Ауру туғызатын бактериялар тақырыбында оқушысының ғылыми жобасы

Шығыс Қазақстан облысы. Абай ауданы. Саржал ауылы.

«Ш.Тоқжігітов атындағы орта мектебі» КММ.

Авторы: Бекенова Аружан 10-сынып оқушысы.

Тақырыбы: «Ауру туғызатын бактериялар және олармен күресу шаралары»

Жетекшісі: Бекбатыр Самал Қарпыққызы

2019-2020 о.ж

Мазмұны:

Кіріспе

Негізгі бөлім

2.1 Бактериялардың құрылысы мен тіршілік әрекеті

2.2 Бактериялардың көбеюі

3. Зерттеу бөлімі

Ауру туғызатын бактериялар және олармен күресу шаралары

4 Қорытынды бөлім

5 Пайдаланған әдебиеттер

А н н о т а ц и я.

«Ш.Тоқжігтов атындағы орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің 10-сынып оқушысы Бекенова Аружанның «Ауру туғызатын бактериялар және олармен күресу шаралары» таұырыбындағы ғылыми жобасы.

Зерттеу жұмысының мақсаты;1Бактериялардың құрылысы мен тіршілік әрекетін білу және олардың пайдалы және зиянды жақтарын ажырату. 2.Ауру туғызатын бактериялардан қандай аурулар таралатынын зерделей отырыпп олармен күресу шараларын насихаттау

Зерттеу жүмысының өзектілігі. Бактерия дегеніміз не?Ол қандай жерлерде көп болады? Тіршілік әрекеті , өмір сүру ерекшелігі қандай? Адамдарға қандай қауіп немесе зияны бар?

Зерттеу жүмысының гипотезасы.Зерттеу жұмысын жүргізу арқылы бактериялық аурулардың адам өміріне тигізетін зияны мен қаупін насихаттай отырып, олармен күресу шараларын үсыну. Күнделікті өмірде бактерияның бәр жерде кездесетінін, онымен күрес шараларының бірі тазалық, гигиена екенін дәлелді түрде анықтау.

Зерттеу жұмысының орындалу әдістері іздену, зерттеу, баяндау, сұхбаттас, сауалнама жүргізу, деректерді салыстыру, ой жинақтау, ой қорыту

Зерттеу жұмысының нәтижесі. Бстауыш сынып оқушыларының және өзімнің достарымның бактериялық аурулар туралы білімдерін арттыра отырып, ондай аурудан сақтану әр адамның өз қолынан келетініін дәріптеу, сқтану шараларын ұсыну.

Кіріспе.

Бактерия бір жасушалы /бактерион грекше/ ағза . Бактериялардың пішіні таяқша, үтір, шар, оралма тәрізді.

Бактерия жасушасы қабықшадан, цитоплазмадан және жасуша ішінде жүзіп жүретін, оқшауланбаған ядро затынан ,ДНҚ-ның сақиналы молекуласынан тұрады. Бактериялар негізінен түссіз, тек кейбірінде аздап бояғыш заттар кездеседі. Егер бактерияларда қозғалу мүшесі болса ол тек талшықтары. Бактерияларда басқа қозғалу мүшесі жоқ. Тек бір немесе көптеген талшықтар болуы мүмкін.

Ядросыз бактериялар белсенді күйінде болады, ал тыныштық күйде спораға айналады. Бактерия споралары ешқашан көбеюге қатыспайды. Бірақ қолайсыз жағдайды өткізу үшін қажет. Спора күйінде -270 гр С қа дейінгі температураға төзетін бактериялар бар.

Бактерия ағзасы ешқашан көп жасушалы болмайды.Жасушалар калоннасын түзеді.

Тіршілігіне қолайсыз жағдайлар туса \қорек, ылғал жеткіліксіз болса т.б\ бактериялар спора түзеді.Спора тығыз қабықпен қапталған ерекше жасуша. Спора күйінде бактерия қоректенбейді және қозғалмайды, өте төзімді.Ол топырақта 20-30 жылға дейін тіршілігін сақтайды. Қатты соққан желдің әсерінен споралар алысқа таралады.

Ғаламшарымзда бактериялар кездеспейтін жерді табу қиын. Бактерияладың көп мөлшері топырақтың 15 см жоғарғы қабатына болады. Ауада 5км-ден жоғарыда бактериялардың саны аз. Ал мұхиттың түбінде 200м-ден 10км-ге дейінгі тереңдікте бактериялар кездеседі.

Бактерияларды микробиология ғылымы зерттейді.Микробиология\грекше микрос-кішкене, логос-ғылым\ көзіне көрінбейтін, ұсақ тірі ағзалардың құрылысын қасиетін, пайдасы мен зиянын зерттейтін ғылым.

А.Левенгуктың ашқан жаңалығы микроағзалар дүниесін зерттеуге, микробиологияның дамуына жол ашты.

Бактерия дегеніміз не? Бактерияның ашылу тарихы.

Бактериялар— тек микроскопта ғана көрінетін аса ұсақ микробтар және олар көптеген әр алуан аурулар туғызады. Ғалым Антон Левенгук ашқан.Бактерия - бір жасушалы ағза, көбісі таяқша пішінді болып келеді. Бактерия негізінен түссіз тек кейбіреулерінде ғана аздап бояғыш заттар кездеседі. Фотосинтез құбылысы жүретін көк -жасыл қызыл түсті өкілдерін цианобактериялар деп атайды. Бактериялар – табиғатта ең көп тараған, негізінен бір жасушадан тұратын, оқшауланған ядросы жоқ, ең қарапайым организмдер тобы. Алғаш рет бактерияларды (грекше bakterіon – таяқша) 17 ғасырда голланд ғалымы, микроскопты жасаушы – Антони ван Левенгук байқаған. 19 ғасырда бактериялардың құрылысы мен табиғаттағы рөлін француз ғалымы Луи Пастер, неміс ғалымы Роберт Кох және ағылшын ғалымы Джозеф Листер зерттеді. Бактериялардың клетка құрамында тұрақты клетка қабаты, цитоплазмалық мембрана, цитоплазма, нуклеоид, рибосома болады. Ядроның қызметін дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) атқарады. Бактериялар ядросы мембрана қабығымен оқшауланбаған және онда хромотин жіптері түзілмейді. Бактериялар қарапайым бөліну арқылы көбейеді. Мысалы, 1 г қара топырақта 2 – 3 млрд. бактериялар, 1 г құмды топырақта 150 мың бактериялар, адам көп жиналған бөлме ауасының 1 м3-інде он мыңдай бактериялар тіршілік етеді. Олардың пішіндері әр түрлі: шар тәрізділерін – кокк, қосарланғандарын – диплококк, таяқша тәрізділерін – бациллалар, үтір тәрізділерін – вибриондар, таға тәрізділерін терроидтар, жүзім тәрізді шоғырланғандарын – стафилококтар деп атайды. Бактериялардың ұзындығы 1 – 20 мкм, ені 0,1 – 10 мкм, ал жіп тәрізділерінің ұзындығы 50 – 100 мкм-ге жетеді. Қолайсыз жағдай туғанда сырты қалың қабықпен қапталып спора түзеді. Бактериялар өте төменгі температурада ([[–190ӘС-та, ал споралары –253ӘС-та]]) тіршілік ете береді. Оларды өте жоғары температурада (+100ӘС-та) кептіргенде, кейбір түрлері (мысалы, гонококтар) тіршілігін тез жойса, дизентерия таяқшалары жеті тәулік, дифтериянікі отыз тәулік, туберкулездікі тоқсан тәулік, ал түйнеменің бациллалары он жылға дейін тіршілігін жоймайды. Бактерияларды ультракүлгін сәулелері ерітіп жібереді. Қышқылды, қантты, тұзды ортада тіршілік ете алмайды. Бактериялардың көпшілігі зиянсыз, ал зиянды түрлері көптеген жұқпалы аурулар (туберкулез, тырысқақ, көкжөтел, т.б.).

Бактериялардың құрылысы және тіршілік процестері

Бактериялар – ядросыз, микроскопиялық бiр клеткалы организмдер (құрылымның прокариоттық типi). Бактериялардың тұқым қуалау материялы (нуклеоид) цитоплазмада орналасқан сақина тәрiздi нуклеин қышқылымен (ДНК) берiлген. Бактериялардың нуклеин қышқылындағы гендердiң саны адам клеткасындағыдан 500 есе аз.

Бактерия клеткасы жарғақшамен қоршалған. Оның iшiнде сiлемейлi капсуланы, клеткалық қабықшаны, және цитоплазмалық жарғақшаны керуге болады. Клеткалық қабықша муреиннен тұрады. Клеткалық қабықшалардың бояғыштармен бояу қабiлетiне қарай грамм – оң және грамм терiс деп ажыратады (бұл әдiс зат ғалымы Грамм ұсынған). Грамм оң бактериялардың муреин қабақшасына басқа заттардың – полисахароид және ақуыздардың молекулалары ендiрiлген, ал грамм терiс бактерияларда клеткаларының қабықшаларына ерекше қасиет беретiн муреин үстiнде липидтер қабаты (майтәрiздес заттар) орналасқан. Кейбiр бактериялардың плазмалық жарғақшасы клетканың iшiне майысып, фотосинтезбен тыныс алуда қатысатын ферменттердiң негiздерiн құрайды. Бактериялардың цитоплазмасында клетка органоидтарынан тек рибосомалар ғана бар. Эукариот клеткаларына тән органоидтар (ядро, митохондриялар, пластидтер, Гольджи аппараты) бактерияларда болмайды.

Клеткалар бiрiгу ерекшелiктерiнiң түрлерi жағынан бiрнеше топқа бөлiнедi: шартәрiздес – кокктар, жұп байланысқан кокктар – диплококктар, жiп тәрiздес стрептококктар, жүзiм шоғы тәрiздес – стафиллококктар, жiп тәрiздi – таяқшалар мен бациллалар, спиральдi иiрiлген – спириллалар, ұзын, қатты иреленген - спирохеттер.

Адамдарды, жануарларды, өсімдіктерді ауруға шалдықтыратын бактериялар тобы ауру туғызатын бактериялар деп аталады. Бактериялардың оба, сіреспе, туберкулез, іш сүзек, баспа, топалаң және т.б. сияқты ауруларды туғызатыны ертеден-ақ белгілі болды. Ауру туғызатын бактериялар адам денесіне енген соң оның ағзалық затымен қоректеніп, тез көбейе бастайды. Сөйтіп өзінен бөлінген улы заттармен ағзаны улайды (мысалы, баспа мен сіреспе аурулары кезінде, ағзаның қанайналымына улы заттар шығарады).Қан улы заттарды ауру адамның бүкіл денесіне таратады.Ауру туғызатын бактериялар ауада, суда, тағамда болатындықтан, солар арқылы сау адамдарға жұғады. Көпшілік орындарда, бөлмеде неғұрлым ауа таза болса, соғұрлым адамдар аз ауырады. Оба мен көкжөтел бактериялары ауада тез жойылады. Туберкулез таяқшалары лас шаңда 3 айға дейін тіршілік етіп, шаңмен бірге ауаға таралады. Сондықтан үйді, сынып бөлмесін күнде желдетіп отыру қажет. Оба бактериясы топырақта 25 күнге дейін, ал іш сүзегінің бактериясы 3 айға дейін сақталады. Ауру туғызатын бактериялар мен (4-сурет) адамдардың жаппай ауруын індет (эпидемия) дейді.

Мысалы, бактериялар өсімдік қалдығына әсер еткенде, оның құрамындағы крахмал, пентозандар, целлюлоза, пектин заттары су мен көмір қышқылына ыдырайды. Тірі организмдерге шіріту бактериялары әсер етсе, ондағы азот қосылыстары аммиакқа айналады. Ал топырақтағы нитрификациялаушы бактериялар аммиакты азот қышқылы тұздарына дейін тотықтырады. Бактериялар топырақ құнарлылығын қалыптастыруға, химиялық элементтердің геохимиялық жолмен алмасуына қатысады, антибиотиктерді, амин қышқылдарын, витаминдер мен ферменттерді, т. б. қосылыстарды түзеді. Бактериялар тамақ және жеңіл өнеркәсіптерінде (сүт тағамдарын әзірлеу, зығырды жібіту, т. б.) кеңінен пайдаланылады.

Бактериялардың көбеюi

Бактериялардың көбеюi клетканың екiге бөлiнуi арқылы жүредi (жыныссыз көбею). Бөлiну жылдамдығы жоғары әр 20 мин. бiр бөлiнедi. Мұндай жылдамдықпен 6 сағат iшiнде бiр клеткадан 250 мың клетка түзiледi. Кейбiр кезде бактерияларда жынысты көбеюге ұқсас процесс (генетикалық ақпарат алмасу) байқалады.

Қолайсыз жағдайда бактериялар спора түзедi. Спора күйiнде бактериялар жоғарғы және төменгi температураға төзiмдi және ұзақ уақыт бойы сақталуы мүмкiн. Осылай сiбiр жарасының таяқшасы спора түрiнде 30 жыл бойы өз тiршiлiк ету мүмкiндiгiн сақтайды.

Бактерияның вегетативтi формасы 60 градус температурада 30 - 60 мин. iшiнде, 80 - 100 градуста 1 - 2 минуттан кейiн өледi. Споралар төзiмдi болады. Сiбiр жарасының бацилласының спорасы қайнатуға 10 - 20 мин., ал ботулизм клостридийдiң спорасы 6 сағатқа шыдайды.

Қоректi заттағы бактерияның вегетативтi формасын 60 градус температурамен ұзақ уақыт бойы (30 мин) жоюды француз ғалымы Л. Пастер ойлап тапты. Бұл процестi “пастерлеу “деп атады.

Микроорганизмдер мен олардың спораларын жоғарғы температура арқылы толық жою стерилизация деп аталады.

АУРУ ТУҒЫЗАТЫН БАКТЕРИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ ШАРАЛАРЫ
Адамға зиянды бактериялар

Бактериялар адамға екi жағдайда зиянды болуы мүмкiн. Бiрiншiден, егер ерекше шаралар қолданбаса сапрофиттi бактериялар ас азық – түлiктердi бұзады; осыдан азық – түлiктердi сақтаудың көптеген түрлi және экономикалық жағынан пайдасыз тәсiлдерi. Екiншiден, бактериялар аурулардың қоздырғышы болуы мүмкiн: бұл әсiресе жануарларға қатысты. Адамдарда, үй жануарлары да (хайуандар) ауырады, ал кейбiр кездерде егiстiктерде зардап шегедi. Аса тараған бактериалды және вирусты аурулар инфекцияларының таралу тәсiлдерi ұқсас болғандықтан, бұл ауруларды бiрге қарастыру

Сальмонеллез — жұқпалы ішек ауруы. Аурудың қоздырғышы — сальмонелла туысына жататын таяқшалы бактериялар. Бұл бактерияларды алғаш рет 1885 ж. Америка ғалымдары Дж.Смит пен Д.Е. Сальмон обамен ауырған шошқалардан тапқан. Қазіргі кезде 2500-ден астам сальмонелла бактериясы бар. Сальмонеллалар сыртқы ортада қолайлы жағдай туса, көбейе береді. Олар суда 5, ет-шұжық, сары майда 4 айға, сүтте 20 күнге, ірімшікте 1 жылға дейін тіршілігін жоймайды. Малға беретін жемдерде 10 ай, топырақта 18 айға дейін сақталады. Сальмонеллар — негізінен көптеген жабайы және үй жануарларының ішек жолының қалыпты микрофлорасы. Адамдарға Сальмонеллез әр түрлі үй жануарлары мен құстардан жұғады. Ауру, әсіресе, нәрестелер мен қарт адамдарда ауыр өтеді. Ауруды зертханаларда арнайы бактериол. (қан, нәжіс, құсық қалдығы, т.б. алынады) және серол. әдіспен (Видаль реакциясы, т.б.) анықтайды. Емі: асқазанды жедел жуып-шаяды, дененің улануын әлсірететін, жоғалтқан тұз-су балансын қалпына келтіретін әр түрлі сұйықтықтарды тамырға құю, витаминдер, бактериофагтар, антибиотиктер (левомицетин, циклофлоксацин, т.б.) қабылдау. Сальмонеллез бен күресу және оның алдын алу үшін санитарлық,гиеналық, ветеринарлық. және індетке қарсы шаралар кешені жүргізіледі. [1][2]

. Салмонеллез бактериялық аурудың екінші ең көп таралған себебі болып табылады. Салмонелла инфекциясы диареямен, безгегімен және іштің ауыруымен көрінеді (Murray1998). Қарт адамдар, балалар және иммундық жүйесі бұзылған адамдар ауыр сырқаттану қаупіне көбірек ұшырайды. Жұқтыру ластанған тағамды (әсіресе жұмыртқаны) немесе суды тұтыну арқылы немесе жұқтырған жануарлармен (бауырымен жорғалаушылармен) байланыс арқылы жүзеге асырылады

Тамақ, су арқылы сүзек, сaльмoнeллa ауруларын қоздырушы бактериялар жұғады.

Бактерияның басқа түрлері сары ауру, қызамық, құздама (ревматизм) ауруларын туғызады. Бұл бактерия түрлері де ауа арқылы таралады.

Адамның өкпесінде туберкулез ауруын тудыратын бактерияларды 1882ж Р.Кох анықтады. Туберкулез жұқпалы ауру болғандықтан, сілекей тамшылары арқылы таралады. Мал туберкулезбен ауырғанда бұл ауруды қоздыратын бактериялар адам денесіне сүт арқылы беріледі.

Қантышқақ (дизентерия) ауруын дизентерия бактериялары қоздырады. Ауыратын сиырдың сүті арқылы сарып (бруцеллез) ауруы таралады. Кейде сүрлемеленген көкөністің құрамында кездесетін клостериум, ботулинус бактерияларының споралары жоғарғы температурада қайнатқаннан кейін де сақталады. Тығыз жабылған ыдыстың ішінде дамуын жалғастырады да, улы заттар бөледі. Мұндай тағам адамдарда ботулизм ауруын туғызады. Ондай кезде адамның қазаға ұшырауы мүмкін.

Ертеде (VІ ғасырда) Қытайдан басталып, Еуропаға таралған оба ауруы күніне (үлкен қалаларда) он мыңдаған адамдардың қазаға ұшырауына себепші болған.

Алматылық дәрігерлер менингит, туберкулез сынды өлімге әкелетін қауіпті бактериялар банкноттардан табылып жатыр деп дабыл қақты. Қарапайым тазалық талаптарының сақталмауынан көзге көрінбейтін заттар адам ағзасына түсіп, арты қайғылы жағдайға әкелуі бек мүмкін екен деп хабарлайды КТК.

Әдетте біз «Ақша - қолдың кірі» деп жатамыз. Тура мағынасында да солай екен. Яғни, көзге тап-таза болып көрінгенімен, банкноттардың қай-қайсысында да бактерия қаптап жүр. Ақша айналыста неғұрлым ұзақ жүрсе, ондағы ауру тудырғыш заттар да соғұрлым көбейе түседі.

Мамандар бір ғана қағаз ақшада 500-ден аса микроағза болатынын анықтаған. Әрі купюрадағы бактериялар өте өміршең келеді. Көк қағаздың осындай жоғары қаупі туралы алматылық дәрігерлер қараша халыққа ескерту жасады.

"Көп адамдар ойланбастан ақша санаған кезде ауыздарына саусақтарын салып, түкіріп, жатады. Бұл адамдарда жұқпалы ауруларды жұқтыру қаупі өте жоғары. Бацилла, стрептококк, ішек таяқшасы... Банкноттарда өте жиі кездесетін бактериялар осылар. Ақшада өмір сүретін мұндай заттар адамды фарингит, менингит, өкпе қабынуы, туберкулез сынды кеселдерге душар етуі мүмкін екендігі ғылыми тұрғыда дәлелденіпті", - дейді Алмаш Ахметова, Алматы қаласы қоғамдық денсаулықты қорғау департаментінің бөлім жетекшісі.

Пенициллин дәрісін (антибиотик) қабылдағанда ауру қоздырғыш бактериялар тіршілігін жояды. Сондықтан да бактериялар қоздыратын түрлі ауруларды пенициллин, ампициллин, бисептол сияқты дәрілермен емдейді.

Инфекцияларды таратушылар

Таратушы – бұл инфекцияны тарататын кез - келген тiрi организм. Ол инфекциялық бастамасын тасымалдаушы немесе резервуар деп аталатын организмнен алады. Мысалы, бүргелер тиф және оба (бубонды оба немесе «қара өлiм») сияқты бактериалды аурулардың тасымалдаушысы, ал олардың резервуарлары егеуқұйрықтар. Құтыру вирусы бiр жануарда сақталып таратылады, мысалы итпен немесе жарғанатпен а) тасымалдаушы мен және б) резервуармен. Бұл жағдайларда денесiнде патогендi микроорганизм көбейе алатын тасымалдаушы екiншi қожайын ретiнде шыға алады. Насекомдар ауру қоздырғыштарын денесiнiң сыртқы жабындарында тасымалдай алады. Мысалы, шыбындар тырысқақ, дизентерия сияқты iшек ауруына шалдыққан адамдардың нәтижесiнде жорғалап және қоректенiп жүрiп мiндеттi түрде бұл аурулардың қоздырғыштарын денi сау адамдар пайдаланатын азық – түлiктерге тасымалдауы мүмкiн.

.Жаралардың ластануы

Тасымалдаушы – жануарлардың шағуымен тасымалданатын инфекциялардан тыс, жараларға аурушаң бактериялардың түсуiмен байланысты бiрқатар ауруларды атауға болады. Ең алдымен бұл iрiңдеу және сiреспе сияқты терең жарақаттардың инфекциялары. Екi аур