Балалар тәрбиесінде қазақ этно педагогикасын пайдалану жолдары және мазмұны.

Балалар тәрбиесінде қазақ этнопедагогикасын пайдалану жолдары және мазмұны

Орындаған: Сайнова Ерке

Тобы: 45

Мамандығы: 0101000 «Мектепке дейінгі білім беру және тәрбиелеу»

Біліктілігі: 0101013 «Мектепке дейінгі ұйым тәрбиешісі»

Ғылыми жетекшісі:А.С.Маметекова

Семей 2021-2022ж

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ..................................................................................................................3

І.БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІНДЕҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫН НЕГІЗДЕУ

1.1.Этнопедагогикадығы халық дәстүрлерінің түсінігі мен мазмұны ..............5

1.2.Балалар тәрбиесінде халық мәдениеті дәстүрлерін қолдану.........................9

ІІ.ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ

ШАРТТАРЫ

2.1.Халықтық педагогикасы дәстүрлерінің бала тәрбиесіндегі рөлін айқындау.................................................................................................................14

2.2. Салт- дәстүрлерді оқу-тәрбие процесінде пайдалануы ұйымдастырудың негізгі шарттары....................................................................................................26

ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................32

ҚОСЫМШАПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................34

Кіріспе

Еліміздің оқу-ағарту ісінде басшылыққа алатын негізгі идеялық бағыт Тұңғыш елбасыН.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» бағдарламасында көрсетілгендей«Қазақстандық патриотизмге негізделуі керек». Ал қазақстандық патриотизм мемлекеттің территориялық тұтастығын сақтауға, ұлттық дəстүр мен мəдениеттің көркеюіне ат салысуға, Қазақстанда тұратын түрлі өзге ұлттардың бірлігін қамтамасыз етуге, олардың өзара саяси-экономикалық жəне мəдени байланысын күшейтуге, осы байланыстың пəрменді насихатшысы мемлекетттік тіл – қазақ тілі мен ұлтаралық қатынас тілі – орыс тілінің жетіліп көркеюіне негізделуі керек. Бұл бағдарламада келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау, оларға қажетті білім беружəне дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі нырықтық қатынас жағдайында ата-баба дəстүрін сақтай отырып еңбек етуге əзір болуын қамтамасыз ету көзделген... Ал Қазақстан үкіметі де «Білім беру туралы» заңның «Білім жүйесі» аталатын екінші бөлімінде «Білім беру жүйесінің басты міндеттері: Қазақстан Республикасына шын берілген адал патриот азамат даярлау. ...олар мемлекеттік белгілердің мəні мен маңызын терең түсінген, халықтық дəстүрлерді қастерлейтін халықтар достығының негізінде тəрбиеленген халық, Отан, отбасы алдындағы жекебастың міндеттері мен құқықтарын терең сезінген... Қазақстанда тұратын қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін, тарихын, салт-дəстүрі мен əдет-ғұрыптарын қадір тұтып, оны игеруге кепілдік бере алатын азамат тəрбиелеу болуы керек» делінген.

Қазақстан Республикасында ұлт мəдениетіне баса көңіл бөлу, ұрпақ тəрбиесін шынайы отаншылдық рухта насихаттауға бағытталған халықтық педагогиканы зерделеп жəне оны оқушы, студент жастардың зердесіне тұрақты сіңіру мақсатында оқулықтар мен оқу-əдістемелік құралдар жазу ісі шұғыл қолға алынды. Бұрынғы Кеңестік саясат кезінде 70 жыл бойы орта мектептерде де, арнаулы орта жəне жоғары оқу орындарында да этномəдениетке онша көңіл бөлінбей, оны адам санасындағы ескінің сарқыншағы деп есептеп, бірыңғай партиялық-таптық мəдениетті жасамақ болған солақай саясаттың өркен жайғаны тарихи шындық. Бүгінгі еліміз егемендік алған кезінде əр халықтың ұлттық мəдениетін кең түрде насихаттау, сөйтіп келешек қоғамды құрушы жастардың бойында ұлттық сана-сезімді құрмет тұтатын ұлт мəдениетін əлемдік өркениетпен ұштастыру, сөйтіп ұлт мəдениетін де, əлемдік озық мəдениет үлгілерін де еркін меңгерген, сана-сезімі оянған, жан-жақты білімді, мəдениетті шынайы ұлтжанды азамат етіп тəрбиелеу бүгінгі жаһандасу дəуіріндегі жаңа жетілген қоғам құрушылардың алдында тұрған басты міндет болып отыр. Ол заңды да еді. Себебі ұлттық сана-сезімі оянбаған жастарды шынайы отаншыл азамат етіп тəрбиелеу мүмкін емес. Елін, жерін, Отанын сүйетін, Отан үшін керек десе жанын беруге даяр азамат тəрбиелеу жаңа нарықтық қоғамның басты міндеті болып саналады.

Ғылыми жобаның өзектілігі: Соңғы уақытта мектепке дейінгі ұйымдарда этнопедагогикалық білімді қолданысқа асыру туралы мәселе жиі көтерілетіндіктен,білім беру мекемесінің жұмысына жаңаэтнопедагогикалық білім беретін жаңа технологияларды енгізу-мектепке дейінгі білім беру жүйесін жетілдіру мен реформалаудың маңызды шарты болып табылады. Этнопедагогика халықтық педагогиканы түсіндіре отырыпы мектепке дейінгі ұйымдарда қазақ халқының өзіне тән мәденитіне тәрбиелейді.

Ғылыми жобаның болжамы: Егер халық педагогикасындағы ұлттық тәлiм-тәрбие берудің ғылыми педагогикалық негіздері айқындалса, онда оқушы-жастардың ұлттық сана-сезімі жетіліп, тұлғалық қасиеттері жан-жақты дамиды, өйткені оқушыларға әлемдік құндылықтар мен ұлттық ерекшеліктерді кіріктіре меңгертуге мүмкiндiк туғызылады.

Ғылыми жобаның мақсаты: «Этнопедагогика» ұғымын, оның пайда болуын, жіктелуін және мектепке дейінгі білім беруді дамыту үшін маңыздылығын ашу.

Ғылыми жобаның міндеттері:

-Мектеп жасына дейінгі балаларда этнопедагогиканы қолдана отырып, қазақ салт-дәстүрлері туралы түсініктерін қалыптасытру.

- Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ұлттық қазынасы салт -дәстүрлеріне баулу.

-Мектеп жасына дейінгі балаларда отаншылдыққа тәрбиелеу

Ғылым жобаның зерттеу объектісі:Мектепке дейінгі білім беру мекемесіндегі оқу-тәрбие процесі.

Ғылыми жобаның зерттеу әдістері:бақылау, сұрақ - жауап, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, зерттеу материалдарын өңдеу.

Ғылыми жобаның зерттеу базасы: «№8 Балбөбек бөбекжайы» КМҚК

І. БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІНДЕҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫН ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫН НЕГІЗДЕУ

1.1Этнопедагогикадығы халық дәстүрлерінің түсінігі мен мазмұны.

Қазіргі білім беру жүйесінің міндеті – жаңа ұрпақты халықтың тарихи жадымен таныстыру, сол арқылы оны балаларымызда сақтау. Мұраны білу әр халыққа қажет. Біздің өткеніміз – бүгінгі күндегі тұрақты, толыққанды өмірдің іргетасы және болашақтағы өсудің кепілі.

Тәуелсіз Қазақстанда халықтың өмірлік келешегі айқындалып, түрлі бағыттарға бет бұруда. Қазақстанда республиканың тұтастығы мен қауіпсіздігін сақтау, ұлттық ынтымақ пен қоғамдық бірлікті нығайту мақсатында тәуелсіздік идеясының ұстанымы айқындалды. Елімізде азаматтық және интеллектуалдық, этникалық және ұлттық бірегейлікті нығайту, халықтың әлеуметтік-мәдени және әлеуметтік-психологиялық белсенділігін арттыру Қазақстан Республикасыныңдамуының басты бағыты болып табылады.Қазіргі қазақ жастарынан сонау байырғы ұлтшылдықты ұран еткен қазақ халқының батыр бабаларымыздың жалындаған потиротизімдік сезімдерін байқай бермейміз.Қазіргі қазақ елінің ұлтшылдық туралы сана-сезімінің төменге кеткен қара-құрдымдай құлдырап бара жатқаны баршамызға белгілі.Мұны өз туған тілін дәріптеп құрмет тұтудан қалған, өз ұлтының ата-баба дәстүрін ұмытқан кейбір қазақ жастарынан байқасақ болады. Бұл қазақ халқы үшін күрмеуі шешілмеген күрделі мәселелердің бірі.Еліміздіңтұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев осындай мәселелердің түйінін шешіп, қазақ елінің алға қадам басуына ықпал жасайтын «Мәңгілік Ел» ұлттық идеяныбарша қазақ еліне ұсынып, «Қазақстан – 2050»:бір мақсат, бір мүдде, бір болашақстратегиясын жүзеге асыруға барша ықылас пен қазақстанның көркейуіне үлес қосуға қадам жасауға шақырған еді. «Мәңгілікьел»– ата-бабамыздыңьсан мыңь жылдань бергіасыл арманыекені баршамызға аян[1].Еліміздің өсіп-өнуі ұрпақтың дұрыс тәлім-тәрбие алунынан басаталады.Елдің ертеңі қазіргі өсіп келе жатқан ұрпақатрымыздың қолында екенін ескере келе басты міндет ұлтшылдықты бала тәрбиесіне сіңіру басты міндет екенін аңғарамыз.Бала тәрбиесіне сіңіретін ең алғашқы дүниелердің бірі ол, қазақ салт-дәстүрі мен тәлім-тәрбиесін дәріптеуді қазақ халық педагогикасынан бастау алады.

Этнопедагогика-бұл педагогика ғылымын фольклор мен этнографиямен байланыстыратын сала[2]. Этнопедагогика ұғымының бірнеше анықтамалары бар. Г.Н. Волковтың пікірінше, этнопедагогика ғылымының пәні-ғылым болып саналмайтын халықтық педагогика. Этникалық білім-бұл отбасы, тайпа, дәлірек айтқанда, табиғи, сыныптан тыс, дәстүрлі, бейресми халықтық білім. Себебі этнопедагогика-бұл жас ұрпақты тәрбиелеудегі адамдардың тәжірибесі мен педагогикалық ұстанымдарын, отбасы, ұлттық педагогиканың теориясы мен тарихын зерттейтін ғылым. Автор этнопедагогика тарихи жағдайлардың әсерінен қалыптасқан халықтардың табиғатын зерттейді деп санайды.

Қазіргі қоғамдағы халықтық педагогиканың рөлі мен мұраттары демократиялық реформаларға, қоғамдық өмірді ізгілендіруге, сондай-ақ қазақ халқының этникалық тұрақтылықты сақтауға, патриотизмді нығайтуға және халықтардың этникалық қайта өрлеуіне бағытталған мемлекеттік мүдделеріне байланысты артып келеді. Халық педагогикасы халықтар мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады, олардың рухани байлығы қазіргі педагогика ғылымының дамуының негізінде жатыр. Осыған байланысты тарихи этникалық мәдениетті сақтау мен дамытудың көпғасырлық тәжірибесіне негізделген әрбір этникалық топтың ұлттық педагогикалық мәдениеті жас ұрпаққа білім беру мен тәрбие беру жүйесін жақсарту үшін кейбір мүмкіндіктер ашады.Белгілі ғалым, этнопедагогикалық теорияның негізін қалаушы Г.Н. Волков алғашқы инстанциялық мәдениет-бұл " балалардың тәрбиесімен тікелей байланысты адамдардың материалдық және рухани мәдениетінің саласы деген пайымға келген . Бұл бесік пен бесік жыры, ойындар мен ойыншықтар, балалар киімдері мен іс-шаралар ойындары, балалар жиһаздары мен балалар еңбегі, балалар тағамы, тамақтану ережелері, балалар фольклоры, дәстүрлі балалар (жастар) мерекелері және дәстүрлі оқыту мен кеңес беру формаларыжас ұрпақты өмірге дайындауға адамдардың көзқарастарының қалыптасуын қамтамасыз етеді.

Мәдени дәстүрлер әр халық үшін Балалық шақтың мазмұнын анықтайды. Ұлттық топқа жататын баланың санасын дамытудың алғашқы тұжырымдамаларының бірінЖ.Пиаже  ұсынды. Швейцариялық ғалым этникалық сәйкестікті дамыту "Отан" ұғымымен байланысты танымдық модельдерді құру деп санайды, ал этникалық сезімдер, оның айтуынша, этникалық құбылыстарды білуге өзіндік реакция болып табылады. Пиаже этникалық сәйкестікті қалыптастырудың кезеңдерін атап өткен:

1) 6-7 жасында бала өзінің этникалық құрамы туралы алғашқы білімді-үзінді және жүйелі түрде алады. Бұл жаста отбасы мен көрші әлеуметтік орта Ел мен этникалық топ үшін емес, ол үшін өте маңызды;

2) 8-9 жастағы бала өзінің этникалық тобымен нақты сәйкестендірілген, сәйкестендіру себептері-ата-анасының ұлты, олардың тұрғылықты жері, ана тілі. Ұлттық сезімдерді ояту.

Баланың ұлттық бірегейлігінің негізгі мазмұндық компоненттерінің дамуы оның этникалық тобының идеяларын байытумен, тиісті мәдени және құндылық бағдарларын қалыптастырумен және осы негізде оқушылардың өз және басқа этникалық топтардың өкілдерімен оң қарым-қатынас жасауымен қатар жүреді. Сонымен, бұл этникалық топ психологиялық-педагогикалық жағдайлардың қазіргі мағынасында этноподпен сипатталады, бұл баланың назарын адамдар арасындағы орынға, Әлеуметтік-мәдени кеңістікке, танымның, тәжірибенің мәдени тәсілін игеру процесіне, содан кейін өзін әлемге айналдыруға ықпал етеді.

Еңбек пен эстетикалық тәрбиенің ұштасуы жұмысшылардың шеберлік пен талғампаздықтың (шана, күйме, бұрылғыш, тарақ т.б.) құралдарымен безендірілуінен де көрінеді. Қызметкерлер өмірі мен жұмысының барлық салаларында сұлулықты тудырды. Күнделікті өмірдің эстетикасы қарапайым адамдардың этикасы сияқты биік болды. Ал халық шығармашылығында қаншама балалар ертегілері, жұмбақтар, тіл мамандары. Олардың барлығы нақты педагогикалық мақсаттарды көздеді.

Заманауиьотбасы баланы мектепкеьдайындауға толыққанды жауапкершіліккеьдайын емес, себебі ол педагогикалық сауаттылықтыңьжоғарғы деңгейін қалыптастырмаған[3].Балалардың дәстүрлі халықтық ортаға енуі тәрбиенің факторы болып табылады. Ол баланы қоршаған әлеммен таныстырып қана қоймайды, сонымен қатар моральдық ережелер мен мінез-құлық ережелерімен таныстырады.Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан халықтық дәстүрлер өз алдына сан алуан тәрбие құралдары мен формаларын жасайды. Ән – дәстүрді жеткізу құралы. Халық әндері ең жоғары ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген, олар тек жақсылыққа, адам бақытына арналған. Бала ертең емес, бүгін бақытты болуы керек. Көңілді, жанды, күлдіргі әндер жасөспірімдер арасында көбірек болды. Жастардың ең бай репертуары. Бұл қалыңдықтың той жоқтауы, жөн-жоралғылары, ырымдары. Әр заманның өз әндері бар. Олар адамға туғаннан өлгенге дейін бірге жүреді. Адамның эмоцияларына әсер ету оның санасы мен мінез-құлқына бір мезгілде әсер етеді. Сондықтан да оларды халық ағарту ісінің біріккен құралдарына жатқызуға әбден болады. Біз ата-аналарды балалармен бірге үйренуге сендіру үшін әртүрлі әндерді білуіміз керек.Біз ата-аналарға өлеңдер бере аламыз, баланың жеке ерекшеліктеріне сәйкес мәтінді қалай өзгерту керектігін көрсете аламыз. Ертегілер-бұл адамдар ғасырлар бойы ойлап тапқан және сынап көрген маңызды білім беру құралдары. Өмір мен тәрбиенің халықтық тәжірибесі ертегілердің педагогикалық құндылығын дәлелдеді. Балалар мен ертегілер ажырамас, олар бір-біріне арналған, сондықтан халық ертегілерін білу әр баланың тәрбиесі мен тәрбиесіне қатысуы керек.Көптеген халық ертегілері шындықтың жеңісіне, жақсылықтың зұлымдықты жеңуіне сенім ұялатады. Ертегілердің оптимизмі әсіресе балаларға ұнайды және білім беру құндылығын арттырады. Суреттер-ертегілердің маңызды ерекшелігі. Басты кейіпкерлер, әдетте, өте айқын, Батырда айқын көрінеді: батылдық, еңбекқорлық, рух. дене күші, батылдық, батылдық сияқты қасиеттер. Суреттер ертегілердің әзілдерімен толықтырылған-нәзік, көңілді әзіл. Ертегілердің ең маңызды ерекшелігі-дидактикалық сипатқа ие дидактика: "ертегі-бұл өтірік, бірақ онда жақсы балаларға арналған кеңестер, сабақ бар."Ертегілерде халық тәрбиесінің көптеген мәселелері туындайды. Ертегілердегі ең көп таралған рөлді В. А. Сухомлинский өз шығармаларында жазған. Ол оларды оқу процесінде тиімді түрде түзеткен.

Барлық халықтар үшін жұмыс орнында білім беру басты міндет болып табылады. Әрекетсіздікті адамдар бөтен құбылыс ретінде айыптады:" армандағы өмір - бұл ысырап болған өмір","бүгінгі жұмысты ертеңгі түйеге ауыстырмаңыз". Алайда, балалармен тәрбие жұмысында терминологиясы қазіргі балаға түсінікті мақал-мәтелдерді қолдану қажет. Әйтпесе, оларды қолданудың әсері жоғалады. Халық тәрбиесінің негізгі факторы-табиғат. Бұл тек тіршілік ету ортасы ғана емес, туған жері, отаны. Патриотизм - бұл, ең алдымен, ана табиғатына деген сүйіспеншілік. Бұл махаббат шуды, айқайды қажет етпейді. Булат Окуджаваайтқандай, патриотизм-бұл тыныш және таныс нәрсе. Халық ойындарының тәрбиелік құндылығын асыра бағалау қиын, сондықтан тәрбиеші оларды оқу процесінде жәнебілім беру процесінен тыс жұмыстарда қолдана білуі керек. "Ойындар бос емес. Бұл бала үшін алғашқы мектеп. Кішкентай кезінен бастап ол төңкеріліп, балалық емес ойындарға үйренеді. Жауынгер ретінде тәрбиеленген " халықтық салт-дәстүрлер әрқашан ойынмен байланысты. Бірақ бүгінде халық ойындары балалық шақтан жоғалады. Әрине, халық ойындары ауызша халық шығармашылығының бір түрі ретінде ұлттық қазына екенін есте ұстауымыз керек және біз оларды балаларымыздың меншігіне айналдыруымыз керек.

Дәстүр, ұрпақтар арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастыру сияқты, адамдардың рухани және адамгершілік өміріне негізделген. Үлкен және кіші мұра дәстүрге негізделген. Дәстүрлер неғұрлым әртүрлі болса, оларда рухани адамдар көп болады. Дәстүрлер қоғамдық өмірдің элементтері ретінде өзіндік сипаттамаларға ие. Халықтық дәстүрлерді қалыптастыруда маңызды орынды "біреудің үйіне әдетті әкелмеңіз", "әдеттер келіспейді, достық болмайды", "әдет заңнан күшті"болуы керек әдет-ғұрыптар алады. Бұл мақал-мәтелдер ата-бабаларымыздың әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерге қандай құрметпен және құрметпен қарағанын, олардың әртүрлі халықтар арасында тәрбиелік мәні қаншалықты зор болғанын айқын көрсетеді. Әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерден басқа, яғни салт-дәстүрлердің бөлігі болып табылады. Міндетті салттық әрекеттердің тарихи қалыптасқан жүйесі. Көптеген мерекелер халық арасында дәстүрлі болып табылады, олар қазіргі заманғы діни жүйелерге ене отырып, пұтқа табынушылық дәуірден бүгінгі күнге дейін сақталған.Осылайша, өмірлік даналық ертегілерде көрініс тапқан мәңгілік халықтық тәжірибенің нәтижесі ретінде көркемдік жетілдірумен, бейнелі шешімдердің анықтығымен және қол жетімділігімен бірге ертегі құнарлы педагогикалық материалға айналады.

Шағын фольклорлық жанрлар (мақал-мәтелдер) ықшам, поэтикалық образдармен ерекшеленеді, моральдық нормаларды, мінез-құлық ережелерін, адамдармен қарым-қатынас жасау қабілеттерін есте сақтау үшін маңызды.

1.2 Балалар тәрбиесінде халық мәдениеті дәстүрлерін қолдану

Этномәдени дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар мәдени мұраны сақтауда және беруде маңызды рөл атқарады, өйткені олар балалар тәжірибесіне жақын. Ауызша халық шығармашылығының материалдық көрінісінде (ертегілер, фольклордың шағын жанрлары) Ана тілі - бұл баланың дүниеге келген кезінен бастап өмір бойы бірге жүретін табиғи нәрсе. Қазіргі уақытта педагогикалық теория мен практика Ересек мектеп жасына дейінгі баланы икемді тәрбиелеуде ауызша халық поэзиясының көрнекті рөлін мойындайды, өйткені бұл адамзаттың бүкіл тәжірибесі, ұлттық және әлемдік мәдениеттің үлкен қабаты шоғырланған ерекше өнер. Ауызша халық шығармашылығына көптеген жанрлар кіреді (ертегілер, мақал-мәтелдер, мақал-мәтелдер, өлеңдер, жұмбақтар және т.б балалардың жасына неғұрлым сәйкес келетін, адамгершілік қабілеттерін, зияткерлік қабілеттерін, эстетикалық сезімдерін және т. б. дамытуға ықпал етеді.

Ертегілер арқылы бала адам туралы, оның проблемалары мен оларды шешу жолдары туралы терең білім алады. Ертегілер өмірді растайтын үлкен мағыналарға толы, өйткені адам ең жоғары құндылық болып саналады. Ертегіні қабылдау бала ертегі кейіпкерінің орнына келгенде, өз жолындағы кедергілерді жеңуге тырысқанда көмекке келеді.Әрбір халықтың тарихы, оның ұқсастығына қарамастан, әрқашан өзіндік және өзіндік ерекшелігімен ерекшеленеді. Орыс халық ертегілері " қаздар-аққулар "және татар халық ертегілері" Гүлчек"; татар" арамза түлкі "және орыс" шұңқырдағы аңдар"; орыс және татар халық ертегілері" Түлкі мен тырна " оңай басқарылады. Сюжеттер мен жер жағдайларының ұқсастығы көркем ойлауды жеткізудегі өте маңызды айырмашылықтармен ерекшеленеді. Әсіресе, бұл ерекшелік әр түрлі халықтардың әңгімелерінде байқалады, олар бір тақырыпта сызбаларды орындаудың әртүрлі нұсқаларымен байланысты. Татарстан Республикасында тұратын халықтардың әңгімелерінің ішінде ең құндысы-өмірдің негізгі мотивтері: адамдардың жақсылықтың жамандықты жеңуіне деген сенімі, жалқаулықты, паразитизмді, ашкөздікті айыптау. Көңілді, ертегі балаға оның жеке басының адамгершілік қалыптасуына қажетті идеяларды жеткізеді. Мұндай әң