Ашық сабақ Нуклеин қышқылдары 5 сынып

SILKWAY ХАЛЫҚАРАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ

Нуклеин қышқылдары

ШАЮСУПОВА ГУЛХАЁ БАХТИЁРОВНА

Нуклеин
қышқылдары
—
тірі
организмдегі
тұқым
қуалайтын
ақпараттарды сақтай отырып, оны
келесі ұрпақтарға жеткізетін күрделі
құрылысты молекула.
1868 жылы швед биохимигі Ф.
Мишер клетка ядросының құрамынан
қышқылдық қасиеті бар затты бөліп
алған. Оны
алғаш
рет
ядродан
тапқандықтан (латынша “нуклеус” —
ядро) нуклеин қышқылы деп атады.

Нуклеин қышқылдарының
қызметі
Генетикалық ақпаратты
тасымалдайды(сақтайды)

Белок синтезіне қатысады
Организмдер көбейген кезде немесе
клеткалар бөлінген уақытта
генетикалық ақпаратты
тасымалдайды.

Құрамында азотты негіз, рибоза немесе
дезокисрибоза жəне фосфор
қышқылының қалдығы кіретін қосылыс
НУКЛЕОТИД деп аталады .

Нуклеотид

Пуриндік

Пиримидиндік

Аденин,
гуанин

Тимин,
Урацил, цитозин

Нуклеотид

Нуклеин қышқылдары

ДНК –
дезоксирибонуклеин
қышқылы
Тұқымқуалау
ақпаратын сақтап,
ұрпақтан ұрпаққа
жеткізетін жəне тірі
организмдердің
дамуына қатысатын
нуклеин
қышқылының бір.

РНК
Рибонуклеин қышқылы
Бұл нуклеотидтердің
полимері болып
табылады. Құрамын
ортофосфор
қышқылының
қалдығы, рибоза
жəне азотты негізден
тұрады.

Нуклеин қышқылдарының құрылымы

ДНК
Азотты негіз
(А, Г, Ц, Т)

Көміртегі–
дезоксирибоза

Фосфор
қышқыл
қалдығы

Азотты негіз
(А, Г, Ц, У)

Көміртегі–
рибоза

Фосфор
қышқыл
қалдығы

РНК

Сипаттары
1. Молекулалық
құрылымы

2. Нуклеотидтер құрамы

ДНҚ

Комплементарлық принцип бойынша А мен Т;
Бiр полинуклеотидтiк тiзбек
Г мен Ц арасында пайда болатын сутектiк
байланыстар арқылы қосылған екi қарама-қарсы
бағыталған полинуклеотидтiк тiзбектен тұратын
биспираль.
(А=Т, Г=Ц; А+Г=Ц+Т ара- қатынасы тең - Чаргафф
ережесi)

1.

2.

3.

3. Қасиеттерi

1.

2.

4. Қызметтерi

РНҚ

1.

1.
2.
3.

азоттық негiздердiн түрлерi - А,Т,Г,Ц
моносахаридтiң түрi – дезоксирибоза
Фосфор қышқылының қалдығы
Авторепродукцияға (екi еселену) қабілеттiлiгi
бар. Ескi ДНҚ-ның әр тiзбегi жаңа тiзбектiң
синтезделуiнде қалып (матрица) ретiнде
қолданылады (репликация процессi)
ДНҚ-ның нуклеотидтiк құрамына түрлiк
ерекшелiк тән, бiрақ әр ағзаның барлық
жасушаларындағы ДНҚ бiрдей болады.

2.

Авторепродукцияға қабілеттiлiгi жоқ. РНҚның барлық түрлерi ДНҚ молекуласының
бiр тiзбегiн қалып ретiнде колдана отырып
синтезделедi (транскрипция процессi)*
РНҚ-ның нуклеотидтiк құрамында түрлiк
ерекше-лiк жоқ, және бiр организмнiң әр
жасуша-сында РНҚ түрлерi айрықша болуы
мүмкiн (әсiресе ақпараттық РНҚ)

ДНҚ - ақпараттық қалып - өйткенi оның - Тұқым қуалау ақпаратын жүзеге асыру қызметi.
бойында барлық тұқым қуалайтын ақпарат РНҚ қызметiне қарай үш түрге бөлiнедi
жазылған
аРНҚ - ақпаратты ДНҚ молекуласынан көшiрiп
ДНҚ тұқым қуалау ақпаратын жасушаның алып цитоплазмаға белок синтезделетiн жерге
ұрпақ
қатарында
өзгермей
берiлуiн жеткiзедi
қамтамасыз етедi
тРНҚ - аминқышқылдардың арнайы
тасымалдаушысы, трансляция кезiнде адаптор
ретiнде кодондарды тану процессiн қамтамасыз
етедi
рРНҚ - рибосоманың құрылымдық бөлiгi,
рибосоманың аРНҚ-ны танып байланысуын
қамтамасыз етедi
1.

2.

1.

азоттық негiздердiн түрлерi - У , А, Г,Ц
моносахаридтiң түрi – рибоза
Фосфор қышқылының қалдығы

2.

3.

ДНК МЕН РНК
АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ

ДНҚ құрылымын ашуға еңбек
сіңірген ғалымдар
▶

▶

▶

1951 жылы американдық биохимик Э.Чаргафф
ДНҚ молекуласының құрамына төрт нулеотид
кіретіндігін тапты.
Р.Франклин ДНҚ молекуласының
рентгенграммалық суретін бірінші түсірген
ғалым.
ДНҚ молекуласының екі жіпшеден тұратынын
және олардың азотты негіздері оралымның
ішінде қалып, өзара сутектік байланыс
түзетінін 1953 жылы американдық биохимик
Дж.Уотсон мен ағылшын биофизигі әрі генетигі
Ф.Крик ренгенқұрылымдық әдіспен дәлелдеді.

ДНК моделі
1853 жылы – ДНК моделі
ұсынылды.

ДНҚ екі еселенуі
▶
▶
▶

▶

Жасуша бөліне алдында
ДНҚ екі еселенеді.
А Т А Г Ц А болса
Т А Т Ц Г Т болады
ДНҚ екі еселенуін 1958
жылы М.Н.Мейсельсон
мен Ф.Сталь дəлелдеді.

ДНҚ пішіндері

Молекуладағы нуклеотидті құрамына жəне
иондардың
концентрациясына байланысты ДНҚ қос оралмасы
тірі организмдерде əр түрлі пішінде болады.
(солдан оңға қарай: A, B жəне Z формалары

ДНҚ бұзылуы
⦿

⦿

ДНҚ əр түрлі мутагендердің
əсерінен бұзылуы мүмкін.
Ондай мутагендерге
тотықтырушы жəне
алкилдеуші заттар, жоғары
электр қуатты
электрмагнитті радиация
ультракүлгін жəне рентген
сəулелері.
Көптеген мутагендер екі
көрші жұптың арасына
тұрып қалады .Олар ары
қарай ену үшін ДНҚ екі
жіпшесін тарқатуға
тырысады. Мұндай
жағдайдың алдын алуда
химиотерапия жүргізіледі.

РНК
аРНК (мРНК)

тРНК

рРНК

Генетикалық
ақпаратты ДНК
– дан
рибосомаға
қарай
тасымалдайды

Белоктық
тізбектің
синтезі жүретін
жерге
аминқышқылда
рды
тасымалдау,
аРНК – дағы
кодонды тану.

Құрылымдық
(рибосома
түзуге
қатысады),
белок тізбегінің
синтезіне
қатысады.

Цитоплазмада

Цитоплазмада

Рибосомада

ДНҚ репликациясы

▶

▶
▶
▶
▶
▶
▶

Репликация - ДНҚ-ның екi еселену процессi - көбiнесе
жасушаның бөлiну алдында жүрiп, жасушаның бірқатар
ұрпақтарында хромосомалар санының тұрақтылығын
қамтамасыз етедi.
Репликация - көптеген ферментердiң қатысуымен жүзеге
асырылатын күрделi процесс. Репликацияның негiзгi
ферменттерi:
1.ДНҚ-полимераза-тізбекті синтездейді.
2.Топоизомераза-«репликативтік айырдың» алдындағы ДНҚның аса жоғары ширатылған жерлерін босатады.
3.Хеликаза-ДНҚ тізбектерін ажыратады.
4.SSB-белоктар-ДНҚ-ның ажыраған тізбектерін
тұрақтандырады.
5.Лигаза-ДНҚ фрагменттерін жалғап қосады.
6.РНҚ-праймаза-ДНҚ-полимеразаға керекті РНҚбастауыштарды синтездейді.
7.ДНҚ-геликаза-комплементарлы нуклеотидтердің арасындағы
сутекті байланыстарды үзеді.