи әдістері оны
бактериялардан,
саңырауқұлақтар мен
вирустардан тазартады.

Хлорлау — сұйық
хлормен немесе хлор
қосылыстарымен суды
өңдеу әдісі. Бұл әдіс
профилактикалық
медицина мен
гигиенаның
ірі жетістігі болып
табылады, себебі ол
қауіпті
ішек жұқпаларының
таралуын тоқтатты.
Хлордың улы зат екені
ешкімге құпия
емес. Оның улылығы
тотықтырғыш қасиеттері
жоғары үш галогеннің
қатарына кіреді

Зарарсыздандыру
әсерінің мәні хлордың
және оның
қосылыстарының
органикалық
микробты жасушамен
тотығу-тотықсыздану
процестеріне
қатысатынымен
түсіндіріледі.
Хлорреагенттер
ретінде негізінен
сұйық
хлор, хлорлы әк,
гипохлориттер және
хлор диоксиді
қолданылады.

Суды тазалаудың бұл тәсілінің тиімділігі мына себептермен түсіндіріледі:
• арзан, қолжетімді, практикада қолданылған әдіс;
• тазаланған су ұзақ уақыт қасиеттерін сақтайды;
• хлорлау иісті жояды, суды мөлдірлендіреді;
• зарарсыздандыру жоғары деңгейде жүзеге асады.
Бүгінгі күнде суды тазалаудың прогрессивті әдістері бар, бірақ олар
әлдеқайда қымбат әрі күрделі.
Хлор қосылыстарын сақтау және тасымалдауға жоғары талаптар
қойылады, өйткені хлордың сыртқы ортаға таралуы адам денсаулығына
қауіп төндіреді. Бұл әдістің басқа да зиянды жақтары бар:
• реагенттердің жоғары жемірілу белсенділігі;
• хлороформ, дихлорбромметан, трибромметан және басқа қосылыстардың түзілуі адам денсаулығына қауіп төндіреді. Бұл заттар судың
бетіндегі органикалық қосылыстардан пайда болады және мутагенді,
концерогенді әсерлері бар;
• хлор адам организміне тері немесе тыныс алу мүшелері арқылы
енгенде асқазанның онкологиялық аурулары, жүрек сырқаттары пайда болады, орталық жүйке жүйесі зақымдалады, шаштың құрылымы
бұзылады.

Галогендер және олардың қосылыстарының физиологиялық рөлі.
Хлор. Хлор – тірі организмдердің толыққанды тіршілік етуін
қамтамасыз ететін химиялық элементтердің бірі. Организмге негізінен
хлор натрий хлориді түрінде енеді.
Фтор. Фтор тіс эмалін бұзылудан қорғайды. Фторидтерді тіс пастасына қосуға немесе олармен тісті тікелей өңдеуге болады, Адам
организміне ауыз суымен енетін фтор иондарының 0,02% тіс эмалінің
құрамына кіретіні анықталған.
Йод. Йодтың негізгі физиологиялық рөлі, қалқанша бездің және
оған қатысты гормондардың метоболизміне қатысады. Қалқанша
бездері сілекей және сүт бездерін, басқа органдарды йодпен қамтамасыз
етіп отырады.
Бром. Тағы бір галоген — бром адам организмі үшін маңызды. Бұл
элементтің қосылыстары орталық жүйке жүйесіннің қозу және тежелу
процестерін реттеп отырады, сондықтан жүйке жүйесінің ауруларын
емдегенде дәрігерлер бромды қосылыстар, мысалы натрий бромидін
NaBr қабылдауды ұсынады. Бром медицинада тыныштандырғыш зат
ретінде электрофорезде қолданылады.

Қортынды:
• Галогендер ең белсенді бейметалдарға жатады.
Галогендердің молекулалары екі атомнан тұрады,
кристалдық торы молекулалық. Галогендердің атомдық
нөмірі артқан сайын олардың ұшқыштығы кемиді:
кәдімгі жағдайда фтор — хлор сияқты газ, бром —
қоңыр түсті ұшқыш сұйықтық, ал йод — күлгін сұр
түсті қатты зат. Йод азғана қыздырғанның өзінде балқымай, бірден
күлгін түсті буға айналады. Заттардың сұйыққа айналмай, бірден қатты
күйден газ күйіне айналуын құрғақ айдалу немесе сублимация деп
атайды
● Галогендердің сыртқы электрондық қабатында жеті
электрон бар, оның аяқталуы үшін бір электрон
жетпейді, сондықтан галогендер күшті тотықтырғыш
қасиет көрсетеді. Тотықтырғыш қасиеттері жоғары
болғандықтан галогендер табиғатта бос күйінде
кездеспейді. Олар түрлі тұздардың құрамына кіреді.
Осыдан “галогендер” — “тұзтудырушылар” деген сөз
шыққан.
Галогендердің күші фтордан йодқа қарай төмендейді, сондықтан
олар бірбірін қосылыстарынан ығыстырады.

Суды тазалау — судағы жүзгін бөлшектерден арылту. Тазалау нәтижесінде судың физикалық қасиеттері
жақсарады. Хлорлау — суды залалсыздандырудың кең
тараған әдісі. Ол тиімді, қарапайым және шығыны аз
әдіске жатады.
Галогендер адамдар мен жануарлар организмінде
түрлі биологиялық қызметтер атқаратын элементтер. Тірі организмде галогендер микроэлементтерге жатады.
Микроэлементтердің мөлшерінің қалыптан аздап ауытқуы ауыр
сырқаттарға
душар етеді.

Сұрақтар
1. Галогендер қандай элеметке жатады?
2.хлор мен бромның судағы ерітінді қалай
аталады?
3. Калий хлориді қандай тұз деп аталады?
4.Хлордың адам өміріндегі зияны қандай?
5. Натрий хлориді ересек адам қанында
қанша грамм болады?
6.Ересек адам күніне қанша грамм натрий
хлоридін тұтыну керек?
7.Фтор адам қолданатын қандай затта
кездеседі?
8.Фторидті шамадан тыс қолданса не
болады?
9.Йодтың негізгі филологиялық рөлі
қандай?
10.Бром адам үшін қажеттігі?

Ребусты шешіңдер:

1

4

3

2
5

Сұрақтар
1. Ең белсенді бейметал
2. Қасиеттері аз зертелген галоген.
3. Сары жасыл түсті тұншықтырғыш
ийісті улы газ
4. Бос күйінде көп мөлшерде алу
қайғылы жағдайларға душар ететін
газ
5. Жай заттары екіатомды
молекулалардан тұрады
6. Қандай заттың ішінде бос йод
спирттегі ерітіндісі болып табылады
7. Фтор атмосферасында не арқылы
тұрақты заттың жануы таң
қалдырады?
8. Қара түсті металдық жылтыры бар
қатты кристалдық зат?
9. Галогендердің жай заттары қанша
молекуладан тұрады.
10. Галоген сөзі қандай сөзден шыққан?