Адам құқығы – бала құқығын қорғаудан басталады.

Дүниежүзіндегі сияқты Қазақстанда балалар, үйде, мектепте және басқа да қоғамдық мекемелерде күнделікті қатыгездікпен және зорлық-зомбылықпен ұшырасып отырады, алайда осы кезге дейін қоғам бұл проблемаға зейін қойып көрген жоқ. Балалар, ересектер сияқты негіз қалаушы құқықтарға, яғни: сыйлау, қол тигізбеу және адамзаттың абройын сақтау құқықтарына ие, сондай-ақ, Адам құқығының жалпыға ортақ декларациясында мен Азаматтық және саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық фактілерде, Қазақстан Республикасы Конституциясында және өзге де заңдарында көзделген заң тұрғысынан қатаң қорғалуына құқылы.

Шабуыл нысанына (жанды және жансыз) зиян келтіруші, адамдарға физиологиялық залал келтіретін немесе психологиялық жайсыздық тудыратын қоғамда адам өмір сүруінің нормалары мен ережелеріне қарсы бүлдіргіш жүріс тұрыс ретінде агрессияны анықтауға болады

«Зорлық-зомбылық пен қатыгездік» түсінігі тар мағынада «агрессия» түсінігіне кіреді. Қатыгездік – адамның қайғысына енжарлық танытудан тұратын немесе оларға қайғы әкелуге ұмтылатын тұлға қасиеті.

Зорлық – зомбылық бұл бөтеннің жүріс тұрысын бұзу.

Балаға қатысты зорлық – зомбылықты және оған әсер ететін тиісті ҥдерісті анықтау және тану қабілеттілігі бала құқығын қорғау және зорлық – зомбылықтың жергілікті және мемлекеттік анықтамасына тәуелді болып табылады.

«Балаларға қатысты зорлық-зомбылық және бақылаусыздық кейде қатыгездік ретінде барлық физиологиялық және/немесе эмоционалды қатыгездік, жыныстық зорлық-зомбылық немесе ата-аналық жауапкершілігінен бас тарту, жауапкершілік, сенімділік немесе билік пен қатынас мән мәтіндегі бала денсаулығына, өмір сүруіне, дамуына немесе ар-намысына әлеуеттік залал келтіретін коммерциялық немесе өзге де пайдалану нысандары ретінде анықталатын балаларға қатысты қатыгездік ретінде белгілейді»

Балаларға қатысты қатыгездік кең мағынада бес тұрпатты бөліп көрсетеді:

• дене зорлық-зомбылығы;

• жыныстық зорлық-зомбылық;

• баланың қажеттіліктері мен мүдделерін елемеу (қадағалаусыздық, ата-аналық міндеттерден жалтару, экономикалық зорлық-зомбылық);

• эмоционалды/психологиялық зорлық-зомбылық;

• жыныстық және коммерциялық пайдалану.

1. Дене зорлық-зомбылығы

0 ден 18 дейінгі жаста балаға келтірілген кез-келген кездейсоқ емес зақым келтіру. Дене зорлық-зомбылығына басын айналдыратын медициналық препараттарды немесе улайтын заттарды, ішімдікті, наркотикті қолдануға баланы тарту да кіреді (мысалы, дәрігердің рұқсатынсыз ұйықтататын дәрі).

2. Жыныстық зорлық-зомбылық

Ересектердің немесе басқа балалардың жыныстық қажеттілігін қанағаттандыру немесе пайда табу үшін баланы пайдалану.

Жыныстық зорлық-зомбылық түрлері:

• инцест;

• жыныстық азғырушылық;

• жыныстық шабуыл;

• зорлау;

• балаларды порнография және жөзекшелік үшін пайдалану;

• жыныстық қанағаттану үшін жанасуға шақыру немесе көтермелеу.

3. Балалар мүддесі мен қажеттіліктерін ескермеу

- ата-аналар және оларды алмастыратын тұлғалар тарапынан объективті себептермен (кедейлік, психикалық ауруы, тәжірибенің жоқтығы) немесе онсыз баланы тамақтандыру, киіммен және ҥймен қамтамасыз ету, тәрбие және білім беру бағыттарындағы негізгі қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын тиісті қамтамасыз ете алмауы. Балалардың қажеттілігін ескермеудің қарапайым мысалына оларды қараусыз қалдырып, нәтижесінде жазатайым оқиғаға ұшырап, улану сияқты бала өмірі мен денсаулығына қандай да бір қауіп әкелу жатады.

4. Эмоционалдық/психологиялық зорлық-зомбылық

Аталған зорлық-зомбылықтың түрі бәрінен бұрын қиындықпен анықталады, өйткені ол басқа нысандармен үйлесім тауып та, оқшауланып та пайда болады. Балаға қатысты эмоционалдық/ психологиялық зорлық-зомбылық – баланың жас мөлшерінің дамуындағы эмоционалдық өміріне қауіп төндіретін эмоционалдық жабырқаулық жағдайына алып келетін кез-келген әрекет;

- ата-аналарының, тәрбиешілерінің, оқытушыларының және қамқоршыларының тарапынан ауызша немесе күш көрсету арқылы оның абыройын түсіру, намысына тию, жақтырмау, үнемі сынға алу, ата-аналарының және күтіп бағатын тұлғалардың баланы қажетті қолдауға, көңіл бөлуге және құштарлығына сәйкесті қабілеттілігінің болмауы .

Сонымен қатар, зорлық-зомбылықтың бұл түріне үнемі алдау және өтірік айту нәтижесінен баланың үлкендерге деген сенімінің жоғалуы, оның жасына және мүмкіншілігіне сәйкес келмейтін талаптар қоюы жатады;

Баланы коммерциялық және өзге де пайдалану

- басқа тұлғаларды пайдалану арқылы ақшалай, әлеуметтік немесе саяси табыс табуды қоса алғанда, жыныстық мақсат үшін сенім білдіруді немесе дифференцияланған билік, әлсіз жағдайларындағы зорлық-зомбылықты білдіреді. Жыныстық зорлық-зомбылық және оларды пайдалану үшін бала жезөкшелігі мен бала саудасы бұған бір мысал болып табылады.

- басқа тұлға пайдасы үшін бала еңбегімен шектелмегенді қоса алғанда, баланы жұмысқа немесе басқа қызметке пайдалануды білдіреді. Бұл жұмыс баланың физиологиялық немесе менталды денсаулығына, біліміне, моральды немесе әлеуметтік – эмоционалды дамуына зиян келтіреді.

Ата-ана мен баланың қарым-қатынасындағы қаталдық көріністерін зерттеу.

1. Бала сізді тыңдамаса, не істейсіз?

а) оған айғайлайсыз;

ә) әңгімелесесіз, көндіресіз;

б) оның ақталғанына мән бермейсіз, үндемейсіз;

в) оны ұрып тастауыңыз мүмкін;

г) желкесінен ұрасыз;

д) оның кінәсін түсіндіруге ұмтыласыз;

е) басқаша іс-әрекет жасаймын (қандай) ___________________________________________

2. Сіздің көңіл-күйіңіз болмаса, өшіңізді балаңыздан аласыз ба?

а) жиі;

ә) сирек;

б) ешқашан;

в) айту қиын;

г) басқаша (қандай) ____________________________________________________________

3. Сіздің балаға айғайлауыңызға, қорқытып-үркітуіңізге, ұрып-соғуыңызға әкелетін себептерді көрсетіңіз:

а) тәрбиелеуге ұмтылу;

ә) балаға қатысты емес ашу туғызатын жағдайдан құтылу үшін;

б) әйеліммен (күйеуіммен) ұрысып қалғаным себепті;

в) балам бір нәрсені талап етеді, сұрайды;

г) балам мені ренжіткенде;

д) ұрып-соғу үшін;

е) өзімнің көзқарасыма оны сендіру үшін;

ж) түсіндіре алмаймын;

з) басқа себептер (қандай) _______________________________________________________

4. Сіздің кейде баланы ұрып-соғып, үйден қуып, қараңғы бөлмеге қамап қойғыңыз келген сәттер бола ма?

а) иә;

ә) жоқ;

б) ешқашан;

в) айту қиын;

г) басқа (қандай) _______________________________________________________________

5. Баланың күнәсі ауыр болған жағдайда қандай жаза қолданасыз?

_____________________________________________________________________________

6. Жазып көрсетіңіз:

Жасыңыз қаншада? ____________________________________________________________

Отбасыңызда неше бала бар? ____________________________________________________

Олардың жасын көрсетіңіз? _____________________________________________________

7. Сіз бала кезіңізде ата-анаңызды тыңдамаған сәттерде, олар:

а) көндіргісі, сендіргісі келетін еді;

ә) үндемейтін;

б) желкемнен соғып қалатын;

в) ұрып-соғатын;

г) күш қолданатынын айтып қорқытатын;

д) басқаша ____________________________________________________________________

8. Үйдегі мерекелерді, қуанышты сәттерді жазып көрсетіңіз: ______________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ата-ананың аты-жөні: __________________________________________________________

Ата-аналарға арналған тренинг

Адам құқығы – бала құқығын қорғаудан басталады.

Мақсаты: ата-аналарға бала құқығы, оны түсінуге, құрметтеуге дағдыландыру.

«Таныстыру» жаттығуы

Әр қатысушы(ата-ана) өзін таныстырып және баласының бойындағы жағымды қасиеттерімен бөлісу.

Жағдаяттарды шешіңіз.

1. Он жасар баласының бір қатар заттарын қажетсіз деп лақтырып

жібереді. Баласы сабақтан келген соң, бұл жағдайды көріп, шешесіне қатты ренжіді. Шешесінің ойынша баласының мұндай реніш білдіруге қақысы жоқ. Себебі, осы үйде реттестіретін, қалыпқа келтіретінжалғыз адам шешесі болғандықтан, қалай жинайды, солай болуы тиіс.

Сұрақ: Шешесінің іс-әрекеті дұрыс деп ойлайсызба?

Қандай қателік бар?

Баланың құқығы бұзылдыма?

2. Баласының күнделігінде үнемі оның мектепте жанжал шығарғандығы

туралы ескерту жазулы тұрады. Осы үшін балаға ата-ана тарапынан әркез күш қолданған.

Сұрақ: баланың мектепке үнемі жанжал шығаруы неліктен?

Осы жағдайда ата-ана не істеуі керек?

3. Бала өте қатал тәрбиеленеді. Оған ата-анасы ешқашан ойыншық сатып

алып бермеді, тәтті әперіп еркелетпеді, концерт, кино, спектактльге барып көрмеді. Ата-анасының айтқанымен жүрді, дегеніне көнді., тек бұйрықты жүзеге асырушы, орындаушы қалыпта ғана өсті. Бала ата-анасының барлық айтқандарын екі етпей, бұлжытпай орындаса да олардан бір ауыз жылы сөз естімеді.

Сұрақ: мүндай отбасы туралы не айтар едіңіз?

Сіз балаңыздың осылай өсуін қалайсызба?

«Жауапкершілікті қабылдау» - қатысушылар екі тізім құрастырады- бірінші- «Балаға деген менің міндеттерім», екінші- «Баланың маған деген міндеттері». Екі тізімді салыстырып, туған жағдайдың әділеттік дәрежесін талқылайды.

Қорытындылау. «Анасы  мен қызы», «Менің әкем» бейнероликтері көрсетіледі

Отбасындағы кикілжің жағдаяттарды ойнау, оларды  шешу, жағдаяттан шығу жолдары жаттығу. Шығармашылық жұмыс «Отбасылық құндылық ағашы»
Нұсқау: Үлкен ағаштың суретін салу керек. Бұл сіздің отбасылық құндылық ағашыңыз. Бірнеше берілген отбасылық құндылықтарды ағаштың тамырына, діңіне, бұтақтарына орналастыру. Тамыры сіздің ең негізгі отбасылық құндылық болып есептеледі, ағаштың діңіне орташа құндылықтарды, ал, бұтақтарына отбасыңызға маңызды бірақ, қатты қолданбайтын, көп көңіл аудармайтын құндылықтарды орналастыру керек. Берілген уақыт 7 — 10 минут.
1. Мықты денсаулық
2. Ағайындарыңа, достарыңа ашық есік
3. Ауызбіршілік
4. Ортақ қызығушылық
5. Бір — біріңіздің жұмысына араласпау
6. Қамқорлық
7. Тәртіп
8. Бос уақытыңызды бірге өткізу
9. Сенімділік
10. Ата — ананың сөзі заң
11. Ата — ана отбасының үлгісі
12. Әлеуметтік жағдай
13. Отбасылық қарым — қатынас
14. Махаббат
15. Мейірімділік
16. Шынайылық
17. Сырт көзге үлгі болу
18. Береке
19. Үлкенге — ізет, кішіге — құрмет
20. Көп бала
Соңында үлкен бәйтерек ағашы шығу керек. Шыққан суретті қорғап шығамыз.